‌در حسرت مادر شـدن نخواهید ماند...؟

ناباروری را این طور تعریف كرده اند: ناتوانی یك زوج در باردار شدن پس از یك سال رابطه جنسی بدون جلوگیری از بارداری. بررسی آمارها نشان می‌دهد ناباروری در 10 تا 15 درصد از زوج ها دیده می شود. علل ناباروری می‌تواند مربوط به زن یا مرد یا هر دو باشد. حدود 40درصد از مشكلات ناباروری مربوط به مردان، 40 درصد  مربوط به زنان و حدود10درصد  مربوط به هر دو است. عامل ناباروری در حدود 10 درصد از زوج ها نیز مشخص نیست. به عبارت دیگر در این زوج ها هر دو نفر با توجه به انجام آزمایش های موجود مشكلی ندارند ولی به علل نامشخصی بچه دار نمی شوند. با این حال طی دو دهه اخیر تلاش‌های زیادی  در رابطه با تشخیص و درمان ناباروری انجام گرفته است و حدود 65 درصد از زوج های نابارور با استفاده از روش های موجود صاحب فرزند شده اند به این ترتیب رویای مادر شدن دیگر رویایی دور از دست‌ نیست. در این مطلب دكتر مهناز بابایی متخصص زنان و زایمان به بررسی علل ناباروری در بانوان می‌پردازد.

---

سال نو شما مبارك، امیدوارم سال1390 برای شما سالی سرشار از سعادت و نیك‌روزی و شاید مهم‌تر از آن سلامت باشد. این آروزی ماست كه بتوانیم به شما كمك كنیم تا زندگی سالم‌تر و در نتیجه شادتر داشته باشید و تلاش ما هم در این زمینه متمركز است. بیایید از همین روزها كه هنوز تنها یك دوازدهم سال بیشتر نگذشته است با خودتان قرار بگذارید هركاری كه می‌توانید برای سلامت و بهداشت شخصی خود و جامعه اطراف‌تان انجام بدهید. شاید چنین كاری در یك جامعه مدرن كه در آن استرس‌های شغلی، آلودگی هوا، مواد شیمیایی، مشكلات روحی و... همه ما را احاطه كرده سخت به نظر برسد اما باور كنید شدنی است. اولین قدم در این راه هم افزایش اطلاعات و معلومات است. مطمئن باشید اگر اطلاعات خود را در مورد آنچه می‌خورید، آنچه می‌پوشید و نیز در مورد ورزش كردن، خوابیدن و مقابله با اضطراب و افسردگی بالا ببرید یك گام بسیار مهم برای سلامت خود و اطرافیان‌تان برداشته‌اید. در این شماره مطالب متنوع را برای شما فراهم آورده‌ایم كه توصیه می‌كنیم همه آن‌ها را بخوانید اما برای اولین قدم خانم‌ها بهتر است مطلبی را كه در مورد تاثیرات سیگار روی پوست و زیبایی است بخوانند؛ مطلب دیگری كه پیشنهاد دوم من است یك راهنمای جمع و جور برای شناسایی بیماری MS است كه متاسفانه در میان زنان شایع‌تر است. یك مطلب كوتاه هم در مورد سردردها و عواملی كه به بهبود یا تشدید آن‌ها كمك می‌كند هم در این بخش است كه توصیه می‌كنم حتما آن را مطالعه كنید.  مصاحبه ویژه این بخش هم در مورد نكته‌ای ناراحت‌كننده برای دختران و زنان جوان است یعنی مسئله «ناباروری» البته در این مصاحبه خانم دكتر بابایی بر موضوع ناباروری در زنان متمركز شده و علت‌هایی با شیوع بالا و شیوع كم در این مورد را به تفكیك توضیح داده و راهكارهایی برای بررسی این مشكل هم ارائه داده است. امیدوارم سال 1390 سالی سلامت برای شما و عزیزان‌تان باشد.

---

در میان دلایل متعدد ناباروری می‌توان به تاثیر عوامل محیطی و شغلی در ایجاد این عارضه اشاره كرد.  این عوامل به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر بافت‌های تولید‌مثل تاثیر می‌گذارند. برای مثال افرادی كه شغل‌هایی دارند كه بیشتر ساعات روز در حالت نشسته هستند افزایش دمای بیضه بر اسپرم‌سازی آن‌ها تاثیر می‌گذارد. عواملی مثل پرتوهای ایكس و فرابنفش نیز اثرات شناخته‌شده‌ای بر بیضه و تخمدان‌ها دارند.  در كنار این موارد، تاثیر استنشاق و حتی مصرف مواد شیمایی مثل سرب، كرم، ارسنیك و. . .  نیز در ‌بارورنشدن حیوانات به اثبات رسیده است، هرچند هنوز این عارضه در مورد انسان‌ها ثابت نشده اما شواهد نشان می‌دهند، نمی‌تواند بی‌تاثیر هم باشد.  مصرف سیگار و مواد‌مخدر نیز تاثیر مهمی بر باروری دارند و هرچقدر مصرف این مواد در سنین پایین‌تر شروع شود، اثرات آن‌ها به‌مراتب بیشتر خواهد بود، زیرا اثرات آنها وابسته به میزان مصرف و دوز آن‌هاست.

---

آنچه در تشخیص و درمان ناباروری مهم است همكاری زوجین و حفظ صبوری آنهاست.  به‌طور خلاصه در تشخیص ناباروری در نخستین قدم، مرد از نظر كیفیت مایع منی مورد آزمایش قرار می‌گیرد و درصورت طبیعی‌بودن آن، بررسی‌های مربوط به زن شروع می‌شود كه مواردی شامل اثبات وجود تخمك‌گذاری و اثبات عملكرد هورمونی طبیعی با آزمایش‌های هورمونی، عكسبرداری از رحم و لوله‌ها برای اثبات باز بودن لوله‌ها و شكل طبیعی رحم، نمونه‌برداری از رحم برای اثبات عملكرد طبیعی آن و در نهایت انجام عمل جراحی تشخیص لاپاراسكوپی و متروسكوپی برای بررسی چسبندگی‌های داخل و اطراف رحم و لوله‌ها انجام می‌گیرد.

---

زمانی كه زوجی با وجود گذشت یك سال از تصمیم به بچه‌دار شدن‌شان همچنان با مشكل مواجه بودند برای بررسی احتمال ناباروری و رفع این مشكل باید برای بررسی‌های بیشتر به پزشك مراجعه كنند. فراموش نكنید برای رسیدن به نتیجه این نكته بسیار مهم است كه در همان نخستین مراجعه همسران با هم در مطب پزشك متخصص حضور پیدا كنند، چرا كه شرح حال هر 2 نفر در انتخاب روش‌های بررسی و درمان بسیار حائز‌ اهمیت است اما متاسفانه در كشور ما در اكثر موارد خانم‌ها به تنهایی به پزشك مراجعه می‌كنند. از این‌رو همیشه این احتمال وجود دارد كه مراجعه آنها بدون همراهی همسر با عدم‌ تشخیص صحیح، باعث اتلاف وقت و سرمایه‌شان شود. بنابراین برای دست یافتن به درمان مناسب، همسران نباید از همراهی یكدیگر به‌خصوص در مراجعه اولیه غافل بمانند.

---

زمانی كه لازم شد برای بررسی توان باروری به متخصص مراجعه كنید لازم است از پیش برای پاسخگویی به پرسش‌های پزشك آمادگی داشته باشید.
هنگام مراجعه به متخصص، خانم‌ها لازم است شرح حال كاملی از خود ارائه بدهند  به‌خصوص در مورد منظم یا نامنظم‌بودن قاعدگی‌شان، البته در این شرح حال مطرح كردن احتمال ابتلا به مشكلاتی مثل سابقه درد لگنی، وجود بارداری قبلی و نتایج احتمالی آن، سابقه بیماری‌های عفونی و التهابی لگن، سابقه استفاده از IUD و سابقه جراحی لگن، ابتلا به پرمویی، تغییرات وزنی و ترشحات غیرطبیعی از سینه‌ها، اهمیت مضاعفی دارد بنابراین بهتر است خانم‌ها قبل از مراجعه به متخصص، فهرست كاملی از شرایط‌شان تهیه كنند تا نكته‌ای از قلم نیفتد. 
همچنین لازم است آقایان نیز به سوال‌هایی در ارتباط با سابقه جراحی دستگاه تناسلی، ‌سابقه بیماری‌های عفونی مثل اوریون، وجود بیضه‌های ترول‌نكرده، مصرف داروهای خاص، سابقه ضربه به دستگاه تناسلی و. . .  پاسخ دهند.

---

تاكید بر مراجعه همزمان همسران به متخصص از این روست كه غیر از شرح حال شخصی، سوال‌های مشتركی هم وجود دارد كه هر 2 آنها باید به این پرسش‌ها با درنظر گرفتن جزئیات پاسخ بدهند؛ پرسش‌هایی در ارتباط با تماس‌های شغلی همسران و شرح حال كاملی از روابط جنسی آنها، دفعات و زمان‌های نزدیكی جنسی، وجود درد هنگام نزدیكی و اختلالات دیگر عملكرد جنسی.  یادتان باشد این نكته كاملا ضروری است كه همسران، پزشك خود را از سابقه ابتلا به هرگونه بیماری‌ مزمن قبلی و فعلی مطلع كنند؛  از احتمال وجود بیماری‌های مزمن كلیوی گرفته تا بیماری‌‌های تیروئیدی، دیابت و عفونت‌ها.  این شرح حال كامل در تشخیص و انتخاب روش مناسب برای درمان ناباروری آنها به‌مراتب كار ساز است. با معاینه‌ كامل زن‌ توسط متخصص زنان و معاینه كامل مرد توسط متخصص كلیه و مجاری ادرار اطلاعات مهمی به دست می‌آید كه برای در پیش گرفتن روش صحیح درمان هیچ‌گاه نباید نادیده گرفته شوند.

---

همانطور كه اشاره شد دلایل متعددی می‌تواند عامل ناباروری در زوجین باشد، دلایلی كه از فردی به فرد دیگر متفاوت است اما بررسی عوامل مختلف زمینه‌ساز ناباروری در همسران جوان نشان داده است‌ در میان همه این عوامل 3عامل بیشتر از همه دلیل ناباروری زوجین هستند؛ این 3 عامل را با هم می خوانیم:
 1. عامل مردانه
 2. اختلالات تخمك‌گذاری
 3. انسداد یا چسبندگی‌های لوله‌‌ای
بنابراین در ارزیابی‌های اولیه، قبل از انجام هرگونه اقدام درمانی لازم است 3 اقدام مهم انجام شود:
 1.مایع منی مورد آزمایش قرار بگیرد
 2.وجود تخمك‌گذاری بررسی و اثبات شود
 3.از بازبودن لوله‌های رحمی اطمینان حاصل شود
 نكته: در خانم‌ها 2 علت مهم‌تر از سایر موارد است؛ از هر 3 زنی كه مشكل در بارور‌شدن دارند 2 نفر آنها به مشكل ناشی از اختلالات تخمك‌گذاری یا انسداد چسبندگی‌های لوله‌ای رحمی دچارند.

---

در بانوان ایرانی مهم‌ترین علت ناباروری، وجود مشكل یا سیكل معیوب در تخمك‌گذاری است.  این در حالی است كه در كشورهای غربی به‌علت شیوع بالاتر عفونت‌های لگنی، انسداد یا چسبندگی‌های لوله‌ای مهم‌ترین علت ناباروری را تشكیل می‌دهند. به‌طور كلی تخمك‌گذاری پیش‌نیاز اجباری برای وقوع بارداری است، بنابراین در یك زوج نابارور وجود تخمك‌گذاری باید تایید شود. به بیان ساده‌ وجود قاعدگی‌های منظم ماهانه (تقریبا هر4 هفته یك‌بار) همراه با علائمی مثل تورم سینه و درد قاعدگی، معمولا نشان‌دهنده چرخه‌های همراه با تخمك‌گذاری هستند ولی برای اثبات دقیق‌تر و تعیین زمان تخمك‌گذاری می‌توان از روش‌های مختلف مثل اندازه‌گیری هورمون LH و اندازه‌گیری حرارت پایه بدن یا بررسی غلظت سرمی هورمون‌ پروژسترون و بالاخره بررسی توسط سونوگرافی استفاده كرد.  استفاده از این روش‌ها زمان دقیق تخمك‌گذاری و نقص احتمالی (كاهش یا فقدان‌تخمك‌گذاری) در این سیكل را كه یكی از مهم‌ترین دلایل ناباروری در بانوان ایرانی است به‌طور كامل نشان می‌دهد.

---

شایع‌ترین علت كاهش تخمك‌گذاری یا عدم‌‌تخمك‌گذاری یك بیماری به نام سندرم تخمدان پلی‌كیستیك است.  این بیماری به‌صورت كاهش یا عدم‌‌تخمك‌گذاری همراه با شواهد بالینی یا آزمایشگاهی و افزایش هورمون‌های مردانه در خانم‌ها تعریف می‌شود.  افزایش هورمون‌های مردانه معمولا خود را به‌صورت آكنه و رویش بیش‌از‌حد موها البته با الگوی مردانه نشان می‌دهد.  مبتلایان به این بیماری اغلب چاق هستند و در سونوگرافی، تخمدان‌ آن‌ها معمولا پر از كیست‌های كوچك گزارش می‌شود.  بیماری سندرم تخمدان پلی‌كیستیك، زمینه ژنتیك دارد و ممكن است به‌طور مادام‌‌العمر در بانوان وجود داشته باشد.  یك نكته مهم در مورد این بیماران این است كه حتی درصورت ‌تمایل نداشتن به بارداری باید تحت درمان قرار بگیرند، زیرا در صورت عدم‌تخمك‌گذاری در طولانی‌مدت به‌دلیل وجود این سندرم، هورمون‌های پروژسترون در بدن‌ آن‌ها تولید نمی‌شود.  نكته مهم در كاهش این هورمون نیز اینجاست كه وجود هورمون‌ استروژن در بدن به تنهایی اثرات سرطان‌زا بر رحم خواهد داشت.  بنابراین ‌درمان‌نكردن این بیماری علاوه‌بر ایجاد مشكل ناباروری احتمال ابتلا به سرطان رحم در بانوان را به‌مراتب افزایش می‌دهد.

---

غیر از ابتلا به بیماری سندرم تخمدان پلی‌كیستیك موارد بسیار دیگری نیز وجود دارند كه می‌توانند موجب اختلالات تخمك‌گذاری در بانوان شوند. به‌عنوان شایع‌ترین این عوامل می‌توان به افزایش تولید هورمون‌ شیرساز (پرولاكتین) و همچنین كم‌كاری تیروئید اشاره كرد.  باید دقت كرد، ابتلا به عارضه كم‌كاری تیروئید بیشتر از پركاری آن می‌تواند زمینه‌ساز ناباروری در بانوان باشد زیرا كم‌كاری تیروئید با كاهش باروری و افزایش سقط خودبه‌خود، ارتباط دارد این در حالی است كه در پر كاری تیروئید اكثر زنان تخمك‌گذاری خود را حفظ می‌كنند و بارور هم هستند.  بنابراین یكی از آزمایش‌های معمول برای تشخیص عامل ناباروری در بانوان آزمایش‌های مربوط به وضعیت عملكرد غده تیروئید و بررسی كم‌كاری یا پركاری آن است.

---

یكی دیگر از موارد مهمی كه می‌تواند زمینه‌ساز ناباروری در بانوان شود، انسداد یا چسبندگی‌های لوله‌ای است.  معمولا این چسبندگی‌ها به‌دنبال عفونت‌های لگنی (PID) یا متعاقب عمل جراحی در لگن اتفاق می‌افتد.  در این گروه می‌توان به یك بیماری مهم به نام آندومتریوز اشاره كرد كه در آن سلول‌های داخل رحمی به جایی خارج از رحم مثل تخمدان یا لگن منتقل می‌شوند و باعث ایجاد چسبندگی در این محل‌ می‌شوند.  در موارد ابتلای شدید و حتی متوسط به این بیماری همیشه احتمال ناباروری در زنان وجود دارد.  نقش آندومتریوز در ناباروری آنجاست كه به‌علت چسبندگی‌ها، احتمال كاهش توان باروری هم وجود دارد.  چسبندگی‌های لوله‌های رحمی و بیماری آندومتریوز یكی دیگر از عوامل شایع ایجاد عارضه ناباروری در بانوان است.  با این حال هنوز علت اصلی و چرایی ابتلا بانوان به این بیماری در دست نیست اما شواهدی وجود دارد كه مطرح‌كننده زمینه ژنتیك برای این بیماری است.

---

یكی از نگرانی‌های بانوان برای باردار شدن به‌خصوص زمانی كه دیر ازدواج می‌كنند، بالا رفتن سن آنهاست.  از قضا این نگرانی چندان هم نابه جا نیست، چون ارتباط بین سن بانوان و كاهش توان باروری در آن‌ها ثابت شده است.  این یك اصل اثبات شده علمی است كه توانایی باروری در خانم‌ها پس از 30 سالگی شروع به كاهش می‌كند و در سنین نزدیك به 40سالگی و پس از آن این كاهش، سرعت بیشتری پیدا می‌كند.  در حقیقت سن، عاملی است كه وضعیت ذخیره تخمدان را نشان می‌دهد.  البته تغییرات مربوط به سن، تغییرات طبیعی و فیزیولوژیك در بدن است و نمی‌توان عنوان بیماری را به آن اتلاق كرد.  به هر ترتیب برای بررسی تاثیر افزایش سن در باروری راه‌های متعددی وجود دارد كه در این میان اندازه‌گیری هورمون FSH در روز سوم سیكل قاعدگی برای تشخیص وضعیت تخمدان می‌تواند بسیار
كمك‌كننده باشد.

---

 1. اختلال در تخمك‌گذاری
 اختلال در تخمك گذاری، علت عمده ناباروری در زنان است.  به‌طوری كه 39درصد علل ناباروری زنان مربوط به این مسئله است. بدون عمل تخمك‌گذاری لقاح انجام نمی‌شود بنابراین زن باردار نمی‌شود. بعضی از زن‌ها ممكن است تخمك‌گذاری نكنند یا به‌طور نامنظم و كم تخمك‌گذاری كنند و بنابراین ممكن است یا عادت ماهانه نداشته باشند یا عادت ماهانه آنها كم و نامنظم باشد و حتی بعضی خانم‌ها با آنكه عادت ماهانه منظمی دارند، اختلال در تخمك‌گذاری دارند.

 2. اختلال در لوله‌های رحمی
 در بعضی زنان، لوله‌های رحمی به‌طور كامل یا ناقص بسته است. در نتیجه اسپرم به تخمك نمی‌رسد. بسته‌بودن لوله‌های رحمی می‌تواند به‌دلیل عفونت، آندومتریوز یا چسبندگی‌هایی پس از عمل جراحی باشد. همچنین ممكن است این لوله‌ها پس از یك بارداری خارج رحمی بسته شوند. در كشورهای در حال توسعه نسبت به كشورهای توسه یافته به‌علت شیوع بیماری‌های عفونی دستگاه تولیدمثلی، میزان اختلال در لوله‌های رحمی بیشتر است.  به‌طور كلی 30درصد علل ناباروری خانم‌ها مربوط به اختلال در لوله‌های رحمی است.

 3. آندومتریوز
آندومتریوز حالتی است كه در آن سنگفرش رحم (آندومتر)‌ رشد می‌كند و از رحم هم فراتر می‌رود و لوله‌های رحمی را نیز می‌پوشاند و حتی آنها را می‌بندد و در عمل تخمك‌گذاری اختلال به‌وجود می‌آورد. آندومتریوز علت 13درصد موارد ناباروری است و حدود 70درصد زنان دارای آندومتریوز، نابارور هستند.)

 4. ‌اختلال در گردن رحم
ناهنجاری‌های گردن رحم می‌تواند سبب ناباروری شود كه از آن جمله می‌توان به مشكلات مربوط به ساختمان بدن، عفونت‌های گردن و رحم یا كیفیت نامناسب ترشحات رحم اشاره كرد.  از طرفی تومورهای بدخیم رحم یا بعضی جای زخم‌های موجود در دیواره رحم مسبب ناباروری است.

 5. مشكلات دستگاه ایمنی بدن
مشكلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن و عوامل ایمونولوژیك نقش مهمی در ایجاد ناباروری دارند.  تشخیص و درمان اینگونه بیماران مشكل است.  در بعضی خانم‌ها، علیه اسپرم مرد ماده‌ای به‌نام آنتی بادی ترشح می‌شود كه اسپرم‌ها را از بین می‌برد یا آنها را غیرفعال می‌كند یا حتی سبب سقط خودبه‌خود در بعضی از بارداری‌ها می‌شود.

منبع : مجله سیب سبز