ترافیک ایرانی؛ فرصتی برای برابری و رهایی!

ماهنامه وقایع - نعمت الله فاضلی*: به دلیل مشکلاتی که ترافیک و اتومبیل در زندگی و جامعه ایران امروز ایجاد کرده است، تحقیقات و گفت و گوهای زیادی در این زمینه انجام شده و اکنون در شرف انجام است. اما این گفت و گوها و تحقیقات همه معطوف به حل ترافیک به عنوان مشکلی در زندگی شهری است. پرسش این است که آیا می توان از زاویه دیگری به ترافیک نگریست؟ تلاش من در این جا این است که این زاویه دید متفاوت را مطرح کنم: «منظر انسان شناسانه».

مسلما این زاویه دید هم نمی تواند تمام ابعاد ترافیک را توضیح دهید اما این حسن را دارد که زاویه دیدی متفاوت از دیدگاه های موجود است. اجازه دهید ابتدا دیدگاه های رایج یا فهم عمومی از ترافیک را توضیح دهم. ما معمولا ترافیک را از «منظر آسیب شناسانه» می بینیم. ترافیک یعنی آلودگی محیط زیست، اتلاف انرژی، آسیب زدن به وسایل حمل و نقل، اخلال در زندگی شهری، و هدر دادن وقت شهروندان.


بدون تردید این ادراک عمومی از ترافیک نادرست نیست، اما این درک عمومی تنها بخشی از واقعیت ترافیک را بیان می کند. می خواهم در این جا بخش های پنهان و ناگفته ترافیک را از منظر انسان شناسی و مطالعات فرهنگی تحلیل و توصیف کنم. مشکلی که رویکرد آسیب شناسانه به ترافیک دارد این است که این رویکرد نه تنها نمی تواند بسیاری از وجوه فرهنگی- اجتماعی تجربه ترافیک را توضیح دهد؛ بلکه با این نقد مواجه است که اگر ترافیک سراسر مشکل و مانند غده ای سرطانی مخرب است چرا مردم همچنان در خلق آن از هم پیشی می گیرند؟! ما می دانیم که ترافیک محصول حرکت اتومبیل هایی است که ما شهرنشینان آن ها را به حرکت درآورده ایم. اگر زندگی در اتومبیل و ترافیک دردآور و کشنده است لاجرم باید راهی برای از بین بردن آن پیدا می شد و مردم به نحو آگاهانه یا ناخودآگاه این مشکل را از بین می بردند.

به طور واضح می تواند دید که هیچ اراده جمعی برای از بین بردن یا کاستن معضل شهری ترافیک وجود ندارد. حداقل راه حلی که می توان در پیش گرفت استفاده کم تر از اتومبیل هاست. اما پرسش این است که چرا همچنان مردم از این راه حل استفاده نمی کنند. می دانم یک پاسخ آماده این است که مردم ناچارند. مردم به دلیل کمبود وسایل حمل و نقل عمومی آسان و رازان ناگزیرند از وسایل نقلیه شخصی استفاده کنند.

ضمن قبول این واقعیت، می توان گفت همه حمل و نقل های شهری ضروری نیستند. ثانیا حتی در صورت وجود وسیله نقلیه عمومی، همچنان استفاده از وسیله شخصی، گزینه مطلوب تری برای اکثربت مردم است. من برای شکل گیری و تداوم ترافیک پاسخ دیگری دارم، پاسخ دیگری که به آن کم تر توجه کرده ایم. ترافیک تجربه تفریحی مردم است. این پاسخ دوم را می خواهم شرح دهم.

برای نگارش این یادداشت دو روز در شهر گشتم و به عنوان سرنشین و راننده، سعی کردم تمام چیزهایی را که همیشه با آن ها سر و کار داشتم، بنویسم. نکاتی که در این جا بیان می کنم، تنها سرنخ هایی است که برای توضیح و تبیین آن ها می توان بحث های گسترده ای مطرح کرد.


بگذارید قبل از اتمام مقدمه بحث، نکته دیگری را هم بیان کنم: ترافیک پدیده ای جهانی است و ساکنان لندن، نیویورک، توکیو، پکن و تهران جملگی ترافیک را تجربه می کنند؛ اما تجربه «ترافیک ایرانی» ضمن داشتن شباهت ها، تفاوت هایی با تجربه ترافیک در کلان شهرهای دیگر دارد. مایلم آن را با واژه «ترافیک ایرانی» عنوان کنم.

در ایران ترافیک نه تنها شدیدتر است بلکه تجربه مردم از ترافیک متفاوت از تجربه آن در شهرهای دیگر است. ویژگی هایی که در زمینه ترافیک ایرانی بیان می کنم مرتب شده نیست. یعنی تقدم و تاخر آن ها معنادار نیست. تلاش می کنم آن چه که خود به عنوان یک انسان شهری در کلان شهر تهران از ترافیک مشاهده کرده یا تجربه کرده ام توصیف و تحلیل کنم.

ترافیک، فرصتی برای تامل

ترافیک فرصتی است برای تامل کردن. ما در زندگی پرشتاب شهری، فرصت های اندکی برای توجه کردن، تامل در خود، مشاهده اطراف و محیط و دقت کردن داریم. انبوه مشکلات و درگیری های زندگی شهری فرصت های ما برای دست یافتن به موقعیت هایی برای اندیشیدن را از ما می گیرد، مگر این که از «زمان های مردم» شهری مانند ترافیک استفاده کنیم.

ترافیک نوعی پیاده روی با ماشین در محیط شهر است. چیزی شبیه قدم زدن در پارک یا ایستادن کنار ساحل و خیره شدن به عمق دریایی به نام شهر یا اقیانوسی به نام کلان شهر.

ترافیک سنگین یا سبک این وضعیت را فراهم می کند. ساکنان شهر لحظاتی از پشت شیشه های اتومبیل در حالی که به محیط شهر اشراف دارند با دقت نگاه می کنند تا دیوار نوشته ها، تبلیغات، اشعار و عبارات خواندنی بر روی ماشین ها، حوادث و رخدادهای غیرمترقبه و بسیاری از نکات ریز و درشت در شهر را ببینند و به آن ها توجه کنند. ما هنگام توقف در ترافیک می توانیم به گفت و گویی ناخواسته و ناخودآگاه و آرام با شهر بپردازیم.


ترافیک توفیق اجباری است برای حرکت آرام در شهر. نوعی پیاده روی با اتومبیل است نه در پیاده روهای خیابان ها، بلکه در غلغله اتومبیل ها، در اتوبان ها. پیاده روی با ماشین لذتبخش، آرام و توأم با نوعی احساس امنیت است؛ در حالی که بر روی صندلی های مبله اتومبیل لم داده ایم و زیر سایه سقف اتومبیل و در امان از نور خوشید یا باد و باران هستیم، می توانیم از چشم اندازی باز همراه با دیگران نوعی «تماشای جمعی شهر» را تجربه کنیم.

ویژگی جمعی و همراه دیگران شهر را دیدن، لذت تماشای ترافیکی شهر را مضاعف می کند. ضمنا احساس با دیگر بودن، امکان برداشت هایی متفاوت از شهر را فراهم می کند. گاه ناخودآگاه به نگاه ها دیگران هم می اندیشیم، دیگران اکنون چه چیزی را احساس یا ادراک می کنند.

در ترافیک همه با هم شهر را مشاهده و درباره آن گفت و گو می کنیم. گاهی با صدای بلند شهر را می ستاییم یا آن را نقد می کنیم. ترافیک فرصت استثنایی برای تامل و توجه کردن بر «زندگی شهری» و پاره ای از «تجربه شهر» است. اتومبیل ها خود پاره ای از شهرند که ما را به درون شهر آورده اند. ترافیک علامت ایستی است که شهر در مقابل ما نگاه داشته است. به ما می گوید: لطفا لحظه ای بایستید، بنشینید؛ نگاه کنید؛ این جا شهر است!

شهر محل وقوع انبوهی از رخدادهاست. تراکم و تمرکز سرمایه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در شهر، به ویژه در کلان شهرهایی مانند تهران، این شهرها را تبدیل به مراکز بزرگ تولید حادثه های شگفت یا به قول جوانان امروزی سورپرایزهای بزرگ می کند.

ترافیک یکی از آن معدود فرصت های شهری است که ما سورپرایزهای بزرگ شهری را تجربه می کنم. بعضی از آن ها تلخ و برخی شیرین اند. من خود شاهد نزاع منجر به قلت فردی در حین ترافیک بوده ام. ما در ترافیک گاه با افراد سرشناس آشنا می شویم. فوتبالیست ها، بازیگران و... مثل دیگر افراد ساعاتی را در ترافیک می گذرانند و ما شهرنشینان عادی که امکان هم نشینی با آن ها را نداریم در ترافیک با آن ها آشنا می شویم.

ترافیک فرصت تعامل شهری است

ترافیک موقعیتی است که گویی همه با هم برابریم. فاصله قدرت کاهش می یابد و همه به عنوان افراد پشت ترافیک شان نسبتا برابری پیدا می کنند.از این رو در پشت ترافیک آدم های بزرگ جایگاه یا منزلت خود را کنار می گذارند و همه به شیوه ای دموکراتیک با دیگران، با هم دوست می شویم. ترافیک فرصت شگفت انگیزی است برای نوعی تعامل و گفت و گوی جمعی در فضای عمومی شهر در زمینه مسائل عمومی.


در گذشته حمام های عمومی حوزه عمومی را شکل می دادند.در حمام های عمومی مردم خبرهای شهر را به گوش هم می رساندند. در حوزه سیاست و دولت حرف می زدند. اکنون اتومبیل ها جای حمام ها را گرفته اند. سواری های ایرانی که مجازند چهار سرنشین داشته باشند به پاتوق و یا محفل سیاری می مانند که افرادی با ویژگی های اجتماعی متفاوت و با موضع گیری های گوناگون در زمینه جامعه، اقتصاد، سیاست و فرهنگ با یکدیگر گفت و گو می کنند. این گفت و گوها از قضا در شکل دادن رای و نظر جمعی جامعه بسیار تاثیرگذارند.

ما تاکنون بررسی تجربی درباره نوع و میزان این گفت و گوها و نقش آن در تعیین سرنوشت جامعه انجام نداده ایم. اما هر ایرانی شهرنشینی می تواند لحظه ای به این بیاندیشد که تا چه حد در «حوزه عمومی سواری ها، عقایدش شکل گرفته یا آن ها را بیان کرده است. من معتقدم سواری ها بیش از رسانه های جمعی تاثیرگذارند.

سواری به مثابه رسانه ایفای نقش می کند. سواری یک چندرسانه است که در ان رادیو، تلویزیون، و حتی روزنامه وجود دارد. سواری ها به عنوان یک  چندرسانه سیار که با همه گروه های اجتماعی سر و کار دارند، می توانند فرصت استثنایی برای گفت و گو فراهم کنند. لحظاتی که مردم در اتومبیل هستند لاجرم باید اوقات خود را صرف گفت و گو کنند. زیرا ارتباط آن ها با جهان خارج و انجام فعالیت های دیگر محدود شده است.

اگرچه این ارتباط مسدود نیست. موبایل ها به ما کمک می کنند تا در اتومبیل ها بتوانیم با بیرون از اتومبیل گفت و گو کنیم. گفت و گوهای انجام گرفته در چند رسانه ای سواری، اهمیتی به مراتب بیش تر از گفت و گوهایی دارد که از طریق رسانه ها انجام می شود. زیرا «گپ ها اتومبیل»، گفت و گوهای رودررو، داوطلبانه، آزاد، گرم و صمیمانه و مبتنی بر اصل اقناع است. این نوع گفت و گوها چندسویه، چندلایه، و متکثر و تاثیرگذارند.

در این گفت و گوها از آن جایی که افراد یکدیگر را نمی شناسند و بر مبنای سوگیری های سوگیرانه و منفعت طلبانه بحث نمی کنند، افراد عمیقا از یکدیگر تاثیر می گیرند. در فرصت های مانند انتخابات و وقوع حوادث بزرگ مانند زلزله و جنگ، گپ های ترافیکی یا اتومبیلی بیان کننده تبض افکار عمومی هستند. در این موقعیت ها، ترافیک رسانه ای است که به ما فرصت می دهد تا بهتر و به صورت جمعی بیاندیشیم.

ترافیک، نوعی تفریح است

ترافیک ایرانی نوعی تفریح است. گمان می کنم این بعد ترافیک نیاز به توضیح نداشته باشد. هر شهروند ایرانی، می داند که در اتومبیل چگونه لذت و فراغت را ایجاد و تجربه کند. ما اتومبیل های مان را مانند گروه موزیک به انواع سازها و آوازه خوانان تجهیز کرده ایم. در ترافیک فرصتی است که لا به لای سی دی ها جست وجو کنیم و آهنگ دلخواه را بگذاریم. یکی ار تجربه های جالب این است که ما اغلب می دانیم که گوش دادن موسیقی در اتومبیل متفاوت از گوش دادن در خانه یا حتی در سالن کنسرت است.


البته تجربه فراغت لایه های عمیق تری هم دارد. ما در ترافیک دنیای انسانی را لمس می کنیم، آدم هایی با ویژگی های متفاوت را ملاقات می کنیم. گاه سفره دل مان را برای شان باز می کنیم؛ گاه عاشق می شویم. بگذریم...! ما به نظر می رسد که برای تجربه کردن دنیای انسانی به واسطه هایی نیاز داریم و به موقعیت های اتومبیل و ترافیک واسطه و موقعیتی است که از تنهایی رها شویم، غم ها و شادی های دیگران را از نزدیک ببینیم. لحظاتی غم ها و شادی های خودمان را با دیگران قسمت کنیم. از این رو اتومبیل تنها یک وسیله نقلیه نیست، بلکه یک موقعیت فراغتی است.

ترافیک، فرصت رهایی بخش

ما در ترافیک مجالی برای رها شدن از بسیاری از محدودیت ها، موقعیت های سلطه جویانه قدرت و نابرابری های اجتماعی داریم. همه کسانی که در ترافیک اند، اعم فرادستان و فرودستان در وضعیت مشابه و برابری قرار دارند. استاد و دانشجو، پزشک و بیمار و رییس و مرئوس، کارگر و کارفرما کنار هم قرار می گیرند و گاه در اتومبیلی کنار هم می نشینند و با هم گپ می زنند.

بسیاری از برچسب های اجتماعی تبعیض آمیز و تفکیک کننده، در ترافیک محو می شود. اما مهم ترین وجه رهایی بخش ترافیک، تصاحب شهر توسط توده های مردم است. مردم سواره با کمک اتومبیل ها نوعی «کارنوال شهری» شکل می دهند و خیابان های شهر را در انحصار خود در می آورند. جوانان و زنان به عنوان گروه های فرودست اجتماعی می توانند به کمک اتومبیل شهر را کنترل و فضاهای شهری را به رنگ خواست ها و امیال خود درآورند. در لحظاتی که اتومبیل ها توقف می کنند و در کنار هم قرار می گیرند، بین سرنشینان اتومبیل ها داد و ستدهایی رخ می دهد که ظاهرا دور از چشم نظارت و کنترل رسمی یا غیررسمی است.


با کمک اتومبیل ها گروه های فرودست می توانند به ابراز وجود در فضای عمومی بپردازند و شکلی از بازنمایی شهر را ایجاد کنند که رسانه های رسمی مجاز به انجام آن نیستند. اتومبیل ها وقتی در خیابان ها و بزرگ راه ها کنار هم قرار می گیرند متن و نظام نشانه ای را تولید می کنند که رمزگشایی از این نشانه ها می تواند تفسیرهایی مغایر خواست قدرت تولید کند. از این روست که اتومبیل ها را مانند صورت های مان می آراییم و به زبان اتومبیل با کلیت نظام اجتماعی و دیگران صحبت می کنیم.

اتومبیل ها حالم و سازنده هویت های گوناگونند، هویت هایی که برخی از آن ها جزء از این راه امکان حضور و دیده شدن در فضای عمومی را نداشتند. اتومبیل ها از طریق محفظه آهنی که برای سرنشینانش فراهم می کند، نوعی احساس امنیت تولید می کنند. زنان و گروه های فرودستی که بیش از دیگر در معرض ریسک ها و مخاطرات گوناگونند، می توانند از فرصت ایمنی اتومبیل برای ورود به حوزه های وسیع تر مناسبات اجتماعی استفاده کنند.

نکات ناگفته زیادی در تجربه ترافیک ایرانی وجود دارد. من در این جا تنها به برخی از آن ها اشاره کردم تا نگاه متفاوتی به ترافیک به عنوان یکی از ابعاد زندگی روزمره شهری ارائه کنم. این نکات همان طور که اشاره کردم به معنای ستایش ترافیک یا انکار خسارت های گوناگون ناشی از آن نیست. قطعا نگاه آسیب شناسانه می تواند بخشی از واقعیت ترافیک را توضیح دهد. اما نگاه انسان شناسانه ای که در این جا گفتیم نیز حاوی بخش دیگری از تجربه ترافیک است.

*عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی