قدرت عجیب نمادهای عاشورا میان مردم

روزنامه ایران: با پشت سر گذاشتن ایام سوگواری امام حسین(ع) و تأثیر این حادثه تاریخی در هنرهای تجسمی و شكل‌گیری سمبل‌های تصویری و حجمی در میان هنرمندان، به بررسی نمادهایی می‌پردازیم كه پس از تراژدی سال 61 هجری قمری در صحرای كربلا، شكل گرفتند و با تغییراتی، امروز در میان شیعیان رایج هستند و مورد استفاده قرار می‌گیرند و هنرمندان از این سمبل‌ها برای خلق آثار هنری خود (نقاشی، تصویر سازی، مجسمه، پوستر و غیره) استفاده می‌كنند تا عظمت‌ها و ظلم‌های بخشی از تاریخ كه پُر است از درس‌های زندگی و آزادگی را نشان دهند. جالب است بدانیم كاربرد این نوع نمادها بویژه در احجام و نقاشی‌های مكتب سقاخانه و نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و پشت شیشه‌ای و استقبال غربیان و شرقیان از این هنر، به شكل نامحسوس این تراژدی به جهان تزریق شده است و این موضوع قدرت ناملموس تأثیر نمادها در میان مردم را نشان می‌دهد.

بیرق و پرچم

پرچم، نماد اتحاد میان مردمان از پیش از اسلام تا به امروز بود و در میدان‌های جنگ، همبستگی میان لشكریان را نشان می‌داد. به همین روی دشمنان سعی بر كشتن پرچمدار می‌كردند. حضرت ابوالفضل العباس(ع) علمدار كاروان امام حسین(ع) بود، سقا هم بود و قمربنی هاشم (صورتی همچون ماه) نیز نامیده می‌شد، برای همین زمانی كه در تصاویر و حجم‌ها از عناصری چون پرچم، كاسه آب یا ماه استفاده می‌شود، مخاطب شیعه بسرعت به یاد حضرت عباس(ع) می‌افتد. این نمادها، ایثار مردی تشنه را نشان می‌دهد كه زمانی كه به آب رسید، مشك را پر كرد اما قطره‌ای آب ننوشید و تشنه شهید شد زیرا خانواده‌اش بی‌تاب آب بودند. پرچم در دست عباس(ع) بیشتر در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و پشت شیشه‌ای استفاده می‌شود. در شیوه جدید نگارگری‌های امروز نیز استفاده از پرچم در تابلوهای مذهبی كاربرد بسیار دارد.


علم (علامت)

بر اساس مستندات تاریخی نخستین علم كشی‌ها در زمان آل بویه انجام شد نه زمان صفویه. علامت‌ها از شاسی (شیردست)، تیغه‌ها (نماد تیغه شمشیر و حق طلبی)، دهنه اژدر، انبرك، تبرزین (نماد درویش كابلی كه برای امام(ع) آب آورد و ایشان نپذیرفت)، صندوقچه كه پرندگان یا حیوانات روی آن قرار دارند، حیدری، سوراهی، حیوانات فلزی، شش گوش، گوی، چوب دست، شال و پر و غیره تشكیل شده‌اند.

تعداد تیغه‌ها در علم به معنی «تَن‌ها» خواهد بود مثلاً علم 5 تیغه نماد پنچ تن است و به علت غیبت امام دوازدهم، تعداد تیغه‌ها همیشه فرد و بین 3 تا 13 تیغه است اما متأسفانه امروزه تعداد تیغه‌ها براساس سلیقه مشتری‌ها یا علامت سازان ساخته می‌شود. بزرگترین تیغه در وسط علم نماد شجره اهل بیت(ع) است. نماد علامت در نقاشی‌های سقاخانه‌ای بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

حیوانات ساخته شده روی علامت‌ها، هر كدام نماد تصویری از موضوعی است. به‌طور مثال شیر به معنای قدرت و بزرگی و جلال است و حضرت علی(ع) را به عنوان شاه عرب یادآوری می‌كند. آهو نماد داستان حضرت رضا(ع) و شكارچی و ضامن آهو شدن آن حضرت است. طاووس سمبل امام زمان(ع) و مرغ رخ نماد محافظ است و گاهی نیز «براق» مرکب پیامبر(ص) در شب معراج را یادآوری می‌كند. شتر نیز داستان اسارت اهل بیت در صحرای كربلا را به ذهن می‌آورد. خروس نمادی از صبح و اذان و غیرت و كبوتر سمبل آزادگی و شهادت و پاكی است. اژدها در دوسوی علم‌ها نشان از یزیدیان است كه بر كاروان امام حسین(ع) سلطه یافتند. ما امروزه در هنر مدرن ایرانی، كاربرد بسیاری از این نمادها را به وفور می‌بینیم.

شمع و فانوس

برای بشر از گذشته تا امروز، نور نمادی از قداست و پاكی بود. یادآور عظمت خدای بزرگ و در تمام ادیان مختلف روشن كردن شمع مرسوم. حال در مراسم سوگواری سالار شهیدان، عزاداران در شب دهم محرم شمع روشن می‌كنند و علامت‌هایی به نام چلچراغ كه با فانوس تزئین یافته‌اند را روشن كرده و در شهر می‌گردانند. این رفتار نمادی است از زنده ماندن حق در دل تاریكی. فانوس و شمع بیشتر در مكتب سقاخانه‌ای و نگارگری‌های امروزین به كار می‌رود.

خیمه

خیمه‌ها یادآور چادرهایی است كه در صحرای كربلا برپا شد كه با شهادت آن حضرت و اصحابش به دست دشمن به آتش كشیده شد. خیمه‌‌ها نمادی است از امنیت كه با به آتش كشیدن آن از بین رفته، تصاویر خیمه‌ها بیشتر در مكتب نقاشی قهوه خانه‌ای به كار می‌رود و در تعزیه‌ها كه در شاخه نمایش است، می‌گنجد.

كودكان عاشورایی

در زمان برگزاری عزاداری كودكان كوچك را با لباس‌های سبز و سفید می‌پوشانند. سبز به معنای آرامش و قداست كه به رنگ سادات و سید معروف است و سفید به معنی طهارت و پاكی. این كودكان به سمبلی از كودكان عاشورایی تبدیل می‌شوند كه به گونه‌ای سختی‌هایی كه بر آن‌ها در صحرای كربلا رفته است را زنده می‌كند. نوزادان نیز نمادی هستند از حضرت علی اصغر(ع) كوچكترین طفل شهید شده در كربلا. استاد فرشچیان با تأثیر و بهره‌گیری از نماد كودكان عاشورایی پرده‌ای تأثیر‌گذار به نام حضرت علی اصغر(ع) را به تصویر كشیده است كه در موزه‎ هنرهای‎‎ تجسمـی‎ آستـان‎ قـدس‎ رضـوی در مشهد نگهداری می‌شود.


طبل و سنج

صدای بم طبل و زیر سنج در مراسم عزاداری نماد جوش و خروش این تراژدی مذهبی است كه با شنیدن آن قلب‌ها به لرزه می‌افتد و به گونه‌ای نیز یادآور ادوات جنگی كه در میدان رزم كاربرد داشت، است كه حس حماسی را در شنونده تقویت می‌كند و گویی خبر از آماده باش و شروع واقعه‌ای را می‌دهد كه امروزه در موسیقی حزن كاربرد
فراوانی دارد.

نخل گردانی یا نخل ماتم

این مراسم بیشتر در شهرهای یزد، نطنز، نائین و كاشان برگزار می‌شود. نخل گردانی ریشه اسلامی، منبع روایی و حدیثی ندارد و فرهنگی اقتباسی است اما قصد در این كار، تجسم خیمه‌های كاروان امام حسین(ع) در كربلا است. گاهی نیز به مفهوم تشییع پیكر آن حضرت در نظر گرفته می‌شود زیرا امام(ع) را بدون تشییع به خاك سپرده‌اند.

لغت نامه دهخدا در توصیف آن چنین نوشته است: «نخل حجله مانندی است كه از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمی رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آیینه و چراغ و... آرایش می‌دهند و به گل و سبزه می‌آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی كه مراسم روضه خوانی برپاست می‌برند. بزرگی و سنگینی این نخل‌ها گاهی چنان است كه چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل كنند» (علی اكبر، دهخدا، لغت نامه، تهران، بهمن، 1341 هـ.ش، ج 47، ص 397.) نخل‌گردانی نیز نمادی است كه بیشتر در هنرهای نمایشی استفاده می‌شود. «احترام به تابوت و نخل در میان اقوام و پیروان آیین‌های دیگر بوده است و در بین شیعیان محتملاً از قرن چهاردهم هجری، سنت نخل و نخل بندی پدید آمد و رفته رفته وسیله مورد احترام مردم قرار گرفت و حركت آن در اكثر نواحی ایران، جزو رسومات ایام محرم شد» (غلامرضا، گلی زواره، تحقیقی درباره نخل ماتم، روزنامه اطلاعات، 7شهریور، 1370)

سینه زنی و زنجیر زنی

در اوایل ظهور اسلام مردم تنها با مرثیه‌سرایی به عزاداری می‌پرداختند. سینه‌زنی و زنجیر زنی ریشه روایی ندارد و در گذشت قرن‌ها در میان عزاداران به شیوه‌های مختلف صورت گرفت. اما متأسفانه بر اساس گزارش‌های موجود از زمان قاجار مراسم قمه زنی به سر رایج شد كه امروزه نیز در میان برخی از دسته‌ها انجام می‌شود و به معنی نمادی از ریختن خون ائمه و به منظور ارادت به امام حسین(ع) و یارانش است. اما زمانی كه زنجیر در تصاویر تجسمی استفاده می‌شود به گونه‌ای یادآور به زنجیر كشیدن، تازیانه‌ها و زندان و درد اسرای كربلا است. این بخش از آیین عزاداری بیشتر در شاخه نمایشی مراسم عزاداری جای دارد.


مراسم تعزیه

تعزیه ظهور نوعی نمایش مذهبی منظوم است كه در آن بازیگران بیشتر از میان مردم عامی هستند كه به نقش آفرینی در مورد زندگی، مرثیه سرایی، قهرمانی‌ها و ظلم‌های وارد شده، گذشت‌ها و حماسه‌های شكل گرفته در مورد حوادث تاریخی و مصایب پیش آمده در مورد زندگی بزرگان مذهبی شیعه می‌پردازد. تعزیه در لغت به معنای سوگواری است.

نمادها یك شبه به وجود نمی‌آیند. تكرار و كاربرد آن‌ها در یك قوم طی زمانی طولانی، تصاویر و حجم‌ها را تبدیل به سمبل می‌كند. قومیت‌ها هویت ثابتی برای سمبل‌ها بوجود می‌آورند و نسل‌ها در حفظ آن تلاش می‌كنند. بیشتر مواقع نمادهایی به اشتباه با ریشه‌های دیگر در میان نمادهای مذهبی جا باز می‌كنند و ماندگار می‌شوند. باید نمادها به درستی ریشه‌یابی شوند و معانی درست آن‌ها به كار رود تا از انحراف در استفاده از آن‌ها برای ممانعت از ترویج خرافات جلوگیری شود.