ویتامین اضافه ممنوع!

مجله سیب سبز - سارا میرشجاعی: بعضی از ما به‌دنبال تامین ویتامین‌ها و مواد مغذی برای بدن خود هستیم اما نمی‌خواهیم به خود سختی بدهیم، یعنی می‌خواهیم همه ویتامین‌های لازم بدن را کسب کنیم که اتفاقا خیلی هم لازم و خوب است؛ اما بدی قضیه اینجاست که می‌خواهیم قضیه را با یک قرص حل‌و‌فصل کنیم.

خیلی از ما هم هستیم که فقط منتظریم ببینیم دیگران چه می‌کنند ما هم عینا همان را انجام دهیم، یعنی به‌صرف اینکه فلان آشنا یا اقوام به دکتر مراجعه کرده یا حتی مراجعه نکرده و فلان مکمل را مصرف می‌کند، ما هم باید آن را مصرف کنیم یا به توصیه فلان همسایه که با خوردن مکمل‌ها حال بهتری دارد ما هم برای درمان همه دردهای خود سراغ مکمل‌ها می‌رویم.

تازه برخی از ما پا را فراتر گذاشته و خوددرمانی می‌کنیم، یعنی استدلال می‌کنیم حالا که سرما خورده‌ام حتما باید انواع قرص‌های مکمل ویتامین را داخل معده‌ام بریزم یا حتی برخی دیگر برای دیگران دارو تجویز می‌کنیم که مثلا اگر بدنت درد می‌کند فلان ویتامین را بخور.


بعضی مواقع هم برای فرزندان خود دوستی خاله‌ خرسه داریم و برای رسیدگی به وضع تغذیه و بهبود وضعیت بدنی فرزندان‌مان، انواع و اقسام مکمل‌ها را ندانسته به خورد آنها می‌دهیم. اینها تدابیر ما برای مقابله با بیماری‌ها و تقویت خود و اطرافیان‌مان است غافل از اینکه مصرف بی‌رویه و خودسرانه مکمل‌ها می‌تواند برعکس عمل کرده و مضر باشد.

اگر تا به حال نمی‌دانستید که مصرف ویتامین‌ها هم می‌تواند مضر باشد و مشکلاتی را ایجاد کند، این گزارش را بخوانید تا اطلاعات بیشتری کسب کنید. برای این منظور با  دکتر مرتضی صفوی و دکتر حسین ایمانی متخصص تغذیه راجع به عوارض مصرف خودسرانه و بیش از حد مکمل‌های غذایی  گفت‌وگو کرده‌ایم.

مکمل‌های غذایی  شامل چه مواردی می‌شوند؟

دکتر ایمانی توضیح می‌دهد: مکمل‌های غذایی یعنی تکمیل‌کننده غذا، این به معنای دارو نیست که برای پیشگیری یا درمان بیماری‌ها به‌کار رود. مکمل‌های غذایی در شرایط خاص و برای تکمیل رژیم غذایی استفاده می‌شود؛ شرایط خاص مثل دوران بارداری، کودکی، ورزشکارانی که به دوز بیشتری از موادغذایی نیاز دارند یا افرادی که به  رژیم غذایی سالم دسترسی ندارند مثل شرایط بحرانی سیل، زلزله و... بنابراین مکمل‌ها را برای همه افراد استفاده نمی‌کنیم. حتما باید نیاز به مکمل‌ها، پس از بررسی‌های بالینی و توسط متخصص تایید شود.

کدام ویتامین‌ها خطرناک هستند؟

دکتر صفوی مکمل‌های غذایی را شامل مکمل‌های ویتامین، املاح و ترکیبی از ویتامین و املاح معرفی می‌کند و می‌گوید: گروه ویتامین‌ها نیز دو نوع هستند؛ محلول در آب و محلول در چربی. ویتامین‌های محلول در آب از طریق ادرار دفع می‌شوند و زیادی آن در بدن معمولا عارضه حادی ایجاد نمی‌کند.

 ویتامین‌های محلول در چربی در کبد ذخیره شده، مسمومیت و عوارض مختلفی ایجاد می‌کنند. ویتامین‌های A، E، D و K محلول در چربی بوده و میزان اضافه آنها در بدن، کبد را درگیر کرده و باعث ایجاد کبد چرب  می‌شود. مسمومیت و حتی در موارد بسیار شدید، کما هم می‌تواند از نتایج مصرف بیش از حد ویتامین‌های محلول در چربی باشد.

 ویتامین B و آرامش اعصاب

دکتر صفوی معتقد است افرادی که پرخاشگر هستند، زود عصبانی می‌شوند و به‌طور کلی مشکلات روحی، عصبی و خلقی دارند ممکن است نیاز بیشتری به ویتامین‌های گروه B خصوصا B1 و B2 داشته باشند. وی اضافه می‌کند: نان‌های سبوس‌دار مثل نان سنگک، برنج و... حاوی ویتامین‌های گروه‌B هستند و با مصرف این غذاها می‌توان نیازهای بدن را تامین کرد. اما پزشک با بررسی وضعیت بیمار ممکن است ویتامین‌B کمپلکس را برای این افراد تجویز کند. این ویتامین در بدن ذخیره نمی‌شود و دریافت زیاد آن از طریق ادرار دفع می‌شود، بنابراین مصرف بیش از حد آن به‌دلیل خروج از بدن عارضه حادی ایجاد نمی‌کند.

 سنگ کلیه با مصرف بیش از حد ویتامین‌C

دکتر ایمانی می‌گوید: اگرچه مصرف بیش از حد ویتامین C  از طریق ادرار دفع می‌شود و معمولا عارضه حادی ایجاد نمی‌کند اما باز هم نباید بی‌محابا آن را مصرف کرد. ویتامین‌C یکی از مواردی است که به جذب آهن کمک می‌کند، بنابراین مصرف بیش از حد این ویتامین ممکن است به بالا رفتن آهن خون بینجامد، بنابراین به‌طور غیرمستقیم عوارضی را به‌دنبال خواهد داشت. به‌علاوه اخیرا ثابت شده که ویتامین‌C در دوز بالای 500‌میلی‌گرم می‌تواند باعث ایجاد سنگ کلیه یا مشکلات گوارشی از‌جمله اسهال شود.  

 پوستت نارنجی نشود!

دکتر ایمانی درباره مضرات مصرف بیش از حد برخی ویتامین‌ها می‌گوید: ویتامین‌A برای تقویت بینایی، پوست و سیستم ایمنی استفاده می‌شود اما دریافت زیاد آن باعث عارضه‌های پوستی مثل خشکی و پوسته‌پوسته شدن می‌شود. به‌علاوه مصرف بدون مشورت پزشک و مصرف آن در دوران بارداری در دوزهای بالا و بدون هماهنگی پزشک خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد. همچنین مصرف بیش از حد کاروتن (که در بدن به ویتامین‌A تبدیل می‌شود) نیز باعث نارنجی شدن رنگ پوست می‌شود.


90درصد مردم از کمبود ویتامین‌D رنج می‌برند

دکتر صفوی ادامه می‌دهد: نزدیک به 90‌درصد مردم کمبود کلسیم و ویتامین‌D دارند، بنابراین سازمان‌های مربوطه در تلاش هستند که برخی محصولات مثل ماست را با ویتامین‌D غنی کنند تا نیاز مردم تامین شود. به‌علاوه به مردم توصیه می‌کنیم هفته‌ای دو بار از غذاهای دریایی استفاده کنند تا نیاز خود به ویتامین‌D را از طریق تغذیه سالم کسب کنند. اما اگر در مواردی تشخیص دهیم که فردی دچار کمبود شدید ویتامین‌D‌ است، برای او مکمل تجویز می‌کنیم.

در غیر این صورت حتما باید کمبودهای تغذیه‌ای خود را از طریق تغذیه جبران کنید.  دکتر ایمانی هم در این باره می‌گوید: ویتامین‌D از‌جمله ویتامین‌هایی است که برای جلوگیری از پوکی استخوان مفید است. به‌علاوه در پیشگیری از بیماری‌های قلبی-عروقی، برخی بیماری‌های اعصاب، ام‌اس و تقویت سیستم ایمنی هم نقش دارد. اما همین ویتامین در دوز بالا می‌تواند باعث یبوست، سردرد، خستگی و حتی رسوب بیش از حد کلسیم در استخوان‌ها و شکنندگی استخوان شود. اگرچه 80 تا 90درصد مردم کشور ما از کمبود ویتامین‌D رنج می‌برند اما حتما باید با مشورت پزشک و در دوزهای پایین ( 400 یا درنهایت 600واحد بین‌المللی) از آن استفاده کنند.

ویتامین‌K و عملکرد دوسویه

دکتر ایمانی ادامه می‌دهد: ویتامین‌K هم ازجمله موارد محلول در چربی است که در انعقاد خون نقش دارد و در سبزیجات سبز رنگ یافت می‌شود. اضافه دریافت این ویتامین دقیقا برعکس مزیت خود عمل کرده و مشکلات انعقاد خون ایجاد می‌کند. حتما باید به داروهایی که همراه این ویتامین مصرف می‌کنید توجه داشته باشید.

مصرف بیش از حد ویتامین‌E چه عوارضی دارد؟

این متخصص تغذیه معتقد است: ویتامین‌E برعکس ویتامین‌K است و خون را رقیق می‌کند. اگر فردی زیاده از حد این ویتامین را مصرف کند، هنگام خونریزی، دیرتر مداوا خواهد شد. اگر کسی داروی رقیق‌کننده خون مثل وارفارین مصرف می‌کند، باید به این نکته توجه داشته باشد که ویتامین‌E اثر دارو را تقویت می‌کند، بنابراین یا باید مصرف ویتامین را متوقف کند یا دوز وارفارین را کاهش دهد. ویتامین‌E بین مردم به‌عنوان اکسیر ضد‌پیری معرفی شده و اکثر افراد آن را استفاده می‌کنند. اما توجه داشته باشید که این ویتامین نباید بالاتر از 100واحد بین‌المللی در روز مصرف شود. 

چه کسانی به مکمل آهن نیاز دارند؟

دکتر صفوی برای مخاطبان این‌طور توضیح می‌دهد: معمولا زمانی که تشخیص دهیم آهن بدن بیمار خیلی کم شده است یا برای کسانی که کم‌خونی فقر آهن دارند علاوه بر رژیم غذایی مناسب (که تامین‌کننده آهن است) آهن اضافی هم از طریق مکمل‌ها تجویز می‌کنند. به‌علاوه برای گروه‌های سنی مختلف ممکن است نیازهای مختلفی وجود داشته باشد. به‌عنوان مثال یکی از گروه‌هایی که در معرض کم‌خونی فقر آهن قرار دارند دختران نوجوان و در سنین بلوغ هستند.

به‌همین دلیل در حال حاضر، برای  دانش‌آموزان مدرسه، خصوصا نوجوانان دختر که در سنین بلوغ و ابتدای شروع سیکل عادت ماهانه هستند، قرص آهن 50‌میلی‌گرم تجویز می‌شود. این قرص آهن باید به مدت 14‌هفته پی‌در‌پی و هفته‌ای یک عدد مصرف شود تا نیاز بدن دختران نوجوان تامین شود. این کار به تاکید وزارت بهداشت و با نظارت مربی بهداشت، در مدارس دخترانه در حال اجراست.

همچنین خانم‌هایی که دوران بارداری و شیردهی را می‌گذرانند ممکن است نیاز به مکمل آهن یا فولیک اسید داشته باشند. نوزادان زیادی را می‌بینیم که با نقص لوله عصبی به‌دنیا می‌آیند و دچار فلج مادرزادی یا سایر نقص‌ها هستند. برای پیشگیری از چنین مواردی متخصص برای مادر، اسید فولیک تجویز می‌کند. تجویز آهن هم به این دلیل است که اگر مادری دچار کم‌خونی باشد و این بیماری حل نشود، نوزادی هم که به‌دنیا می‌آورد دچار کم‌خونی خواهد بود. 

دکتر ایمانی در این باره می‌گوید: مکمل آهن جزء املاح است و حتما باید در بررسی‌های آزمایشگاهی کمبود آن تایید شود تا بتوان آن را تجویز کرد. خانم‌ها صرفا به‌دلیل اینکه خونریزی ماهانه را تجربه می‌کنند نباید خودسرانه آهن مصرف کنند. آهن زیاد در بدن باعث یبوست ‌شده و حتی اثرات سرطان‌زایی در ارگان‌های مختلف بدن دارد.

مراقب باشید امگا3 آلوده به جیوه نباشد!

دکتر ایمانی درباره مصرف امگا3 و خطرهای احتمالی مصرف بی‌نسخه آن می‌گوید:  امگا 3 یک اسید چرب ضروری است که بدن آن را نمی‌سازد و باید آن را از طریق تغذیه تامین کرد.  این ماده غذایی در مقدار مفید آن باعث کاهش تری‌گلیسیرید، رقیق شدن خون و بهبود عملکرد سیستم قلبی- عروقی می‌شود. دوز بالای این اسید چرب اثر رقیق‌کنندگی بیش از حد خون دارد، بنابراین بیماران قلبی-عروقی باید دقت داشته باشند که اگر داروهای ضد‌انعقاد خون مصرف می‌کنند، امگا3 می‌تواند با این داروها تداخل داشته باشد.

به‌علاوه باید توجه داشت که امگا3 را از روغن ماهی استخراج می‌کنند.  بعضی ماهی‌ها آلوده به جیوه هستند و جیوه هم وارد روغن ماهی شده و ممکن است در امگا3 هم وجود داشته باشد، بنابراین از مکمل‌های شرکت‌های معتبر و با نام و نشان استفاده کنید تا دچار آلودگی به جیوه نشوید.


دوستی خاله خرسه ممنوع!

دکتر صفوی معتقد است: برخی والدین به‌دلیل جثه کوچک فرزندانشان، کمک به روند رشد یا توصیه اطرافیان، ویتامین‌ها و مکمل‌های مختلف را در برنامه غذایی کودکان می‌گنجانند. درباره کودکان حتما باید توجه داشته باشید که باید برای داشتن یک برنامه غذایی سالم و مغذی، با متخصص تغذیه مشورت کنید.  برای کودکان معمولا مکمل‌ها در دوز ضعیف و به‌صورت شربت تجویز می‌شود، اما برای بزرگسالان مکمل‌های با دوز بالاتر و به‌صورت قرص یا کپسول درنظر گرفته می‌شود.

 اگر دچار مسمومیت با مکمل‌ها شدید، چاره چیست؟

دکتر صفوی توصیه می‌کند: اگر کسی مکمل‌های غذایی را بیش از اندازه مصرف کند و با علائم کبد چرب، مشکلات گوارشی و مسمومیت مواجه شود، حتما باید به پزشک مراجعه کند. بعد از اینکه پزشک تشخیص داد که علائم ایجاد شده واقعا بر اثر مصرف بیش از حد ویتامین‌ها بوده است، قبل از هر چیز باید مصرف مکمل‌ها قطع شود.

پس از آن با‌توجه به وضعیت بیمار تمهیداتی برای بهبود وضعیت او انجام می‌شود. مثلا ممکن است بیمار را بستری کرده، معده او را شست‌وشو دهند.  در موارد شدیدتر که منجر به کما شده است، حتما باید بستری و مراقبت‌های ویژه انجام شود.

حتی تجویز پزشک، مجوزی برای مصرف تا آخر عمر نیست!

توصیه‌ای که دکتر صفوی دارد این است: این را به یاد داشته باشید که اگر کسی به پزشک مراجعه کرده و برایش مکمل تجویز شده باشد، باز هم نمی‌تواند تا آخر عمر آن را مصرف کند.

یعنی صرفا به این دلیل که متخصص یک بار به فردی توصیه کرده که مکملی را مصرف کند، مجوزی برای مصرف تا پایان عمر نیست. حتما باید به‌صورت دوره‌ای به پزشک‌تان مراجعه کنید تا بررسی شود که آیا هنوز هم به مصرف آن مکمل خاص نیاز دارید یا نه. معمولا پس از مدتی مصرف مکمل‌ها، مشکل حل شده و دیگر نیازی به ادامه مصرف نیست.