آموزش سلامت جنسی به کودکان

آموزش سلامت جنسی به کودکان یکی از دشوارترین قسمت های فرزندپروری است که اغلب والدین به دلیل ناآشنایی با ظرافت های موجود در این راه، یا با آموزش زودرس و شتابزده خود یا با تاخیر و پنهانکاری به سلامت فرزندشان لطمه می زنند.

هفته نامه سلامت - دکتر میترا حکیم شوشتری*: آموزش سلامت جنسی به کودکان یکی از دشوارترین قسمت های فرزندپروری است که اغلب والدین به دلیل ناآشنایی با ظرافت های موجود در این راه، یا با آموزش زودرس و شتابزده خود یا با تاخیر و پنهانکاری به سلامت فرزندشان لطمه می زنند. در آستانه روز جهانی سلامت جنسی سعی داریم شما را با کلیدهای تربیتی آشنا کنیم که بتوانید به راحتی از عهده این وظیفه مهم خود برآیید.

شاید اولین و رایج ترین خطایی که اغلب ما والدین مرتکب می شویم این باشد که ضرورتی نمی بینیم درباره مسائل جنسی با کودک حرف بزنیم. والدین یا مربیانی که با کودک سر و کار دارند باید متوجه اهمیت این آموزش شوند به این باور برسند که مخفی کاری و سرکوب کنجکاوی های جنسی کودک می تواند آسیب زا باشد. یعنی با عملکرد نامناسب ما کنجکاوی های معمولی بچه ها که لازمه رشد سالم و طبیعی آنهاست، می تواند به جنبه های جنسی تبدیل شود و نهایتا زمینه های انحراف اخلاقی را در آنها ایجاد کند. والدین می توانند با تربیت جنسی درست در پیدایش حس های خوبی مانند زیبایی دوستی، هنر عشق ورزیدن، محبت، صمیمیت و ایثار و فداکاری نقش داشته باشند.

زمان طلایی آموزش را از دست ندهید

بعضی از والدین تا دوره بلوغ فرزند که تغییرهای آشکار جسمی او مجبورشان خواهدکرد درباره جنسیت با او حرف بزنند، سکوت می کنند. بعضی هم این کار سخت را به مربیان مدرسه واگذار می کنند، اما آیا همه بچه هایی که در یک کلاس هستند درک جنسیتی یکسانی دارند؟ یا اصلا آیا مربیان ما دوره ای دیده اند که بدانند چه میزان اطلاعات را چطور در اختیار کودکان قرار دهند؟

پس چه بخواهید، چه نخواهید کودکان از رسانه ها یا همسالان اطلاعاتی درباره جنسیت به دست می آورند. شما اگر نتوانید با مهارت ارتباطی و فن گفت و گوی سالم که لازمه برقراری روابط بین فردی است به کودک آموزش دهید در قدم اول خودتان لطمه می بینید چرا که اولین رابطه سالم باید بین شما و بچه های شکل بگیرد. اگر امروز که فرزندتان خردسال است فضای مناسب گفت و گو چه درباره جنسبت، چه مسائل دیگر به وجود نیاورید، در دوره بلوغ و نوجوانی نیز نخواهید توانست چنین فضای ارتباطی ای ایجاد کنید و توصیه ها و راهنمایی های لازم را داشته باشید.

آموزش ها را از خانه شروع کنید

بچه ها باید هر مهارتی را ابتدا در خانه و با اعضای خانواده به ویژه والدین تمرین کنند و بیاموزند. آنها به این مهارت های ضروری زندگی نیاز دارند تا بزرگسالی موفق شوند. اگر ارزش های اخلاقی سالم را در بچه ها پرورش ندهیم هنگام بزرگسالی در تصمیم گیری های مهم خود با مشکل مواجه می شوند چرا که نقش جنسی دربرگیرنده تمام رفتارهایی است که به مرد بودن یا زن بودن فرد مربوط می شود.

خانواده و جامعه به دلیل تاثیری که بر آموزش نقش جنسی دارند، روی رفتار کودک و عزت نفس او اثر می گذارند. شما اولین معلم او در زمینه جنسیت هستید. حتی او از لحظه تولد با الگوبرداری از شما در حال یادگیری بوده و در بسیاری موارد والدین متوجه چشم های تیزبین کودک کنجکاو خود نبوده اند.

نگذارید کودک احساس شرم کند

شروع آموزش جنسی می تواند از سنین خیلی پایین همگام با آموزش توالت رفتن باشد که مفهوم خصوصی بودن اعضای تناسلی را به کودک می آموزید. اغلب بچه ها قبل از مدرسه رفتن به خوبی این عبارت خصوصی بودن را می پذیرند. نکته اینکه، نباید روی اعضای تناسلی کودک اسامی ای که بار منفی یا شرم آور دارند گذاشت؛ نگویید: «برو عیب تو بپوشون»، «آبروتو بپوشون».

از هیجانی شدن و نشان دادن واکشن های تند هنگامی که کودک به خاطر شناخت بدنش به عضو تناسلی اش دست می زند، بپرهیزید. همان طور که او دستش را در چند ماهی با کنجکاوی نگاه می کرد و می شناخت یا به گوشش دست می زد و ناخن های خود را با کنجکاوی می شناخت، اجازه دهید این عضو خود را هم بشناسد اما با پرت کردن حواس او می توانید مانع از لمس بیش از حد و تجربه حس خوشایند آن شوید چرا که برخی از بچه ها به دلیل آرامش گرفتن امکان دارد دوباره به خصوص در مواقعی که به آرامش نیاز دارند مانند زمان خواب، آلت تناسلی خود را لمس کنند.

بعضی از بچه ها با موی مادر یا خودشان بازی می کنند یا شست خود را می مکند تا آرام شوند پس دقت کنید این 2 مثل هم است؛ از گذاشتن اسامی منفی مانند خودارضایی و... جدا بپرهیزید و کودکتان را بی جهت اذیت نکنید، اگر شما با رفتار نامناسب و واکنش تند او را حساس نکنید این تجربه و دوره شناخت سپری می شود.

حد و مرزها را مشخص کنید

وقتی شما واژه خصوصی بودن را به کار می برید بچه می فهمد درباره این موضوع خصوصی می تواند با سکانی که دوست دارد حرف بزند، اما باید به کودک پیش دبستانی خود بگویید این موضوعات خصوصی را با شما که والدینش هستید مطرح کند نه همسالان و دوستان.

بچه باید بفهمد غیر از شما بقیه در این مورد غریبه محسوب می شوند. نقش بازی کنید، قصه تعریف کنید و خلاصه اینکه نه با هیجان بلکه متناسب با ویژگی های شخصیتی کودکتان با او در این باره حرف بزنید و اطلاعات بدهید تا بداند می تواند همیشه با خیال راحت سوالات خود را از شما بپرسد.

بیشتر بچه ها تا 6 سالگی باید...

•    نام درست عضو تناسلی خود را بدانند (به زبان کودکانه خود)

•    بدانند نوزادان از شکم مادر (جایی به نام رحم) می آیند و نوزاد خریدنی نیست که از مغازه یا بیمارستان تهیه شود.

•    مفهوم رفتن به جای خصوصی برای تعویض لباس را بدانند.

•    بتوانند با والدین خود درباره جنسیت صحبت کنند و سوال بپرسند.

والدین بچه های زیر 6 سال باید...

•    اطلاعات جنسی را کوتاه، واضح و در حد درک بچه بدهند.

•    قبل از هر پاسخی از کودک در این باره بپرسند که: «خودت چی فکر می کنی؟ چی شد که این سوال ها به ذهنت رسید؟»

•    گاهی می تواند با یک بله یا خیر، پاسخ مدنظر کودک را داد. خاطره جالب مادری که پسر 4 ساله اش دوان دوان از حیاط به خانه می آید و می پرسد: «مامان من از کجا آمده ام؟» فراموش نکنید! او ابتدا هل می شود اما بر خود مسلط می شود و با تکرار سوال کودک می پرسد: «منظورت چیه تو از کجا آمدی؟» و پسرک ادامه می دهد که بچه همسایه گفته ما از شهر همدان آمده ایم تو از کجا آمدی؟

یا کودک 5 ساله ای که از مهد بر می گردد و از مادر می پرسد: «نوزاد از کجا می آید؟» و مادر با پرسش های ساده سطح اطلاعات بچه و علت سوال، می فهمد که مربی او باردار است و با گفتن این جملات آگاهانه به کودکش پاسخ می دهد... «نوزاد در جای مخصوصی توی شکم مادر می مونه تا خوب رشد کنه و آماده به دنیا اومدن بشه. اسم این کیسه کوچولو رحم است.»

برای بچه ها در این سن یکی- دو جمله کافی است. یادتان باشد روند آموزش تدریجی است. با بزرگ تر شدن کودک می توانید کم کم با توجه به درک او اطلاعات تکمیلی و با مرور حرف های قبل چند نکته جدید را هم آموزش دهید. به این ترتیب تا 9 سالگی کودک باید درباره سوالاتی مانند نوزادان از کجا می آیند، چطوری می روند تو دل مامان و چطور بیرون می آیند، چیزی شنیده باشد.

•    از تفاوت بین 2 جنس آگاه باشند. مثلا بدانند اندام تناسلی جنس مختلف تفاوت دارد و... مفهوم تماس بد و خوب و سوءاستفاده جنسی را بداند و اجازه ندهد کسی با رفتارش او را بیازارد.

*روان پزشک کودک و نوجوان – عضو هیات علمی دانشگاه ایران

آموزش سلامت جنسی در مدارس

مشاوران مدارس به چه شکل می‌توانند در امر سلامت جنسی نقش داشته باشند؟ آیا اصلا آنها این صلاحیت را دارند که وارد حیطه خطیر آموزش سلامت جنسی شوند؟

بخشی از وظایف مشاور در مدارس، دادن همین آگاهی‌ها است. یکی از روش‌های موثر نیز همین بحث‌های عمومی ‌و آگاهی بخشی کلی است که قدم اول پیشگیری به حساب می‌آید و بحثی است که همه به آن نیاز دارند و البته قبل از زمانی که فرد مشکل جنسی پیدا کند. به ویژه اینکه در جامعه ما مسایل جنسی حالت تابو دارد.

این آگاهی بخشی را می‌شود در قالب آموزش‌های رسمی‌ و با بهانه قرار دادن مسایلی که حتما باید آموزش داده شود، مثل ایدز یا بحث اعتیاد، مطرح کرد چون مسایل جنسی مسایلی هستند مرتبط با سایر جنبه‌های زندگی. می‌تواند مشاوره‌های فردی باشد یا مشاوره‌های گروهی یا آموزش‌های گروهی برای دانش‌آموزان راهنمایی یا دبیرستان و یا انتشار بروشورهایی که خود مشاور می‌تواند در این زمینه تهیه کرده باشد.

البته هر مشاوری در مدرسه به عنوان اینکه مشاور است نمی‌تواند مسایل جنسی را آموزش دهد، ممکن است لازم باشد از مشاور دیگری دعوت شود که آموزش‌هایی دیده و با مسایل آشناست. این یک بعد قضیه هست یعنی بعد عمومی ‌مساله است که به پیشگیری برمی‌گردد.

وقتی دانش‌آموزی در مدرسه دچار مشکلی شده است، مشاور به چه شکل می‌تواند کمک کند؟

بله، این بعد دوم قضیه است که می‌توان آن را جنبه «درمان»، در مقابل پیشگیری، نامید و بر می‌گردد به زمانی که مساله شدت پیدا کرده باشد و در این حالت باید اقدامات درمانی نیز صورت گیرد. برمی‌گردد به زمانی که مساله حاد می‌شود که به درمان می‌رسیم. به عنوان مثال، زمانی که نوجوان دچار انحراف اخلاقی شده و یا به ایدز و اعتیاد مبتلا شده باشد یا آنجایی که دیگر مشاور باید اقدامی انجام دهد.

معمولاً در اینجا باید اقدام کلینیکی گسترده‌تری صورت بگیرد، مشاور باید فرد را به روان پزشک، روان شناس بالینی یا مددکار اجتماعی که می‌تواند رابط بین مدرسه و خانواده باشد، معرفی کند که این مستلزم این است که مشاور با متخصصان بالادستی خود ارتباط داشته باشد. دانش آموز را ارجاع بدهد و بعد پیگیری کنند چون ممکن است فردی را که معرفی کرده نیاز به بستری یا پیگیری‌های عمیق‌تر داشته باشد. ما در این زمینه هم نیاز به برنامه‌ریزی‌های بیشتری داریم.

بعضی معتقدند مطرح کردن این صحبت‌ها و موضوعات مرتبط با سلامت جنسی، برای بچه‌ها و دانش آموزان مشغولیت‌های ذهنی پیش از موعد ایجاد می‌کند و در نتیجه نباید خیلی به بچه‌ها اطلاعات داد. نظر شما چیست؟

ما می‌گوییم یک حد میانه را باید رعایت کرد. این نگرانی درست است اما به خاطر این نگرانی، ما نمی‌توانیم اطلاعات اساسی و موردنیاز فرزندان‌مان را به آنها ندهیم چون در این صورت حس کنجکاوی باعث می‌شود که پاسخ آن را از منابع ناسالم و حتی منحرف‌کننده جستجو کند. ما آن طرف قضیه را هم باید ببینیم.

ضمن اینکه باید هوشیار باشیم که اگر در این سن، اطلاعات لازم را به نوجوانان مطابق با جنسیت و سن وی به آنها ندهیم، آنها در زمان بزرگسالی دچار اختلالات روحی و روانی و حتی تربیتی می‌شوند و علاوه بر آن، احتمال اینکه بتواند زندگی سالم و موفقی در آینده داشته باشند،‌ کم می‌شود اما نکته در اینجاست که باید مسایل را به‌ تدریج و درجای خود و به میزان لازم به بچه‌ها منتقل کنیم و شرط لازم هم این است که مشاور ارتباط صحیحی با بچه‌ها برقرار کرده باشد تا در موقع لزوم، بتواند به او آموزش هم بدهد و سوالات وی را به‌طور مناسب پاسخ دهد.

و این آموزش‌ها دقیقا از چه سنی باید شروع شود؟

معمولا در روان شناسی می‌گوییم وقتی که خود فرد می‌آید سوال می‌پرسد، بهترین و مناسب‌ترین سن برای دادن آموزش است. آنجا باید به صورت درست جواب بدهیم و در کنار پاسخ به سوال، مطالب دیگری که لازم است را نیز به او منتقل کنیم.

چه باید کرد؟

باید توجه داشته باشیم که ما از طریق آموزش زمینه را برای تغییر نگرش ایجاد می‌کنیم. در واقع آموزش وسیله است و تغییر نگرش می‌شود هدف. نگرش مورد نظر ما این است که افراد بدانند که سلامت جنسی بخشی از بهداشت روانی خود آنهاست. چون تغییر نگرش در سنین بالاتر خیلی مشکل است.

نکته دوم این است که در هر مرحله‌ای باید بخشی از مسایل را آموزش داد تا آموزش یک روند و سیر طبیعی پیدا کند ولی اگر یک دفعه این آموزش‌ها بخواهد هجوم بیاورد، فرد مشکل پیدا می‌کند. نکته سوم اینکه در آموزش مسایل جنسی قرار نیست که ما فقط به بحث رابطه جنسی بپردازیم. مسایل پیرامونی مثل برقراری رابطه یا حریم خصوصی، این موارد هم بخشی از تربیت جنسی فرد است که در برخی از موارد باید از سنین پایین‌تر به آن پرداخته شود.

جای بعضی آموزش‌ها در پیش دبستانی و دبستان است. از جمله اینکه در این سن، بچه‌ها باید به تدریج حریم‌ها را یاد بگیرند و آن وقت است که آموزش ما یک روند طبیعی پیدا می‌کند و اینکه اجازه ندهند که هر کسی لمسشان کند. این موارد را باید به بچه آموزش داد، در قالب‌های جذاب و متناسب باید با توجه به سن کودک یا نوجوان به وی آموزش داد؛ مثلا به شیوه‌هایی از قبیل نمایش، داستان، بازی‌های عروسکی با کودک.

از سوم دبستان تا اول راهنمایی، دوره نهفتگی است، یعنی به صورت موقت مسایل جنسی برای فرد مشغولیت ایجاد نمی‌کند. در این دوره آموزش‌های لازم به صورت تدریجی و به شکلی که تابوی آن برای فرد شکسته شود، لابه‌لای مسایل اخلاقی باید آموزش داده شود اما اگر یک دفعه این آموزش بخواهد هجوم بیاورد، ذهن کودک به هم می‌ریزد. در آموزش مسایل جنسی قرار نیست که ما فقط به بحث رابطه جنسی بپردازیم، مسایل پیرامونی مثل برقراری رابطه یا حریم خصوصی نیز باید آموزش داده شود.

تا این سن، یعنی قبل از بلوغ و قبل از رفتن به دبیرستان نیز آگاهی دادن به صورت عمومی ‌و غیرمستقیم انجام می‌شود اما وقتی می‌رسند به سن دبیرستان و بلوغ، باید برخی موارد دیگر به صورت مستقیم برای آنها مطرح شود که شامل مواردی مانند آموزش مهارت‌های ارتباطی، مثل مهارت برقراری رابطه با جنس مخالف و راه‌های ارضای صحیح عاطفی و تهدیدهای موجود در این زمینه می‌باشد که می‌تواند از آن حالت آگاهی بخشی عمومی فراتر رود.

ما باید همه کمک کنیم. اگر بخواهیم از آسیب‌هایی مثل ایدز و یا انحرافات اخلاقی در جامعه خود به دور باشیم یا سازگاری زندگی زناشویی را بالا ببریم، اگر بخواهیم پدران و مادرانی داشته باشیم که آنها هم به نوبه خود فرزندان سالمی تربیت کنند و فرزندان سالمی ‌داشته باشند، همه باید عزم داشته باشند، از والدین، مسوولان مدرسه، دانشگاهیان، صاحب‌نظران و مسوولان کشوری، همه و همه و این عزم باید تدوام داشته باشد، نه اینکه یک دفعه موجی بیاید که برود و باز بعد از مدتی همه فراموش کنند.

این آموزش‌ها باید نهادینه شوند. اگر غفلت کنیم، مشکلاتی جدی خواهیم داشت. مدارس نقش ویژه‌ای در این خصوص دارند چون بین ۶ تا ۱۸ سالگی فرزندان ما بهترین سال‌های عمرشان را در مدرسه می‌گذارانند. اگر این فرصت را در مدرسه از دست بدهیم، وقتی که به دانشگاه می‌رسند، دیگر می‌شود تهدید.