جنگ جهانی اول، نقطه عطف تاریخ ایران

ماهنامه اندیشه پویا: نادر انتخابی - نویسنده کتاب ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه

بنا به نظر برخی تحلیلگران، حوادث جنگ جهانی اول و مشاهده نتایج مترتب بر تضعیف شدید دولت مرکزی باعث شد تا ایرانیان تصور اولیه مشروطه خواهان مبنی بر حل همه مشکلات با نگارش قانون اساسی و تشکیل پارلمان را کنار بگذارند و اولویت اول شان را تشکیل دولت مرکزی مقتدر بگذارند.

همچنانکه مجله «کاوه» در دوره دوم انتشار خود پس از جنگ جهانی اول، در ضرورت تشکیل دولت مرکزی مقتدر نوشت: «کافی نیست که چند نفر کسبه خوش نیت و بی اطلاع از بروجرد و قمشه و اردبیل و نرماشیر جمع آوری کنیم و از آنها بخواهیم کنستینوسیون اختراعی فرانسه و انگلیس تصورات مونتسکیو و روسو را در پیشکوه لرستان و ممسنی فارس اجرا کنند.»

با توجه به محوری شدن ایده تشکیل حکومت متمرکز در سال های پس از جنگ - ایده ای که در نهایت به تفوق رضاخان انجامید - آیا می توان مدعی شد که در گذر از حوادث جهانی جنگ اول تاکید ابتدایی مشروطیت بر نگارش قانون اساسی و تشکیل پارلمان جای خود را به ضرورت تشکیل دولت مرکزی مقتدر داد؟ و از این حیث آیا جنگ جهانی اول نقطه عطفی در تحول دیدگاه مشروطه خواهان ایرانی به حساب می آید؟

1- جنگ جهانی اول را اغلب تاریخ پژوهان رویداد سرنوشت ساز سده بیستم دانسته اند. اریک هابسیام، این جنگ را سرآغاز سده کوتاه بیستم خواند؛ سده ای که به گمان او با این جنگ شروع شد و در 1991 با فروپاشی اتحاد شوروی و «سوسیالیسم واقعا موجود» به پایان رسید. نابودی امپراتوری های اتریش - مجارستان، روسیه و عثمانی، قدرت گرفتن بلشویک ها در روسیه و سیادت فاشیم و نازیسم در سرزمین هایی چون ایتالیا و آلمان که دارای سنت های دیرینه فرهنگی، علمی و فلسفی بودند و بالاخره جنگ جهانی دوم همه از پیامدهای جنگ جهانی اول بودند. طبیعی است که کشوری چون ایران که از پایان سده هجدهم آماج سیاست های استعماری قدرت های بزرگ اروپایی چون بریتانیا، روسیه و فرانسه بود، نمی توانست از پیامدهای این جنگ در امان بماند.


جنگ جهانی اول در ایران نیز که به قول کسروی بی یک سویی (بی طرفی) اعلام کرد پیامدهای پردامنه ای داشت. حتی پیش از شروع جنگ جهانی اول، بخش هایی از خاک ایران در اشغال سپاهیان روسی بود و با آغاز جنگ، تمام کشور پهنه تاخت و تاز نیروهای روسی، عثمانی، انگلیسی و جاسوسان آلمانی شد.

2- پیامدهای جنگ جهانی اول زمینه ساز پیدایش گرایش جدیدی در فرهنگ سیاسی ایران شد به نام ناسیونالیسم متمدن ساز. اما این تصور که مشروطه خواهان فقط خواهان تدوین قانون اساسی و مقابله با استعداد بودند، تصوری نادرست است. نگاهی به مذاکرات مجلس اول و نیز برخی نشریات آغاز مشروطیت حاکی از آن است که مشروطه خواهان مساله اقتدار دولت مرکزی را بسیار جدی می دانستند. مثلا یومیه «حبل المتین» در شماره چهارم سال اول خود (دوم مه 1907) در مقاله ای با عنوان «جباری و اقتدار» می نویسد: «باید معنی استبداد و قدرت را فهمید و فرق میان اقتدار را با جباریت دانست. اقتدار و تسلط آن نیست که [...] متهورانه و بی باکانه بندگان خدا را بگیرد، بزند، ببندد، بکشد، حبس کند، سر ببرد، بر دار زند، گوش و بینی کند، داغ نماید [...] از طرف دیگر به هر بی سروپا مواجب و مرسوم، لقب و درجه بدهند [...] پس اقتدار چیست؟ اقتدار آن است که دوّل و ملل همجوار را متزلزل نمایند. در تمام سرحدات استحکامات متینه در مقابل چشم دشمنان بنیاد کنند، حقوق دولت و ملت خود را در همه جا حفظ کنند [...] حالا فکر کنید قدرت و تسلط در ظل قانون است یا در بی قانونی و استبداد.»

خطوط کلی و اصلی تمام اصلاحاتی که بیست تا سی سال پس از مشروطیت در دوران رضاشاه روی داد - چون جدایی «امور سیاسیه از امور شرعیه»، استقلال عدلیه از شرع، اصلاحات اقتصادی و حتی کشیدن راه آهن همه و همه - در همان آغاز مشروطیت مطرح شده بود. صنیع الدوله (1234-1289 خ)، نخستین رئیس مجلس شورای ملی، که دانش آموخته رشته معدن از مدرسه فنی برلن بود و پس از استعفا از ریاست مجلس به وزارت فواید عامه و مالیه رسید، بر آن بود که باید از مردم برای تحقق سه هدف مالیات گرفت. «اول حفظ نظم، دوم تربیت اطفال اهالی مملکت و سیّم تسهیل اسباب مراوده یعنی آبادی طرق و شوارع.» صنیع الدوله می گفت: «تمام سعادت این مملکت منحصر و منوط به ساخت راه آهن است» و هزینه راه آهن را هم به گفته او می بایست از طریق افزایش مالیات و عوارض گمرکی قند و شکر و چای تامین کرد، یعنی همان راهی که رضاشاه دو دهه بعد در پیش گرفت.

3- جنگ جهانی اول همان اندک امیدی را هم که ایرانیان به اصلاح امور داشتند بر باد داد. از دولت مرکزی فقط اسمی باقی ماند. سراسر کشور را هرج و مرج، قحطی و بیماری های همه گیر فرا گرفت. گروهی از نمایندگان مجلس و سیاستمداران تهران را ترک گفتند و «حکومت دفاع ملی» تشکیل دادند و در نهایت ناگزیر از ترک ایران شدند.

در پایان جنگ به دنبال تلاش انگلستان برای تحمیل قرارداد 1919 بحران بی سابقه ای به وجود آمد. در گیلان و آذربایجان حکومت های خودمختار مستقر بود. سران عشایر و دارو دسته های یاغی بر مناطق گوناگون کشور حکومت می کردند. چرخش در تفکر اجتماعی - سیاسی این دوره نتیجه این شرایط بود. خواست ایجاد دولت مقتدری که بتواند با برچیدن بساط حکمرانی محلی، اسکان دادن عشایر و ایجاد یگانگی زبانی و فرهنگی ملتی یکپارچه پدید آورد به خواست مشترک بخش بزرگی از نخبگان سیاسی و فرهنگی تبدیل شد.

4- نباید از تاثیر حال و هوای فکری اروپا در سال های جنگ جهانی اول و پس از آن بر روشنفکران ایرانی غافل ماند. در آن سال ها بخش بزرگی از روشنفکران ملی گرا به آلمان به عنوان دولت متحد ایران برای مقابله با سیاست خانمان برانداز روس و انگلیس دل بستند و شماری از آنها از جمله گردانندگان مجله «کاوه» در آلمان مستقر شدند.

راست این است که آلمان تا پایان جنگ جهانی اول و برچیده شدن بساط قیصر و استقرار جمهوری وایمار هرگز کشوری با سنت های نیرومند دموکراتیک نبود. پس از جنگ جهانی اول نیز در نتیجه اشتباه پیروزمندان جنگ که خواستند به آلمان درس عبرت بدهند و این کشور را چنان خوار و زبون کنند که دیگر نتواند سر بلند کند، از دل جمهوری وایمار هیولای نازیسم سر بر کشید.

اندیشه نظم و اقتدار، دست آهنینی که به طرفه العینی هرج و مرج را از بین ببرد از بن مایه های اصلی آوازه گری های فاشیستی در آن دوران بود که شماری از روشنفکران ما بدان دل بستند و بازتاب آن را در مقاله های مثلا نشریه «فرنگستان» می بینیم اما دامنه نفوذ این اندیشه ها بسیار بیشتر از تحت تاثیر قرار گرفتن چند جوان دانشجوی ایرانی مقیم آلمان یا فرانسه بود و حتی مخالفان پیگیر رضاخان چون محمد مصدق نیز اهمیت نظم و کارآیی رضاخان را در برقراری امنیت انکار نمی کردند. هراس آنان از این بود که او با قبضه کردن تمام قدرت و در کنار برقراری نظم و آرامش به سنت دیرین خودکامگی و خودسری بازگردد که راه و رسم رایج حکومتگری در این سرزمین بوده است.

عصرایران: هاشمی رفسنجانی، رهنمودهای اخیر رهبری معظم انقلاب را به‌ویژه در مقطع كنونی در مورد حمایت از تیم مذاكره‌كننده جمهوری اسلامی ایران بسیار راهگشا و بامعنا دانست و گفت:این رهنمودها، عزم نمایندگان سیاسی ایران را برای ادامه گفتگوها جدّی‌تر كرد و دنیا هم متوجه شد مذاكره‌كننده‌ها پشتیبانی رهبری و تبع آن پشتیبانی مردم و مسئولان را هم دارند و اگر جدّی نبودند، آنها هم جدّی نمی‌شدند و وزرای خارجه 5+1 راهی ژنو نمی‌شدند و مذاكره 5 ساعته آقای ظریف با آقای كری و خانم اشتون دلیل خوبی بر جدّیت دو طرف است.

ادامه بررسی و تدوین سیاست‌های كلی اقتصاد مقاومتی در جلسه امروز مجمع تشخیص مصلحت نظام پیگری و 4 بند دیگر از این سیاست‌ها به تصویب رسید.

به گزارش روابط عمومی مجمع تشخیص مصلحت نظام، در ابتدای این جلسه، آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی در سخنانی، با گرامی داشت حماسه عاشورای حسینی و تسلیت ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یاران باوفایش، واقعه عاشورا را، رخدادی مهم و تأثیرگذار در تاریخ اسلام به‌ویژه تاریخ معاصر دانست و گفت: قیام امام حسین(ع) در واقع معنا و تفسیر كامل این جمله معروف است كه امام حسین(ع) مصباح‌الهدی و سفینه‌النجاه است. هادی بشر برای نجات از جهالت و گمراهی، و مسیر نجات به سمت رستگاری و نور خواهد بود.

رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام لقب جاودان ثارالله را برای حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) عنوانی پرمعنا و محتوا ذكر كرد و گفت: خون‌بهای خون خدا، همان تحقق اهدف قیام امام حسین(ع) است كه باید ریشه‌ها و نمادهای ظلم و ستم، تجاوز و سلطه در جهان كنده شود و تنها در این صورت است كه راه و هدف امام حسین(ع) محقق خواهد شد.

وی در ادامه سخنان خود به موضوع روز كشور، مذاكرات جاری در ژنو اشاره كرد و از آن به عنوان نقطه جدّی و عطف در تاریخ ایران، منطقه و جهان نام برد و گفت: شرایط كنونی ایجاد شده برای جمهوری اسلامی ایران، تحمیلی و ظالمانه است و حل منصفانه این شرایط می‌تواند موجب اطمینان خاطر دنیا برای رفع تبعیض و تأمین انرژی سالم و مسالمت‌آمیز هسته‌ای برای كل جهان باشد و اگر این مذاكرات مثبت پیش برود كار بزرگی است كه عواقب آن، امنیت استفاده از انرژی در سطح بین‌المللی را به همراه خواهد آورد و منطقه آرام و مطمئن خواهد بود.

هاشمی رفسنجانی، رهنمودهای اخیر رهبری معظم انقلاب را به‌ویژه در مقطع كنونی در مورد حمایت از تیم مذاكره‌كننده جمهوری اسلامی ایران بسیار راهگشا و بامعنا دانست و گفت: این رهنمودها در حالی ارائه شد كه عده‌ای سعی داشتند در آستانه مذاكرات، جوّ سیاسی جامعه را ملتهب، دوگانه و‌ تیم مذاكره‌كننده را سازشكار معرفی كنند بنابراین این رهنمودها، عزم نمایندگان سیاسی ایران را برای ادامه گفتگوها جدّی‌تر كرد و دنیا هم متوجه شد مذاكره‌كننده‌ها پشتیبانی رهبری و تبع آن پشتیبانی مردم و مسئولان را هم دارند و اگر جدّی نبودند، آنها هم جدّی نمی‌شدند و وزرای خارجه 5+1 راهی ژنو نمی‌شدند و مذاكره 5 ساعته آقای ظریف با آقای كری و خانم اشتون دلیل خوبی بر جدّیت دو طرف است.

رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، طرح جمهوری اسلامی ایران را در این دور از مذاكرات، جامع و هوشمندانه توصیف كرد و گفت: این طرح نشان می‌دهد ایران به دنبال ساخت و استفاده از سلاح هسته ای نیست و تنها به دنبال تحقق حقوق خود و جامعه بین‌الملل برای استفاده از فواید و منافع انرژی هسته‌ای است.

وی جامعیت طرح جمهوری اسلامی ایران را دلیل عصبانیت رژیم غاصب اسرائیل و تندروهای آمریكا ذكر كرد و گفت: جمله صریح نتانیاهو كه با خشم گفته ایران هر چه می‌خواست از این مذاكرات به دست آورد و غرب چیزی نگرفت، گرچه برای تحریك آنها گفته شده خیلی معنادار است.

وی افزود: حضور وزرای خارجه كشورهای 5+1 در ژنو، حاكی از این است كه مذاكرات وارد مرحله جدیدی شده است و امیدواریم با شجاعت و صراحت تیم مذاكره‌كننده جمهوری اسلامی ایران كه قطعاً در چارچوب منافع و مصالح نظام و رهنمودهای رهبری حركت خواهند كرد، نتایج گفتگوهای سخت پیش رو، به سمت پیشرفت باشد.

هاشمی رفسنجانی گفت: البته امروز رژیم اسرائیل در دنیا منزوی و عصبانیت آن به دلیل ضعف در مقابل اراده و عزم دولت و مردم ایران است و 5+1 اگر صداقت دارند نباید تحت تأثیر تندروها زیاده‌خواهی كند.

رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام با تأكید بر ضرورت حفظ وحدت و همدلی در داخل كشور و پرهیز جدی از اظهار سخنان تفرقه افكنانه كه گاهی منطبق با اظهارات نتانیاهو و مك‌كین می‌شود، موجب سوءاستفاده بیگانگان و دشمنان می‌شود، گفت: جمهوری اسلامی ایران به دنبال تحقق منافع و مصالح ملی خود است و باید به‌‌گونه‌ای عمل و اظهارنظر كنیم كه در این راه همه متحد و یكپارچه هستیم.

هاشمی رفسنجانی در ادامه سخنان خود، یاد و خاطره مرحوم حبیب‌الله عسگراولادی را به عنوان همرزم، همكار صمیمی و فعال خود و اعضای مجمع گرامی ‌داشت و با اشاره به اینكه در جلسه امروز به جای ایشان گُل گذاشته‌ایم، گفت: سابقه آشنایی بنده با ایشان و دوستانش به قبل از شروع مبارزات دوران انقلاب مربوط می‌شود و طی سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ایشان از جمله دوستان و همراهان خوب و دلسوز یاران انقلاب بود.

رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، یكی از خصوصیات خوب مرحوم عسگراولادی را ایمان به خدا و حركت و اقدام برای جلب رضای حق ذكر كرد و گفت: ایشان به قول خودشان یار زندان و ایوان بود و سعی كرد از مسیر درست اعتقادی خود خارج نشود و فردی خداترس و همكاری منصف برای مجموعه نیروهای انقلاب بود.

هاشمی رفسنجانی، فقدان ایشان را به خانواده محترم، دوستان، اعضای مجمع تشخیص و مردم ایران تسلیت گفت و از درگاه خداوند علوّ درجات و سعادت محشور شدن با شهدای همرزمش را آرزو كرد.

در این جلسه كه علاوه بر اكثریت اعضا، وزیر امور اقتصادی و دارایی و رئیس كمیسیون ویژه حمایت از تولید ملی و نظارت بر اجرای سیاست‌های كلی اصل 44 قانون اساسی از مجلس شورای اسلامی نیز حضور داشتند، پس از طرح موارد پیشنهادی كمیسیون اقتصاد كلان، بازرگانی، اداری مجمع تشخیص مصلحت نظام در خصوص سیاست‌های كلی اقتصاد مقاومتی و بحث و بررسی مبسوط اعضا، موارد ذیل به تصویب رسید:

1- مدیریت مصرف با تأكید بر اجرای سیاست‌های كلی اصلاح الگوی مصرف و ترویج مصرف كالاهای داخلی همراه با برنامه‌ریزی برای ارتقای كیفیت و رقابت‌پذیری تولید.

2- اصلاح و تقویت همه‌جانبه‌ی نظام مالی كشور با هدف پاسخ‌گویی به نیازهای اقتصاد ملی، ایجاد ثبات در اقتصاد ملی و پیشگامی در تقویت حركت‌های توسعه‌ای بخش واقعی.

3- حمایت همه‌جانبه‌ی هدفمند از صادرات كالاها و خدمات به تناسب ارزش افزوده و با خالص ارزآوری مثبت از طریق:

- تسهیل مقررات و گسترش مشوق‌های لازم.

- گسترش خدمات تجارت خارجی و خدمات زیرساختی ترانزیت.

- تشویق سرمایه‌گذاری خارجی برای صادرات.

4- توسعه پیوندهای راهبردی و گسترش همكاری و مشاركت با كشورهای منطقه و جهان به ویژه همسایگان.