موسیقی تلویزیونی؛ 12 شب به بعد

وب سایت موسیقی ما - بهمن بابازاده: مسابقات استعداد‌یابی، برنامه‌های تحلیلی و کارشناسی موسیقی، «تاک‌شو»‌ها، گفتگوهای زنده تلویزیونی و پخش زنده کنسرت‌های موسیقی، از جمله برنامه‌هایی هستند که در دوره کنونی درآمدزاترین و پرطرفدارترین ساعات تلویزیون‌ها و شبکه‌های بزرگ دنیا را در اختیار دارند.

 تأسیس شبکه‌های خصوصی، درآمد بالای حاصل از تبلیغات و تعرفه‌های مالی و تثبیت جایگاه موسیقی در جهان، باعث شده این هنر دیگر به صنعتی پول‌ساز و پرطرفدار تبدیل شود و بدون‌شک این پیشرفت و فراگیری موسیقی، ارتباط مستقیم با رسانه‌ای فراگیر مثل تلویزیون دارد.
 
موسیقی ایران نیز به تبعیت از این موج جهانی، در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی، بارها و بارها شاهد پخش برنامه‌های مختلف تلویزیونی درباره موسیقی بوده است.

از شو‌های «رنگارنگ» بگیر تا برنامه‌هایی که پس از انقلاب در قالب شوی «طنین»، شوهای نوروزی، شوی تپش و... اجرا می‌شد و نوارهای ویدئویی و سی‌دی‌هایش به ایران می‌رسید. برنامه «گل‌ها» در رادیو یکی دیگر از مهم‌ترین برنامه‌های موسیقی‌محور بود که به مدت ۲۳ سال از ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ از رادیو ملی ایران پخش می‌شد.

 این مجموعه جمعاً شامل ۸۵۰ ساعت مقدمه و شعرخوانی به همراه آواز بود که در این میان، تک‌نوازی‌‌هایی نیز گنجانده شده بود.

«گل‌ها» به سبب تحولی که در موسیقی ایرانی ایجاد کرد و تأثیر عظیمی که بر نگرش ایرانیان نسبت به موسیقی بر جای نهاد، به عنوان یکی از انقلابی‎ترین برنامه‌های تاریخ رادیو شمرده می‌شود.
 
* چراغ خاموش تا سال 72

با پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر برخی نگرش‌ها نسبت به موسیقی، در سال‌های انتهایی دهه 50 تا انتهای دهه 60 دوران سکوت و تعطیلی مطلق موسیقی در کشور را شاهد بودیم.

تلویزیون آن سال‌ها با پخش سرودهای انقلابی و برخی آثار کلاسیک و ایرانی، گاهی اوقات روی خوش به موسیقی نشان می‌داد. اما سیاست‌های کلان آن دوره مبنی بر حذف موسیقی، باعث شده بود موسیقی دوران سکوت‌اش را طی کند.
 
خشایار اعتمادی درباره آن سال‌ها معتقد است: «در آن دوره شرایط سختی حاکم بود و حتی با کسانی که در ماشین خود کاست موسیقی پاپ داشتند، برخورد بدی می‌شد. ما در چنان وضعیتی بود که کارمان را شروع کردیم.

 عملاً چراغ موسیقی پاپ تا سال 72 خاموش بود و حتی من که می‌خواستم وارد این عرصه شوم، با مخالفت‌های جدی خانواده‌ام روبرو شدم. چرا که آنها اصرار داشتند برای ادامه تحصیل در رشته اقتصاد به خارج از کشور بروم.

با این حال، عشق به خوانندگی مرا واداشت تا به طور جدی تلاش کنم موانع را پشت سر بگذارم. اواخر سال 72 به مرکز موسیقی و سرود صدا‌و‌سیما رفتم و نمونه کار ارائه دادم که چون صدایم شبیه یکی از خوانندگان لس‌آنجلسی است، اجازه کار به من داده نشد.»
 
اعتمادی با اشاره به اینکه سال 73 توانست قطعه «راز پنهان» را با شعری از حافظ و با آهنگسازی احمد علی راغب بخواند، گفت: «آن کار نوروز 74 پخش شد و مورد استقبال قرار گرفت که البته دوباره به خاطر شباهت صدایم با خواننده لس‌آنجلسی، چند سال دیگر ممنوع‌الفعالیت شدم.

 این شرایط تا سال 76 ادامه داشت تا اینکه با کمک بابک بیات آلبوم «دلشوره» را تولید و منتشر کردیم. حمایت از خوانندگانی چون شادمهر عقیلی، علیرضا عصار، محمد اصفهانی، قاسم افشار، ناصر عبداللهی و... شکل جدی‌تری به موسیقی پاپ کشور داد که متأسفانه در سال‌های بعد از آن حمایت نشد.

موسیقی پاپ اگر چه در سال‌های ابتدایی روند رو به رشدی را طی کرد، اما از ابتدای سال 80 دچار یک سیر نزولی شد که زردمحوری در رسانه‌ها، پرداختن به مسائل حاشیه‌ای، ورود مخاطبان غیرحرفه‌ای و بسیاری از دلایل دیگر موجب شد که این گونه موسیقی شرایط نامناسبی پیدا کند.»


 * موج «ایران موزیک»

سال‌های انتهایی دهه هفتاد را طی می‌کنیم. دورانی که موسیقی پاپ آرام آرام ستاره‌های بعد از انقلاب‌اش را می‌شناسد و موج‌شان پس از چندین سال سکوت به یک‌باره همه‌گیر شده است.

 کاست‌فروشی‌های لاله‌زار به تدریج گرد و خاک ویترین‌هایشان را می‌تکانند و تب شادمهر، عصار، اصفهانی، سعید شهروز، ناصر عبداللهی و... بالا گرفته است.

 تلویزیون هنوز آن‌چنان که باید و شاید روی خوشی به موسیقی نشان نمی‌دهد ولی گه‌گدار «معبود» شادمهر، آثاری از اصفهانی، ناصر عبداللهی، عصار و خواننده‌های دیگر را روی آنتن می‌فرستد.
 
«یاس کبود» و «مسافر» پایشان به تلویزیون و میان‌برنامه‌هایش باز شده و هنوز دور، دور سرودهای انقلابی است. دوران اصلاحات شروع شده و تلویزیون رسمیت بیشتری به موسیقی می‌دهد.

هم‌زمان، شبکه‌های ماهواره‌ای مجاز هم آغاز به کار می‌کنند و در این بین «ایران موزیک» پیشتاز است؛ تنها شبکه موسیقی خصوصی که می‌تواند مجوز موقت برای فعالیت بگیرد و مرجعی باشد برای پخش ویدئوکلیپ‌های داخلی.

 برنامه‌های «پشت صحنه» (که آن زمان فرزاد فرزین، مهدی مقدم، محسن چاوشی، مهدی مدرس و... تیتراژ پرطرفدار آن را خوانده بودند)، گل می‌کند و به مرور چهره‌های ماهواره‌ای هم اعلام وجود می‌کنند. موسیقی به سرعت در حال گسترش است.

اوضاع به مرور از کنترل خارج می‌شود و پس از اتمام مجوز کار این شبکه، مجوز آن تمدید نمی‌شود ولی با توجه اینکه دفتر این شبکه خارج از ایران است، مسئولین آن فعالیت «ایران موزیک» را این بار بدون‌مجوز پی می‌گیرند و همین باعث می‌شود این شبکه به مرور هم‌راستا با شبکه‌های موسیقی لس‌آنجلسی قرار بگیرد و همکاری با آن جرم اعلام شود.
 
سرانجام بیستم مهرماه 85 خبری رسمی ماجرای «ایران موزیک» و موج مقطعی‌اش را پایان می‌دهد: «شركت نوای رامشه پلمپ و «مجتبی شاه‌علی» مدیرعامل آن توسط مأموران دستگیر شد. به گفته مسئولان وزارت ارشاد، ظاهراً پشت صحنه این اقدام بی‌ارتباط با فعالیت‌های غیرقانونی شبكه‌های فارسی‌زبان موسیقی پاپ داخل نبوده است.

 چند ماه قبل بود كه فعالیت تمامی شبكه‌های ماهواره‌ای كه اقدام به پخش آهنگ‌ها و كلیپ‌های اكثراً پاپ تولید داخلی می‌كردند، از طرف مجلس و وزارت ارشاد ممنوع اعلام شد و مجلس در صدد تهیه برنامه و قوانین در جهت پخش برنامه‌های ماهواره‌ای برای ایرانیان داخل كشور برآمد.

 طبق گفته‌ها و شنیده‌ها، مسئولان شبكه «ایران موزیك» كه از مسئولان شركت «نوای رامشه» هستند، این تذكرات و بخش‌نامه‌ها را جدی نگرفته و با برخورد عملی مأموران وزارت اطلاعات روبه‌رو شده‌اند.

برای اینكه تكلیف شبكه‌های ماهواره‌ای موسیقی پاپ داخل و شركت نوای رامشه مشخص شود، باید به انتظار روزهای بعد نشست.» خبری که در اکثر روزنامه‌ها و خبرگزاری‌های آن زمان بازتاب پیدا کرد.
 
 * زیرزمینی‌ها و رپ

موسیقی در کشور در حال پوست‌اندازی است. صدای من را از سال‌های میانی دهه هشتاد می‌شنوید. بزرگان زیرزمینی دیگر برای خود شهرتی دست و پا کرده‌اند. چاوشی، بنیامین، یگانه، صادقی و... رفته رفته نبض بازار را در دست گرفته‌اند.

«رپ» سرو صدا به پا کرده و به انتخاب بخش عمده‌ای از نسل جوان تبدیل شده است. حالا قرار است بعد از این همه توضیح و مقدمه، وارد مبحث اصلی این گزارش شویم: «موسیقی در همه سال‌های بعد از انقلاب، چطور و به‌وسیله چه رسانه‌هایی توانست خودش را عرضه کند و نفس بکشد؟»
 
* تلویزیون و ماجراهای کش‌دارش

هنوز هم با گذشت این همه سال، پخش تصویر ساز در تمام شبکه‌های رسمی ایران ممنوع است. مبحثی که بارها و بارها درباره آن گزارش‌ها و مطالب زیادی منتشر شده و هرگز توضیح و پاسخی از سوی مدیران به خود ندیده است.

سیاست‌های کلان صدا و سیما در اواسط دهه هشتاد در سخت‌ترین شکل ممکن درباره موسیقی و به شکلی کاملاً مطلق، پیش رفته و به جز برنامه‌های ویژه برخی مناسبت‌ها، حضور و اجرای زنده خواننده‌ها هم در تلویزیون غیرممکن است.
 
نمایش ساز و ادوات موسیقی (حتی از نوع ایرانی) قدغن است و موسیقی در تلویزیون ایران، تنها در ترانه‌های تیتراژ برخی سریال‌ها و برنامه‌های پُربیننده خلاصه می‌شود.

در این بین، برخی شبکه‌های رادیویی اقدام به پخش ترانه‌های بزرگان موسیقی کرده‌اند و شاید بشود رادیو را فراگیرترین رسانه موسیقی در کشور نامید.

 تولد و ترویج قارچ‌گونه سایت‌های دانلود غیرقانونی، شبکه‌های غیرمجاز ماهواره‌ای و رسانه‌های مجازی باعث شد رسانه‌هایی چون سی‌دی‌های سر چهارراهی و کاست‌های کپی و غیرمجاز، آرام آرام از گود خارج شوند. ولی موسیقی هنوز صورتش را با سیلی سرخ نگه داشته است.
 
محبوبیت برخی چهره‌های پاپ باعث شد صفحات موسیقی مجلات، روزنامه‌ها و حتی خبرگزاری‌ها، پرمخاطب شود و رسانه‌های آنلاین تحلیلی-خبری نیز متولد شوند و با سرعت مورد توجه قرار گیرند.

حالا تلوزیون رفته رفته پیچ‌های سخت‌گیری به موسیقی را شل کرده و از سال‌های واپسین دهه هشتاد شاهد تولد برنامه‌هایی موسیقی‌محور در رسانه ملی هستیم.
 
در ادامه، نگاهی گذرا می‌اندازیم به برخی از این برنامه‌ها:
 
 * «رادیو هفت» / پایان غم‌‌انگیز

«رادیو هفت» یک برنامه تلویزیونی ادبی، هنری و موسیقی‌محور به تهیه‌کنندگی منصور ضابطیان و محمد صوفی بود که با هدف تزریق آرامش، هر شب از شبکه آموزش سیما پخش می‌شد.

 این برنامه تلاش می‌کرد لحظاتی آرام برای مخاطبان خود فراهم کند. حضور چهره‌های سرشناس و بعضاً کم‌نام‌ونشان اما بااستعداد موسیقی در بخش‌هایی از این برنامه باعث شده بود «رادیو هفت» خیلی زود در دل مخاطبان جا باز کند.
 
هوشمندی «منصور ضابطیان» در تعریف و پرورش ایده‌هایی بکر در حوزه رسانه و نگاه خلاقانه‌اش به این هنر باعث شده بود «رادیو هفت» در همه سال‌های فعالیت‌اش بتواند یکی از تریبون‌های پرطرفدار موسیقی در کشور باشد. «رادیو هفت» با ۱۱۱۸ برنامه روی آنتن شبکه آموزش رفت و به مدت پنج سال مهمان خانه‌های علاقه‌مندان بود.
 
قرار بود سری جدید این برنامه از ۳۱ فروردین امسال روی آنتن برود و حتی تا یک هفته قبل از این تاریخ، شبکه آموزش هر شب آنونس این برنامه را پخش می‌کرد؛ اما دو روز مانده به آغاز برنامه، پخش آن به تعویق افتاد.

پس از آن قرار شد برنامه با کمی تغییرات و با رویکردی آموزش‌محور ۱۶ خرداد روی آنتن برود. بعد از درخواست شبکه آموزش مبنی بر لزوم آموزشی شدن برنامه، عوامل «رادیو هفت» تا دهم خرداد با توجه به درخواست شبکه، نمونه‌های جدیدی تحویل دادند. با این حال، ظاهراً این نمونه‌ها توسط شبکه و معاونت سیما، مقبول نیفتاده است.
 
چندی پیش نیز حسین ساری مدیر شبکه آموزش بیان کرده بود که این رویکرد آموزشی علاوه بر خواست شبکه، درخواست مخاطبان «رادیو هفت» نیز هست و بعد از جلسات و رایزنی‌هایی که با عوامل «رادیو هفت» داشتند، قرار شد پاسخ نهایی داده شود و حالا گروه برنامه‌سازی «رادیو هفت» طی اطلاعیه‌ای درباره تعاملات و جلسات مذکور عنوان کرده که «رادیو هفت» دیگر ادامه نخواهد داشت.
 
در همین راستا، حسین ساری مدیر شبکه آموزش در گفتگو با مهر درباره سرنوشت برنامه «رادیو هفت» گفت: «برنامه «رادیو هفت» به دلیل رویکرد آموزشی و مهارتی که شبکه آموزش در پیش گرفته، دیگر روی آنتن نمی‌رود.

 این برنامه حتی بیشتر از برنامه «دستان» باید نکات آموزشی و مهارتی را لحاظ کند، چون جنبه‌های فرهنگی هنری این برنامه بسیار بیشتر از جنبه‌های آموزشی آن است.»
 
او در پایان در پاسخ به این سوال که آیا ممکن است «رادیو هفت» از شبکه دیگری که متناسب با رویکردهای شبکه است، پخش شود یا نه، توضیح داد: «این گزینه هم وجود دارد که برنامه «رادیو هفت» از شبکه دیگری که جنبه‌های فرهنگی و هنری بیشتری دارد، روی آنتن برود. تمام تغییرات در جهت ایجاد تنوع در شبکه‌های تلویزیون صورت می‌گیرد؛ چون خواست و نظر مخاطب برای ما در درجه اول اهمیت قرار دارد.»
 
و چنین شد که یکی از باسابقه‌ترین تریبون‌های موسیقی در تلویزیون ملی ایران پس از بیش از 5 سال سابقه، تعطیل شد. اجرای منحصر به فرد «پالت» در این برنامه که در آن ممنوعیت نشان دادن ساز در تلویزیون را به چالش کشید، از پرسروصداترین برنامه‌های «رادیو هفت» بود. این اجرا را اینجا ببینید.

* «دستان» / سوءتفاهم

هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای درباره دلایل اصلی تعطیل شدن برنامه موسیقی «دستان» اعلام نشد و این برنامه از اواسط امسال دیگر روی آنتن نرفت.
 
این اتفاق در حالی رخ داد که پس از چند مرحله تأیید و تکذیب درباره پخش این برنامه از شبکه آموزش و اظهار نظرهای رسمی مدیران این شبکه و تأکیدشان مبنی بر ادامه پخش این برنامه، پخش «دستان» از اواسط امسال قطع شد.

 شنیده‌ها حاکی از آن است که برخورد برخی از سایت‌ها و روزنامه‌ها این سرنوشت را برای یکی از معدود برنامه‌های موسیقایی تلویزیون رقم زد.
 
ماجرا از این قرار است که چندی پیش یکی از همین روزنامه‌ها مطلبی با تیتر «سینه‌چاک خواننده حامی بهائیت روی آنتن سیما» را با این مضمون منتشر کرد: «عباس سجادی که مدیریت یکی از فرهنگسراهای شمال تهران را بر عهده دارد، مدتی پیش در مجموعه تحت مدیریت خود و در فضای عمومی، بر بازوان دو تن از هنرمندان عوامل فتنه و همکار شبکه‌های بی‌بی‌سی بوسه زد.

 این فرد هم‌اکنون در شبکه آموزش اجرای تنها برنامه تخصصی موسیقی سیما را بر عهده دارد.» و در ادامه عنوان کرد: «متأسفانه به نظر می‌رسد ارزیابی سیاسی-فرهنگی برخی همکاران سیما به درستی انجام نمی‌شود.»
 
اشاره این روزنامه به روزی است که عباس سجادی به استقبال «محمدرضا شجریان» و «اصغر فرهادی» -که به دیدن نمایشگاه محیط زیست در فرهنگسرای نیاوران رفته بودند- رفت و ظاهراً همین جریان، دستاویزی شد تا پخش برنامه «دستان» در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد.

 حال باید دید آیا واقعاً پخش یکی از معدود برنامه‌های تخصصی صدا و سیما که تاکنون میزبان بزرگانی چون داریوش طلایی، حمید متبسم، مجید کیانی، ابراهیم قنبری‌مهر، حسام‌الدین سراج و... بوده، به خاطر استقبال مجری این برنامه از دو هنرمند ایرانی متوقف شده یا دلایل دیگری پشت این ماجرا وجود دارد. در حال حاضر در کنداکتور شبکه آموزش در ساعت پخشی که «دستان» پخش می‌شد، درج شده: «مکتب‌خانه مشاعره عاشورایی».

 * «ساعت25» / خالی از اتفاق

ساعت 25 عنوان برنامه‌ای است به تهیه‌کنندگی «محمود محمودی» که دو سه سالی هست از شبکه 5 روی آنتن می‌رود. رویکرد کلی این برنامه بر اساس مهمانانی است که برای حضور در استودیو از آنها دعوت به عمل می‌آید.

ساعت نامناسب پخش این برنامه که عمدتاً بعد از ساعت 00:30 بامداد است باعث شده نتواند آن‌چنان که باید و شاید مخاطبان موسیقی را پای گیرنده‌هایشان بنشاند.
 
مجری «ساعت 25» بیشترین انتقادها را به خود دیده است. این برنامه گه گدار آیتم‌های خبری و ویژه‌برنامه‌هایی را نیز در کنداکتور خود می‌گنجاند. این برنامه تقریباً اکثر چهره‌های موسیقی در کشور را در استودیوی خود میزبانی کرده اما هنوز نتوانسته اتفاق یا جریان خاصی را برای جامعه موسیقی رقم بزند.
 
 * «شب‌کوک» / شاید وقتی دیگر

در سری اول، به صورت برنامه‌ای ترکیبی و با حضور مهمانان و چهره‌های موسیقی روی آنتن شبکه «نسیم» رفت؛ ولی به مرور چارچوب این برنامه عوض شد و به صورت یک مسابقه استعدادیابی و خوانندگی در آمد. فریدون آسرایی، مهدی یغمایی و پوریا حیدری از جمله داوران این مسابقه کشف استعداد خوانندگی هستند.

انتشار برخی گزارش‌ها درباره این برنامه باعث بازتاب‌ها و واکنش‌های عجیبی درباره آن شد. روزنامه «بانی فیلم» با انتشار گزارشی جنجالی، باعث شد مسئولین این برنامه به شدت خشمگین و از طریق مجاری قانونی وارد عمل شوند.
 
 * دیگران...

در حال حاضر، علاوه بر این برنامه‌ها، شبکه چهار سیما هم برنامه موسیقایی و تخصصی «نغمه‌ها» را برای بررسی موسیقی سنتی و اصیل ایرانی در حوزه‌های آهنگ‌سازی، نوازندگی، خوانندگی و... هر هفته دوشنبه‌ها ساعت 22 روی آنتن می‌برد.

 برنامه «هنر پنجم» از شبکه «شما» هم برنامه دیگری است که با موضوع موسیقی و عمدتاً در ساعات پس از 23 روی آنتن می‌روند تا سهم موسیقی از تلویزیون در همین حد و در ساعات حدود نیمه‌شب باشد. گفته می‌شود شبکه سه نیز اخیراً در حال پیش‌تولید برنامه‌ای موسیقایی است که هنوز هیچ خبری از آن به بیرون درز نکرده است.
 
    * سال‌های سکوت

انتهای این گزارش به یک جمله تلخ ختم می‌شود: «موسیقی در همه این سال‌ها توانسته سهم ناچیزی از کنداکتور شبکه‌های تلویزیونی را به خود اختصاص دهد.» تعطیلی معدود برنامه‌های تخصصی، ادامه سیاست ممنوعیت پخش موسیقی زنده در تلویزیون و مشکلات و اتفاقات مختلف و سیاست تند صدا و سیما علیه موسیقی، مشخص نیست در سال‌های آینده قرار است چه سرنوشتی را برای این هنر محبوب رقم بزند.

 این در حالی است که برنامه‌های ورزشی و سینمایی مختلفی در شبکه‌های سیما توانسته‌اند جایگاه محکمی برای خود دست و پا کنند.