کودک چاق و افسرده من!

ماهنامه زیبایی سالم - دکتر فاطمه رنجبر*: چاقی در کودکان در جهان به سرعت در حال گسترش است. به خصوص در کشورهای در حال توسعه، نظیر کشور ما که سبک زندگی غربی را با ویژگی غذاهای پرکالری و فعالیت فیزیکی کم برگزیده اند.

در جوامع صنعتی، در دهه های اخیر متوسط قد و نمایه توده بدنی (BMI) افزایش یافته و متوسط سن بلوغ کاهش یافته است.

بین سال های 1963 تا 1970 هفده درصد از کودکان آمریکایی در گروه وزن بالا یا چاق قرار داشته در حالی که بین سال های 2003 تا 2006 این میزان به 32 درصد افزایش یافته و به موازات آن هزینه های مصروف سلامت نیز بالا رفته است.


تفسیر عدد نمایه توده بدنی در گروه سنی کودکان و نوجوانان متفاوت است. برای تعبیر BMI یک کودک باید از توزیع نرمال BMI در همان سن و جنس اطلاع داشته باشیم.

صدک 85 تا 95 BMI وزن بالا و صدک بالای 95 چاقی و صدک بالای 99 چاقی شدید در نظر گرفته می شود.

علل و عوامل موثر در چاقی کودکان

علل ژنتیک: چاقی والدین قوی ترین عامل خطر ژنتیکی چاقی در کودکی و نوجوانی است به خصوص اگر هر دو والد چاق باشند. در چندین مطالعه چاقی مادر مهم تر از چاقی پدر بوده است.
بعضی از سندرم های ژنتیکی نیز با چاقی کودک ارتباط دارد.

علل طبی: علل طبی مسئول کمتر از 10 درصد تمام موارد چاقی در کودکان است. مثلا کم کاری تیروئید می تواند باعث چاقی کودک شود. بعضی از مشکلات مادر حین حاملگی مثل دیابت بارداری و سیگار کشیدن مادر در بارداری با چاقی کودک در آینده مرتبط دانسته شده است.

عوامل محیطی: علل محیطی نقش بسیار مهمی را در ایجاد چاقی بازی می کند. عمده ترین این عوامل عبارتند از:

مصرف غذاهای پرکالری یکی از دلایل مهم چاقی است. امروزه کودکان به خوردن غذا در بیرون از خانه به خصوص فست فود علاقه دارند. مصرف سبزیجات و میوه ها کاهش یافته است و اکثرا از سبزیجات منجمد که در فریزرها انبار شده، استفاده می شود. در این رابطه یک نکته قابل ذکر است. عدم محدودیت والدین برای مصرف غذاهای پرکالری برای کودکان خود با افزایش وزن و پرخوری ارتباط دارد.

بهتر است والدین به جای اینکه به کودکان مکررا بگویند چه چیز را نباید بخورند، کودکان را تشویق کنند که چه غذاهایی را مصرف کنند. ساعات فعالیت فیزیکی در مدرسه و خارج مدرسه، کاهش یافته است. گفتنی است کودکان چاق به دلیل احساس شرم و نداشتن مهارت های ورزشی، کمتر درگیر فعالیت های ورزشی می شوند.

سپری کردن مدت زمان طولانی برای دیدن تلویزیون و بازی های کامپیوتری و... از علل دیگر چاقی در این دوره است.

نکته جالب توجه اینکه علاوه بر بی حرکتی کودک در این زمان، دریافت کالری و تنقلات نیز در حین تماشای تلویزیون یا بازی با رایانه بیشتر می شود.


متخصصان توصیه می کنند که کودکان بالای 2 سال حداکثر روزی 2 ساعت می توانند از تلویزیون یا بازی های کامپیوتری استفاده کنند. این سرگرمی ها در کودکان زیر 2 سال توصیه نمی شود.

علل خانوادگی مثل استرس مادر، تعارضات خانوادگی، نگرانی زیاد والدین در مورد تغذیه کودکان و عدم صرف غذا همراه با خانواده در خانواده هایی که کودکان چاق دارند، بیشتر به چشم می خورد. این مسئله بیانگر این است که در ارزیابی و درمان چاقی کودکان باید فاکتورهای خانوادگی هم در نظر گرفته شود.

کاهش زمان خواب شبانه به دلیل کاهش ترشح هورمون های لاغری و در مقابل افزایش هورمون های چاقی در بدن از علل دیگر چاقی در کودکان است. متاسفانه امروزه کودکان و نوجوانان به علل متعدد مثل دیدن تلویزیون، نداشتن نظم در ساعت خواب یا انجام تکالیف، شب ها دیر به خواب می روند.

عوارض طبی چاقی در کودکان

عوارض طبی چاقی می تواند سیستم های متعددی را درگیر کند از جمله:

عوارض غدد درون ریز و متابولیسم: سندرم متابولیک، دیابت نوع 2، تخمدان پلی کیستیک، کم کاری تیروئید

قلبی و عروقی: اختلالات چربی، فشار خون، گرفتگی عروق قلب

گوارشی: کبد چرب، سنگ کیسه صفرا، ریفلاکس، یبوست

تنفسی: ایست تنفسی یا آپنه خواب، آسم

ادراری: شب ادراری

عصبی: تومور مغزی کاذب

ارتوپدی: افزایش صدمات به استخوان ها، جدا شدن سر استخوان ران


عوارض روانی

افسردگی: افسردگی هم زاییده چاقی است و هم خود باعث چاقی می شود. افسردگی در نوجوانان همچنین یک عامل خطر ایجاد چاقی در بزرگسالی است. نکته مهم در بروز افسردگی، نارضایتی نوجوان چاق از تصویر بدنی خود است. این تصویر ذهنی تاثیر بیشتری از خود اضافه وزن روی خلق افسرده دارد.

کاهش اعتماد به نفس: کودکان چاق در خطر کاهش اعتماد به نفس هستند. کاهش اعتماد به نفس می تواند به دلیل نارضایتی بیشتر از تصویر بدنی، کنترل بیشتر والدین روی خوردن کودک، بی کفایت دانستن خود و مسئول شناختن خود برای چاق بودن و احساس گناه و بلوغ زودرس باشد.

رابطه ناسالم با همسالان: کودکان چاق بیشتر از بقیه مورد تمسخر و اذیت و آزار همسالان قرار می گیرند. این مسئله باعث عدم تمایل کودک برای رابطه با همسالان شده و باعث عدم تمایل کودک برای رابطه با همسالان شده و باعث احساس تنهایی بیشتر کودک و ترجیح وی برای فعالیت های تک نفره می شود.

اضطراب: کودکان چاق دائم نگران افزایش وزن و نگرش همسالان نسبت به خود هستند. استرس باعث افزایش سطح کورتیزول و سایر مشکلات متابولیک و چاقی شکمی می شود.

انگ: انگ در مورد چاقی باعث پیامدهای مهم فیزیک و هیجانی می شود. یکی از پیامدهای اجتماعی انگ مورد تبعیض قرار گرفتن است. مثلا کودک از فعالیت های ورزشی کنار گذاشته می شود و این موضوع خود باعث تداوم چاقی می شود.

اختلالات خوردن: پرخوری عصبی در کودکان چاق شیوع بیشتری دارد.

کیفیت پایین زندگی: به دلایل فوق کودکان چاق کیفیت زندگی پایین تری دارند. در یک مطالعه کیفیت زندگی کودکان چاق تقریبا برابر با کودکانی بود که تازه تشخیص بیماری سرطان برای شان گذاشته شده بود.

پیشگیری

در شش ماهه اول زندگی وزن افزایش می یابد و سپس تا سن 6 تا 8 سالگی به دلیل افزایش قد BMI کاهش می یابد. از آن زمان به بعد به دلیل افزایش وزن BMI نیز افزایش می یابد. اگر این اتفاق زودتر بیفتد با افزایش ریسک چاقی در بزرگسالی همراه است. بعد از سن 10 سالگی، چاقی کودک یک عامل پیش بینی کننده قوی برای چاقی در بزرگسالی است.

متخصصان توصیه می کنند که پیشگیری باید از همان اوایل کودکی در نظر گرفته شود به خصوص در کودکانی که یک عامل خطر مثل چاقی والدین دارند.

روش های پیشگیری شامل: محدودیت دریافت آشامیدنی های حاوی قند نظیر نوشابه های گازدار و آبمیوه های صنعتی، افزایش دریافت میوه و سبزیجات، محدودیت دیدن تلویزیون و بازی های کامپیوتری، خوردن روزانه صبحانه، محدودیت فست فود و تشویق به خوردن غذاهای خانگی به همراه خانواده، خوردن غذاهای غنی از کلسیم و فیبر، داشتن فعالیت فیزیکی حداقل یک ساعت در روز.

نتایج برخی مطالعات تغذیه با شیر مادر را نیز در کاهش چاقی کودکان در آینده موثر دانسته اند.

درمان

هدف از درمان چاقی بهبود سلامت فیزیک و روانی فرد از طریق تغییر عادات و سبک زندگی است.

حتی کاهش کوچکی در BMI با بهبودی وضعیت فیزیک همراه است. در کودکان ثابت نگه داشتن وزن به دلیل افزایش قد در این دوران نیز باعث کاهش BMI می شود.


مهم است والدین در مورد چاقی کودکان و عوارض آن آگاهی یابند و آن را بپذیرند تا برای درمان اقدام کنند. دیدگاه رژیمی، غذا را به سه دسته یا رنگ تقسیم می کند: غذاهای سبز شامل میوه ها و سبزیجات تازه است که کودکان می توانند به فراوانی از آن ها مصرف کنند. غذاهای زرد شامل غذاهای سبک با چربی پایین که می تواند در سبد غذایی گنجانده شود که می بایست به طور متوسط از آن ها استفاده شود.

غذاهای قرمز شامل غذاهای پرکالری و پرچربی است مثل فست فود که باید مصرف آن ها محدود شود.

باز هم تاکید می شود، بهتر است تشویق روی مصرف بیشتر غذاهای سالم باشد تا محدودیت غذاهای مضر.

ورزش باید در برنامه روزانه گنجانده شود و به صورت سبک زندگی درآید، مثلا استفاده از پله به جای آسانسور یا دوچرخه سواری به جای ماشین سواری.

درگیر کردن والدین در درمان نیز مهم است. اگر والدین خود نیز چاق هستند، باید درمان شوند تا پذیرش کودک برای درمان و همکاری وی بیشتر شود. حل تعارضات خانوادگی و بهبود روابط با کودک نیز از دیگر مولفه هایی است که باید در درمان گنجانده شود.

* فوق تخصص روان پزشکی کودکان، استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران