یادی از روزنامه نگار قرن؛ «هیکل»

ماهنامه مهرنامه - جمیله کدیور: یکی از جاذبه های کار روزنامه نگاری مصاحبه هایی است که با چهره های شاخص خاورمیانه در عرصه سیاسی و رسانه داشتم. از جمله شاخص ترین این چهره ها محمد حسنین هیکل است که دو بار امکان گفتگوی مفصل درباره مباحث مختلف روز با او در تهران و قاهره پیدا کردم. برای یک روزنامه نگار جوان که زمانی دوست داشت باستان شناس شود و با یک تلنگر به فکر جراح شدن افتاد و در نهایت سر از عالم سیاست و رسانه درآورد، فرصتی مناسب تر از این پیدا نمی شد.

بدون تردید نمی توان تاریخ معاصر مصر و خاورمیانه عربی و حتی غیر عربی را در نیمه دوم قرن بیستم تا همین دو سه ماه پیش که هیکل سخت نی گفت و گاه می نوشت، بدون نام و نشان و تفاسیر او به درستی شناخت و تحلیل کرد. سال 1957 در سی و چهار سالگی سصردبیر الاهرام شد. این مدیریت و سردبیری 17 سال به طول انجامید و مقالات او که با عنوان: بالصراحه در الاهرام منتشر می شد، پرخواننده ترین مقالات سیاسی تاریخ مطبوعات مصر بود.

می توان گفت هیکل از سال 1951 که نخستین کتابش منتشر شد تا پایان عمر، تقریبا سالی یک کتاب منتشر کرد. برخی کتاب های او به بیش از سی زبان ترجمه شد. تیراژ کتاب پاییز خشم او به میلیون ها نسخه در زبان انگلیسی رسید. اعتبار و شهرت او به جایی رسیده بود که بر کتاب های نعام چامسکی و ادوارد سعید مقدمه نوشت. او سه نقش درجه اول روزنامه نگاری، تاریخ نگاری و سیاست ورزی را به خوبی در عمر بلند خویش بر عهده گرفت و انصافا به شایستگی خود را در تاریخ معاصر ثبت کرد.


نخستین کتاب هیکل درباره ایران بود. او در بحبوحه نهضت نفت به ایران آمد و در سال 1951 (1320 شمسی) کتاب ایران در دهانه آتشفشان را منتشر کرد. او همواره موضوع ایران و بعدا انقلاب اسلامی ایران و نقش منطقه ای و جهانی ایران را پیگیری می کرد.

درست سی سال بعد کتاب بازگشت آیت الله را به انگلیسی نوشت. این کتاب با ترجمه دوست نزدیک او عبدالوهاب المسیری به عربی ترجمه شد و مدافع آیت الله – توپخانه های آیت الله – نام گرفت. سلا بعد هم کتاب ایرانی داستانی ناگفته را به انگلیسی نوشت. به نظرم اگر مجموعه مقالات هیکل درباره ایران از میراث نوشتار او برگزیده شود، مجموعه بسیار ارزشمندی خواهد شد.

زمانی که شنیدم هیکل قرار است به ایران بیاید، بلافاصله درخواست مصاحبه با او را با مدیرمسئول محترم روزنامه اطلاعات جناب آقای دعایی مطرح کردم که با استقبال زیاد مواجه شد. هماهنگی های لازم به عمل آمد و موافقت هیکل برای گفتگو نیز جلب شد. گفتگوی نخست که قرار بود نیم ساعت بیشتر طول نکشد، حدود یک ساعت و نیم به درازا انجامید. سوال ها از هر دری بود؛ از تجربیات روزنامه نگاری هیکل گرفته تا قضایای داخلی مصر و مباحث اعراب و اسراییل.

هر دو از گفتگو بسیار راضی بودیم. رضایت را از تطویل پاسخ ها و پذیرش ادامه سوال ها می شد به عینه در چشمانش دید. نیمه دوم گفتگو، برای سوال های پایانی هر بار به طنز می پرسید این سوال آخر است یا خیر؟! خاطره مهمی که از این گفتگو دارم و در جای دیگر هم گفته ام و به دلیل همیت آن در اینجا هم باز ذکر می کنم در همین گفتگو در تعارض پوشش (چادر) من و تسلط بر سوال ها و مسائل منطقه و مصر، نتوانست سکوت کند و در میانه بحث گفت: «در مصر شاعری داشتیم که معلول بود اما خیلی خوب شعر می گفت. حافظ ابراهیم شاعری دیگر در وصف آن شاعر چنین می سراید:


سباق غایات البیان جری بلا ساق
فکیف اذا استرد الساق
در مقاصد سخن بی پا از دیگران پیشی می گیرد
پس چگونه بود اگر او پا داشت؟»

بعد پرسید باید از شما بپرسم که اگر چادر نداشتی چه می کردی؟!

خندیدم و در پاسخ گفتم تعارضی در پوشش و توانایی کار رسانه ای نمی بینم. ادامه دادم چادر را مانع فعالیت خود نمی دانم که از آن احساس عجز کنم. برعکس معتقدم اگر چادر نداشتم در برخی مواقع شاید فعالیتم به مراتب کمتر بود.

در جریان همین گفتگو قول گفتگویی دیگر در مصر در دفتر کارش را گرفتم؛ وعده ای که تصور نمی کردم به زوید تحقق پذیرد و زودتر از آنچه فکر می کردم محقق شد. آن گفتگو هم به تفصیل انجامید. هر دو گفتگو به همراه خاطرات اولین سفرم به مصر و مجموعه ای از گفتگوهای تفصیلی با شخصیت های سیاسی، فکری و رسانه ای مصر، در کتاب مصر از زاویه ای دیگر منتشر شده است که اخیرا چاپ جدیدش توسط انتشارات امید ایرانیان منتشر شد.

در مقدمه گفتگوی نخستم با هیکل که به قول امروزی ها «آف د رکورد» بود، تاکیدی بر نام غیرمعمول او و دلیل گذاشتن آن نام بر وی داشتم. «چرا حسنین؟ یعنی دو حسن؟» گفت مادرم باور داشت حسنین هم حسن است و حسین. بعد از این مقدمه، مصاحبه را با سوالی در مورد خودش شروع کردم و پرسیدم آیا خود را روزنامه نگار می دانید یا سیاستمدار و سفیر سیاسی برای انتقال پیام رهبران و شخصیت های سیاسی؟ پاسخش این بود: «من روزنامه نگارم.

در درجه اول روزنامه نگارم و چیز دیگری نیستم... من نه روزنامه نگار سفیرم و نه سفیر روزنامه نگار. فقط یک روزنامه نگار حرفه ای... درست است که مدتی مجبور شدم به عنوان وزیر کار کنم و برای مدتی هم دوست، افتخار می کنم دوست جمال عبدالناصر بودم و شاید این مسئله به من صفت سیاسی داد یا سایه سیاست بر کار اصلی من افکند اما من شغلم را تغییر ندادم و کار دیگری قبول نکردم... روزنامه نگاری شغل اساسی من است.»


می گفت عاشق کارش است و به اندازه توانش می کوشد کارش را خوب انجام دهد.

به مصر عشق می ورزید. نشانه این عشق را به عینه می شد در گفتار و نوشته هایش دید. معتقد بود: «طبیعت مصر چنین است که کشوری متغیر است. مثل عشق احوال عجیبی دارد. مصر تنها کشوری است که دیانت خود را سه بار عوض کرد. از دیانت فرعونی قدیم به دیانت آسمانی مسیحیت و بالاخره اسلام بعد از فتح اسلامی.» شاید تحولات چند سال اخیر بعد از خیزش عربی 2011 را هم بتوان در همین قالب تفسیر کرد.

گروه های اسلامی – جهادی مصر را انعکاسی از اوضا اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مصر می دانست تا انعکاسی از اوضاع دینی وفکری.در پاسخ به سوالی در مورد بیداری اسلامی در شمال آفریقا گفت: «انچه در آن کشورها به چشم می خورد مقاومتی است که لوای اسلامی حمل می کند. مقاومتی ملی و اجتماعی. پدیده اعتراضی موجود یک جنبش مقاومت وطن پرستانه اجتماعی، اقتصادی است که ملجا خود را در این دیده است و به ترور به عنوان یک پدیده اجتماعی و نه دینی برای اعتراض متوسل شده است.»

و نهایتا گفت که «انقلاب شما در ایران با حرکت های دیگران فرق می کند. به دنبال صحه گذاری و گواهی های مشابه کار خود از پدیده ها و کار دیگران نباشید.»

می توان گفت پس از مصر، او همواره به ایران توجه داشت. در دو گفتگویم بارها بر اهمیت مصر و ایران به عنوان دو کشور مهم با موقعیت مخصوص در تاریخ تاکید کرد و گفت: «در منطقه فقط دو کشور بزرگ با تاریخ طولانی هستند که در کنار هم فرهنگ اسلامی را پیش بردند: ایران و مصر.»
قائل به برقراری رابطه بین دو کشور بود که ضروریست هر چه زودتر مجددا برقرار شود. مانع برقراری رابطه را ناشی از سوءتفاهم و بیشتر نشأت گرفته از عوامل روانی می دانست تا علل واقعی.

هیکل با عبدالناصر دوست بود و مدتی در دولت ناصر از سال 1970 تا 1974 سمت وزارت تبلیغات را برعهده داشت. در همان روزگار جوانی کتابی که به نام فلسفه انقلاب از طرف ناصر منتشر شد، به قلم او بود.

با تعصب از ناصر سخن می گفت. می گفت: «با ناصر هجده سال دوست بودم. کارهای او را دوست داشتم. پس از او هم با اندیشه و مبارزه او زندگی منی کنم... چهره جوانی که امپراطوری های آن زمان را تهدید می کرد در برابرم است. جوانی که در برابر انگلیس و فرانسه و اسراییل ایستاده بود... سخن او سخن قلب مردم بود.»


از کاسترو تعریف کرد که در سال 1967 به ناصر می گوید ما در عملیات انقلابی مان کاملا مایوس بودیم. در سیرامایسترا محاصره بودیم. آمریکا و نظام باتیستا ما را در فشار شدید قرار داده بودند. وقتی دیدیم شما در قضیه سوئز در برابر سه کشور بزرگ ایستاده اید، از مقاومت شما الهام گرفتیم.

در سوالی که در مورد مسائل فلسطین و روند گفتگوهای صلح داشتم، در پاسخ به این سوال که اگر ناصر در شرایط فعلی زنده بود چه می کرد؟ پاسخ داد: «اگر این مسئله رخ می داد و تمام این مسائل صورت می گرفت، جمال بار دیگر از غصه جان می سپرد! و نه با سکته قلبی. اگر جمال زنده بود قضیه فلسطین به اینجا نمی کشید و حمله عراق به ایران و جنگ ایران و عراق رخ نمی داد و کمپ دیویدی نبود و حمله عراق به کویت رخ نمی داد و توافقنامه غزه – اریحا امضا نمی شد و اینها همه نقش جمال را در تاریخ تایید می کند.»...

نقش فرد در طول تاریخ را بسیار مهم می دانست. معتقد بود اگر نقش ناصر نبود انقلاب در ایران تداوم پیدا نمی کرد. معتقد بود حملات به ناصر به رغم گذشته سال ها از مرگ وی نشان از اثری است که ناصر بر جای نهاده است. به گونه ای که برخی افکار ناصر را تهدیدی برای مصالح خود می دانند.

برقراری رابطه مصر با اسرائیل را غیرطبیعی می دانست و معتقد بود به رغم تمام تلاش ها و فشارهای دولت، مردم این رابطه را نپذیرفته اند. بر این باور بود کمپ دیوید به تضعیف مصر منجر شد و موقعیت کشورهای عربی را کاملا تضعیف کرد.

خاطره جالبی از این گفتگو دارم که پیش از این جایی عنوان نکردم. در پایان گفتگو، هیکل دستش را برای دست دادن مطابق روال بسیاری گفتگوهای رسانه ای دراز کرد! و من که انتظار نداشتم و خودم را برای چنین وضعی آماده نکرده بودم، به سبک مقامات جمهوری اسلامی و البته به سبک هندی (!) به ایشان احترام کردم و صد البته می دانم که برای ایشان خوشایند نبود. شب در مراسم شام، به آقای دعایی گله کرده بود که خواستم با ایشان دست بدهم و نپذیرفت!


بعد از آن مراسم، آقای دعایی توصیه کردند که در چنین مواقعی دستکشی به همراه داشته باشم که هم مراعات شرع اسلام مطابق نظر برخی علما شده باشد و هم مراعات اصول و پروتکل!

هر دو گفتگو برنده بهترین گفتگو در جشنواره مطبوعات شد. جایزه اولی حج عمره بود؛ اولین و شیرین ترین حجی که داشتم و صد البته انگیزه ای برای انجام گفتگوهای بهتر و چالشی تر با چهره های مورد مصاحبه.