مساجد و آرامگاه به سبک معماری آذری

شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانیِ پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است. این شیوه، سبک مغول یا ایرانی - مغول نیز نامیده می‌شود و در دورهٔ حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق /۱۲۵۶ -۱۳۳۶م) رواج یافت.

صبح بخیر: شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانیِ پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است. این شیوه، سبک مغول یا ایرانی - مغول نیز نامیده می‌شود و در دورهٔ حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق /۱۲۵۶ -۱۳۳۶م) رواج یافت.

محمدکریم پیرنیا در مقاله «سبک شناسی معماری ایران» (۱۳۴۷) سبک‌های معماری را به زادگاه‌های آنها نسبت داده و از «سبک آذری» نام می‌برد.

این سبک را می‎توان بر معماری اسلامی ایرانی در دوره ایلخانان (مغول) منطبق ساخت. دونالد ویلبر «معماری سلجوقی» (شیوه رازی) را شکل ابتدایی «سبک ایلخانی» می‌داند و خود معماری سلجوقی را برگرفته از سبک پیش از اسلام معماری ساسانی می‌داند، به ویژه در شکل و نسبت‌های گنبدها.

پیرنیا می‌نویسد پس از اینکه هولاکو در سال ۶۵۷ق/۱۲۵۹م در مراغه مستقر شد، معماری ایرانی ترقی کرد و در پی دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه، سبک رازی (معماری دوره سلجوقی) نیز تغییر کرد و «سبک آذری» زاده شد. سبک آذری از مراغه آغاز شده و با نام «سبک مغولی» به تبریز و سلطانیه و سپس به سراسر ایران و خارج ایران رفت و روز به روز درخشان‌تر شد. در اوج سبک آذری، شاهکارهای معماری زمان جانشینان تیمور به ویژه شاهرخ (۸۰۷-۸۵۰ق/۱۴۰۴-۱۴۴۶م) بنا شدند. پیرنیا سبک آذری را بر معماری دو دوره ایلخانی و تیموری منطبق می‎سازد اما بیشتر پژوهشگران، هنر و معماریِ دو دوره مغول (ایلخانی) و تیموری را دو دوره مختلف جدا از یکدیگر دانسته‌اند.

مسجد بی‌بی خانم

مسجد بی‌بی خانم یکی از بناهای بنام سمرقند است. بی‌بی خانم نام همسر تیمور بود. تیمور پس از لشکرکشی خود به هندوستان، تصمیم گرفت مسجدی بزرگ را در پایتخت کشور بزرگ خود، سمرقند بسازد.


دیوار خارجی این بنا ۱۶۷ متر درازا و ۱۰۹ متر پهنا و بلندترین نقطه آن (نوک گنبد) ۴۰ متر بلندی و ورودی آ ن هم ۳۵ متر بلندی دارد. قرآن مرمری بزرگی هم در حیاط آن است.

تیمور با غنایم زیادی که (۹۰ فیل آنها را حمل می‌کردند) از هند در سال ۷۷۸ خورشیدی آورده بود خیلی زود دستور ساخت مسجد را داد و در ۵ سال ساخت مسجد به پایان رسید.

بدلیل سرعت زیاد در ساخت این مسجد، بنای آن استحکام کافی را نداشت و بتدریج در سال‌ها و سده‌های پسین دچار آسیب‌های زیادی شد (ببینید). در پی زلزله سال ۱۲۷۶ خورشیدی، بخش زیادی ازین بنا فروریخت. در سال ۱۳۵۳ این مسجد بازسازی شد.

در جلوی این مسجد بازار سمرقند قرار دارد که با گذشت سده‌های زیاد دگرگونی چندانی نیافته است.

---

گور امیر: آرامگاه تیمور نخستین پادشاه گورکانی

گور امیر آرامگاه تیمور نخستین پادشاه گورکانی و موسس این سلسله که در بیشتر سرزمین‌های آسیا حکومت می‌کرده، است. آرامگاه گور امیر امروزه در سمرقند ازبکستان واقع شده‌است. معماری این بنا به صورت، شیوه آذری است. بنای معروف به گور امیر از آثار ارزشمند کشور ازبکستان است و به خاطر پیوستگی که با قبر تیمور لنگ دارد، معروف‌ترین اثر در گنجینه معماری سمرقند به حساب می‌آید. این بنا در سال ۸۰۷ هجری احداث شد. گنبد و بارگاه این بنا با کاشی‌کاری ایرانی مزین است. در واقع تاریخچه این بنا بسیار پیچیده تر از آن است که تصور می شده است.


قرار بود این مقبره یادبود در وسط مجتمع مدرسه و خانقاهی که تیمور دستور ساخت آن را برای بزرگداشت برادرزاده محبوبش، محمد سلطان، متوفی در سال ۱۴۰۳ داده بود قرار گیرد. تیمور کارهای ساختمانی این بنا را تا زمان مرگش در سال ۱۴۰۵ زیر نظر داشت. در این زمان بنا به صورت یک مقبره خانوادگی درآمد که اکثر سلاطین عمده تیموری در آن دفن شده‌اند.

---

مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر است و در طی حدود یکصد سال و سه دوره بنا شده‌است. پایه‌های اصلی مسجد را ساسانیان و بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین کاشی‌کاری زیبا و منحصربه‌فرد، شهرت دارد.


این مسجد یکی از زیباترین مساجد دورهٔ تیموری است که از نظر کاشی‌کاری، سَردَر رفیع، مناره‌ها و کتیبهٔ آن در عداد زیباترین شاه‌کارهای معماری قرن نهم هجری قمری است. گرچه ساختمان اصلی مسجد را به قبل از دورة تیموری نسبت می‌دهند ولی ساختمان فعلی بر طبق کتیبه‌های موجود نشان می‌دهد که در دورهٔ تیموری بنا گردیده‌است. کتیبه‌های مسجد یکی به خط کوفی آجری و دیگری به خط ثلث سفید روی کاشی لاجوردی است.

در متن کتیبة سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌شود. بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود 10 هزار مترمربع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواق‌های جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنی و زیبا و کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌های تاریخی و غیر تاریخی است.


این مسجد به چند دلیل حایز اهمیت است: نخست آن که قدیمی‌ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلید شده‌است؛ این طرح مرکب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌است. دیگر ویژگی مهم بنا کاربرد وسیع تاق‌های سراسری (تاق و تویزه) در شبستان‌هاست که با کاشی معرق همراه‌است. نکتهٔ قابل توجه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسالهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست.

همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌های مهم مسجد به شمار می‌رود، بی‌نهایت ارزنده و جالب است.