طاعون زرد در کمین شماست!؟

هفته نامه تجارت فردا - ترجمه جواد طهماسبی: تب زرد جایگاه خاصی را در طیف بیماری‌های مسری استوایی دارد. این بیماری به اندازه ابولا ترسناک نیست و هولناکی داءالفیل را ندارد. با وجود این تب زرد بیماری وحشتناکی است که پس از شیوع قابل درمان نیست. این بیماری سالانه 80 هزار آفریقایی را قربانی می‌کند. این یک بحران جهانی است نه‌تنها به این دلیل که می‌توان با یک مصون‌سازی ساده از آن پیشگیری کرد بلکه از آن‌رو که تب زرد اکنون آسیا را تهدید می‌کند. قاره‌ای که هیچ‌گاه شاهد این بیماری نبوده است.

این تاریخچه تازه‌ترین بیماری شایع در آنگولاست. از ماه دسامبر حدود 2300 مورد مشکوک در آنگولا گزارش شد که به مرگ 300 نفر انجامید. این رقم در مقایسه با آمار تلفات 80 هزارنفری در گذشته چندان بزرگ به نظر نمی‌رسد اما تجربه نشان می‌دهد در کشورهایی که مراقبت‌های بهداشتی در سطح بسیار پایینی ارائه می‌شوند به ازای هر مورد کشف‌شده بیماری بین 50 تا 500 مورد دیگر از چشم مقامات پنهان می‌مانند.

تب زرد به وسیله پشه‌ای به نام ایدس اجیپتی (Aedes Egypti) انتقال می‌یابد، که ناقل دنگ و زیکا نیز هست. نشانه‌های اولیه این بیماری مانند تب بالا، سرگیجه، تهوع و دردهای عضلانی معمولاً خفیف هستند و فقط چند روز طول می‌کشند. اما در 15 درصد از موارد بیماری پس از مدتی به شدت بسیار زیاد بازمی‌گردد.

 بیماران به دردهای شدید در ناحیه شکم دچار می‌شوند. خونریزی داخلی و خونریزی از چشم، دهان و بینی و یرقان از مراحل بعدی بیماری هستند. تقریباً نیمی از مبتلایان جان خود را از دست می‌دهند. سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی 9 میلیون واحد واکسن را به آنگولا فرستاده‌اند که برای مایه‌کوبی یک‌سوم از جمعیت کشور کافی است. اما این مقدار یک‌پنجم از کل واکسن‌های موجود در سطح جهان است. اگر بیماری به سرعت شیوع پیدا کند ذخایر واکسن به اتمام خواهند رسید.

احتمال شیوع بیماری زیاد است. حدود شش میلیون نفر در لواندا پایتخت آنگولا به واکسن نیاز دارند. شمار موارد ابتلا به تب زرد در آنگولا در هفته‌های اخیر کاهش یافته است اما واکسیناسیون در مناطق خارج از لواندا بسیار اندک است و تلاش برای پیشگیری از سرایت بیماری به آن سوی مرزها ناموفق بود.

پژوهش‌های آزمایشگاهی چند مورد از بیماری در کنیا را به شیوع آن در آنگولا نسبت می‌دهند. بیشترین نگرانی در جمهوری دموکراتیک کنگو وجود دارد. در دوم ماه می سازمان بهداشت جهانی از 453 مورد ابتلا به تب زرد در آنجا خبر داد که برخی در پایتخت کشور یعنی کینشازا بودند. گزارش شده بود که کمتر از 30 درصد مردم قبل از شیوع بیماری مایه‌کوبی شده بودند. خرید و فروش گواهی‌های تقلبی واکسیناسیون به مبتلایان اجازه می‌دهد به راحتی از نقاط تجسس مرزی آنگولا به زامبیا و نامیبیا سفر کنند. در 28 آوریل نامیبیا اولین مورد بیماری تب زرد را گزارش کرد.

بهترین راه مهار بیماری در حال حاضر آن است که هرچه سریع‌تر افراد در معرض خطر مایه‌کوبی شوند. این خطر هر روز وجود دارد که یکی از هزاران کارگر آسیایی شاغل در آنگولا این بیماری را به کشورش ببرد و آن را در قاره‌ای شیوع دهد که هنوز تجربه حتی یک مورد را نداشته است.

واکسیناسیون در کلیه کشورهای آفریقایی در معرض خطر می‌تواند موارد ابتلا را به شدت کاهش دهد. «مبارزه علیه تب زرد» که با هدایت سازمان بهداشت جهانی و یونیسف و با کمک مالی گاوی (GAVI) صورت می‌گیرد نمونه‌‌ای از اتحاد بین‌المللی برای تهیه واکسن در کشورهای فقیر است.

 این جنبش قصد دارد با صرف هزینه‌ای 300 میلیون‌دلاری کل قاره آفریقا را تا سال 2020 تحت پوشش قرار دهد. از زمان شروع به کار این جنبش در سال 2007 بیش از 100 میلیون نفر مایه‌کوبی شده‌اند. اگر هزینه بیشتری انجام می‌گرفت روند شیوع بیماری معکوس می‌شد و آنگولا در فهرست 12 کشور آسیب‌پذیر از این بیماری قرار نداشت.

تولید واکسن تب زرد در پنج سال گذشته افزایش یافت اما افزایش بیشتر آن امکان‌پذیر نیست. فقط چهار مرکز یعنی شرکت داروسازی فرانسوی سانوفی‌پاستور و موسساتی در برزیل، سنگال و روسیه این واکسن را تولید می‌کنند. پیتر پیوت رئیس دانشکده سلامت و پزشکی استوایی در لندن می‌‌گوید «این محدودیت ما را در موقعیت آسیب‌پذیر قرار می‌دهد». به گفته او اگر تب زرد در آسیا شیوع یابد تعداد افراد در معرض خطر از ده‌ها میلیون به 100 میلیون یا بیشتر افزایش خواهد یافت.

ذخایر اضطراری 11 میلیون‌واحدی در جهان که علاوه بر مقادیر عادی نگه داشته می‌شوند تا پاسخ سریعی به شیوع ناگهانی باشد اکنون برای کنترل بیماری در آفریقا مصرف می‌شود. به گفته ویلیام پرا از سازمان بهداشت جهانی، اگر بیماری در آسیا شیوع پیدا کند هیچ گزینه‌ای باقی نمی‌ماند به جز آنکه مقدار هر واحد را تا یک‌پنجم کاهش دهند تا بتوانند عرضه واکسن را افزایش دهند. مطالعات نشان می‌دهد که این کار ممکن است بزرگسالان را مصون سازد اما کارایی واحدهای کوچک واکسن برای کودکان هنوز اثبات نشده است.

شیوع بیماری

جان وودال از برنامه پایش بیماری‌های نوظهور هشدار می‌دهد که تجارت بین‌الملل و مهاجرت می‌تواند احتمال شیوع بیماری در آسیا را از هر زمان دیگری بیشتر کند. هوای خنک باعث می‌شود تعداد پشه‌های ناقل بیماری تب زرد در چین بسیار اندک باشد اما با وجود این 11 مورد بیماری در چین گزارش شده‌اند و تابستان نیز در راه است. تمام 11 نفر مبتلا به تب زرد کارگران چینی هستند که از آنگولا به کشورشان بازگشته‌اند. حدود 100 هزار چینی در آنگولا مشغول کار هستند.

زمانی که تب زرد در یک کشور استوایی ثبات پیدا کند ریشه‌کنی آن تقریباً غیرممکن خواهد شد. میمون‌های مبتلا مخزن ذخیره ویروس هستند. افرادی که به جنگل می‌روند می‌توانند ویروس را به شهرها منتقل سازند. پشه ایدس اجیپتی در آب‌های راکد تخم‌گذاری می‌‌کند. این بدان معناست که حتی یک ظرف غذای دورانداخته‌شده می‌‌تواند محل مناسبی برای رشد این حشره باشد.

اینکه چرا شیوع بیماری در آسیا گسترده نبوده است خود یک راز است. پشه اجیپتی در بسیاری از مناطق آسیای جنوبی یافت می‌شود و میمون‌های جنگلی نیز می‌توانند حامل بیماری باشند. یک احتمال آن است که آنتی‌بادی‌هایی که برای کنترل دنگ استفاده می‌شوند می‌توانند در برابر تب زرد مفید باشند. احتمال دیگر آن است که نوع آسیایی پشه اجیپتی در مقایسه با هم‌نوع آفریقایی خود کمتر قادر است بیماری را انتقال دهد. اما این امر بدان معنا نیست که آ‌سیا مصون است. این خطر وجود دارد که یک فرد مبتلا که از آفریقا بازگشته است به وسیله پشه‌های بومی آسیا گزیده شود و آ‌نگاه بیماری گسترش یابد.

آمریکا که در طول یک قرن گذشته شاهد شیوع این بیماری نبوده است اکنون در معرض خطر قرار دارد. این بیماری قبلاً در آمریکا رایج بود. در سال 1793 تب زرد به شدت در فیلادلفیا شیوع یافت و پنج هزار نفر (یک‌دهم جمعیت شهر) را به کام مرگ فرستاد. در سال 1853 در نیواورلئان 9 هزار نفر جان با‌ختند. شهرهای بندری اروپا نیز گرفتار شدند: یک مورد شیوع بیماری در بارسلونا در سال 1821 هزاران قربانی گرفت.

تا اواسط قرن بیستم تب زرد از نیمکره شمالی رخت بر‌بست؛ رعایت بهداشت و مایه‌کوبی در مستعمرات فرانسه در غرب آفریقا طی سال‌های 1933 و 1961 باعث شد تب زرد تقریباً از بین برود. اما در مناطق عاری از این بیماری ورود چند بازدیدکننده مبتلا در اوج تابستان و اندکی بدشانسی می‌تواند بازگشت ناخوشایند تب زرد را به همراه داشته باشد.