وقتی صبح بلند می‌شی می‌بینی كه مردی!

قلب به همراه مغز اصلی‌ترین عضوهای بدن محسوب می‌شود و بنابراین حفظ سلامت و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های مختلف در آن اهمیتی دو چندان می‌یابد. متاسفانه آمار مرگ و میر به‌دلیل ابتلا به بیماری‌های قلبی در سراسر دنیا روز به روز در حال افزایش است و كشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. در تمام نقاط دنیا مشكلات قلبی در كنار سرطان و تصادفات رانندگی یكی از 3 عامل اصلی مرگ مردم محسوب می‌شود.  بنابراین افزایش آگاهی در زمینه این بیماری‌ها و راه‌های پیشگیری و درمان آن اهمیتی فراوان دارد.

---

قلب از همان زمان كه تشكیل می‌شود و شروع به ضربان می‌كند در معرض بیماری است. اولین تهدید از سوی زمینه‌های ژنتیكی است. این مشكلات ژنتیك می‌توانند در تشكیل بخش‌های مختلف قلب اختلال ایجاد كنند و همان چیزی است كه به آن بیماری مادرزادی قلبی گفته می‌شود.  بیماری مادرزادی قلبی می‌تواند یك بیماری مجزا باشد(یعنی همه بدن سالم است و فقط قلب دچار اشكال شده) یا ممكن است قلب در كنار بخش‌های مختلفی از بدن دچار اشكال شود، مثل سندروم مارفان یا ترنر و ده‌ها سندروم دیگر. عوامل بیرونی كه به آن عوامل اكتسابی هم می‌گویند در بروز چنین مشكلاتی نقش دارند. مثلا اگر مادر سرخچه داشته باشد این بیماری باعث بروز مشكلات قلبی در جنین می‌شود یا اگر مادر داروهای خاصی را مصرف كند مثل داروهای تیروئیدی یا برخی داروهای پوستی ممكن است باعث بروز عوارض قلبی شود. البته این موارد همگی قابل پیشگیری هستند.

---

بیشترین عامل مرگ و میر در تمام دنیا، بیماری تنگی عروق یا آترواسكلروز شریان‌های بزرگ و متوسط است. ابتدا تصور بر این بود كه فرد از سن خاصی به بعد دچار بیماری آترواسكلروز می‌شود ولی امروزه ثابت شده كه فرآیند آغاز تنگی عروق از همان دوران جنینی آغاز می‌شود. برای آغاز هر فرآیند آترواسكلروز، یكسری عوامل زمینه‌ساز مورد نیاز است كه به آن‌ها عوامل خطر یا ریسك فاكتور می‌گویند. این‌ها زمینه بیماری را فراهم می‌كنند، این عوامل خطر در دوران جنینی، زمینه فامیلی یا ژنتیك است. كسانی كه در خانواده‌های شان تنگی زودرس عروق كرونر دارند فرزندان آن‌ها حتی در دوران جنینی مستعد پیدایش این بیماری هستند. البته منظور این نیست كه جنین در داخل شكم مادر مثلا دچار سكته یا تنگی شدید عروق قلبی می‌شود، بلكه منظور این است كه سنگ بنای آترواسكلروز از دوران جنینی گذاشته می‌شود و بعد از تولد تداوم یافته و به وسیله عوامل خاصی تشدید یا تخفیف پیدا می‌كنند.

---

فراوان به ما می‌گویند كه فلان كس هیچ مشكلی نداشت شب خوابید و صبح بیدار نشد.  این مرگ ناگهانی یكی از تظاهرات بیماری عروق كرونری است.  كسی كه در سن 30 به بالا به‌طور ناگهانی می‌میرد به احتمال 100 درصد علت مرگش بیماری عروق كرونری بوده است.

---

جنین ممكن است به‌دلیل مشكل پدر و مادر دچار اختلال در عوامل سوخت و ساز و دفع چربی باشد. مثلا گیرنده‌هایی در كبد وجود دارند كه وظیفه آن‌ها گرفتن چربی (LDL) یا همان چربی مضر از خون و دفع آن از طریق كبد و صفراست. در چنین جنینی این گیرنده‌ها اصلا وجود ندارند یا تعدادشان كمتر از حد طبیعی است. در نتیجه این افراد به‌رغم تمام ملاحظات، بازهم چربی‌شان از افراد عادی بالاتر خواهد بود. چربی بالا خودش مهم‌ترین عامل خطر تنگی عروق است.  عوامل زمینه‌ساز آترواسكلروز تك تك عمل نمی‌كنند بلكه در كنار سایر عوامل خطر باعث تنگی عروق می‌شوند. مثلا كسی كه چربی خونش بالاست اگر سیگار بكشد تاثیر چربی برای ایجاد آترواسكلروز چند برابر می‌شود یا اگر كسی فشار خون و چربی بالا دارد این 2 در كنار هم به‌صورت تصاعدی، خطر آترواسكلروز را افزایش می‌دهند.  بنابراین اگر فرد یك زمینه غیرقابل تعدیل برای تنگی عروق داشته باشد مثل سابقه فامیلی باید دقت بیشتری كند تا عوامل خطر قابل تعدیل را كنترل كند. چون نقش این عوامل خطر در یك استعداد زمینه‌ای تشدید می‌شود. مثلا كسی كه زمینه فامیلی دارد نباید سیگار بكشد یا مثلا در مورد چربی‌ها  اگر یك زمینه خانوادگی وجود دارد به وسیله دارو، رژیم غذایی و الگوی زندگی صحیح می‌توان سطح چربی‌ها را به‌رغم بالا بودن اولیه‌شان كنترل كرد و كاهش داد. در نتیجه می‌توان گفت راه‌های پیشگیری از آترواسكلروز وجود دارد. به والدینی كه زمینه خانوادگی دارند باید در همان دوران بارداری یا پیش از آن عوامل خطر را برای پدر و مادر مشخص كرد و راه‌های پیشگیری از آن‌ها را توضیح دهیم تا آترواسكلروز در فرزند آن‌ها ایجاد نشود یا دست‌كم دیرتر ایجاد شود. در واقع مشاوره قبل از بارداری، موقع بارداری و بعد از تولد باید به‌طور مستمر وجود داشته باشد.

---

كسانی كه زمینه خانوادگی ندارند به این معنی نیست كه دچار تنگی عروق نمی‌شوند چون اغلب عوامل خطر، اكتسابی هستند و از محیط به ما اعمال می‌شوند. مهم‌ترین آن‌ها در جامعه ما استرس‌ها هستند  كه حالت تجمعی دارند یا مثلا سیگار عامل خطری است كه خود ما به بدن وارد می‌كنیم. پس نداشتن زمینه خانوادگی به این معنی نیست كه ما از ابتلا به آترواسكلروز در امان هستیم. در حالت طبیعی، چربی‌ها در جریان خون وجود دارند. این چربی‌ها برخی مفید و برخی مضر هستند. در مواردی كه سطح چربی‌ها بالا می‌رود، در مواقعی كه فرد سیگار می‌كشد یا موقعی كه دچار استرس می‌شویم، ضربه‌های فیزیكی وارد شده به شریان‌های بزرگ و متوسط ما افزایش یافته و می‌تواند باعث اكسید شدن چربی‌ها شود.  این چربی‌های اكسیدشده از جداره داخلی رگ عبور كرده و وارد فضای میانی دیواره رگ‌ها می‌شوند و در آنجا توسط گروه خاصی سلول‌های ایمنی بلعیده می‌شوند. سپس این سلول‌های ایمنی كه حالا مملو از چربی شده‌اند در كنار هم قرار گرفته و اولین مرحله آترواسكلروز را می‌سازند و به این مرحله «رگه چربی» می‌گویند.  این رگه چربی باعث تنگی نمی‌شود اما به مرور زمان سلول‌های التهابی به داخل رگه چربی هجوم آورده و در اثر یكسری فعل و انفعالات این رگه چربی به مرور سخت‌تر می‌شود و  داخل مجرای شریان برآمدگی پیدا می‌كند.  این برآمدگی به مرور بیشتر شده و رگ را تنگ‌تر می‌كند. 

---

فعالیت فیزیكی به شكل ورزش، هفته‌ای 3‌روز هر بار دست‌كم یك ساعت یعنی هفته‌ای 3 ساعت ورزش، دوری از استرس و اضطراب، كاهش چربی در رژیم غذایی، پرهیز از مصرف فست فود، كاهش وزن به‌خصوص كم‌كردن چربی دور كمر و كنترل زمینه‌هایی كه وجود دارد‌ـ‌‌ مثلا افراد سیگاری باید سیگار را كنار بگذارند،‌ كسانی كه فشار خون دارند آن را درمان كنند، كسانی كه دیابت دارند قند خون را كنترل كنند ـ فراموش نشود.

---

وقتی بیمار درد هنگام فعالیت را تجربه كرد باید حتما به پزشك متخصص قلب مراجعه كند به‌خصوص اگر مرد بالای 40 سال باشد، زمینه خانوادگی داشته باشد، سیگار بكشد یا فشار خون داشته باشد.  اگر بیمار به موقع به پزشك مراجعه نكند ممكن است تظاهر بعدی بیماری مرگ ناگهانی باشد.

---

ما نباید برای مراجعه به پزشك منتظر بروز علائم باشیم. در مردها وقتی سن بالای 35، 40 و در خانم‌ها بالای 50 رفت به‌خصوص اگر زمینه خانوادگی وجود داشته باشد، باید به‌طور منظم برای معاینه و گرفتن نوار قلب، تست ورزش و. . .  به پزشك مراجعه كنند.  هرچه زمینه خانوادگی و تعداد عوامل خطر بیشتر و شدیدتر باشند فاصله بین جلسات معاینه هم باید كوتاه‌تر باشد، به‌طور معمول اگر مردی زمینه خانوادگی ندارد و بالای 40 سال سن دارد هر 2 سال یك‌بار ولی آن‌هایی كه زمینه خانوادگی قوی دارند هر 6 ماه تا یك سال باید معاینه شوند.  در ضمن مردم باید اطلاعات خود در زمینه عوامل خطر و بیماری‌های قلبی را افزایش دهند.

---

 در حمله قلبی علائم كمبود اكسیژن(ایسكمی )در زمان استراحت بروز می‌كند.  یعنی بیمار در شرایطی كه فعالیت خاصی ندارد یك مرتبه دچار درد سینه می‌شود.  این بیماری به 3 شكل درد، انفاركتوس حاد و مرگ ناگهانی در بیمار بروز می‌كند.  این حالت‌ها می‌توانند به یكدیگر تبدیل شوند.  بستر حمله قلبی و مرگ ناگهانی در بیش از 90 درصد موارد تنگی شریان‌های كرونری (آترواسكلروز) است.  حالا ممكن است به كسی اضطراب شدیدی وارد شده و چند ساعت بعد در حالت استراحت دچار حمله قلبی شود، یا كسی ممكن است ورزش شدیدی كرده باشد و فردا دچار حمله شود اما زمینه همان آترواسكلروز است.  اگر فردی سالم باشد و در اثر یك استرس خیلی شدید دچار سكته قلبی شود علت آن اسپاسم است.  استرس باعث آزاد شدن وسیع هورمون‌ها و اسپاسم عروقی و تنگی بسیار شدید عروق می‌شود تا جایی كه جریان خون قلب قطع شود.  اما حتی در این موارد هم در بیش از 90 درصد موارد اسپاسم در عروقی اتفاق می‌افتد كه تنگی دارند.  متاسفانه در حال حاضر سن مرگ در اثر بیماری‌های قلبی بسیار پایین آمده است. علت این است كه عوامل خطر متنوع و شدیدتر شده‌اند، شیوه زندگی مردم تغییر كرده، مصرف غذاهای چرب زیادتر شده، چربی و فشار خون بالا شایع‌تر شده، تحرك زندگی كمتر‌ شده و جوانانی كه قبلا برای اوقات فراغت به كوه می‌رفتند الان دائم پشت كامپیوتر می‌نشینند.  همه این‌ها عوامل خطر هستند.

---

در داخل رگ، مكانیسم‌های جبرانی برای كاهش تنگی وجود دارد تا جریان خون رگ دچار اختلال نشود. رگ بعد از تنگی خود را گشاد كرده و سعی می‌كند تنگی را جبران كند ولی اگر تنگی به 70 تا 90 درصد قطر شریان برسد دیگر مكانیسم‌های جبرانی توان برطرف كردن این كمبود را نخواهند داشت. كار عروق كرونر خون‌رسانی به عضله قلب است و از شریان‌های متوسط محسوب می‌شوند. به‌دنبال تنگی شدید جریان خون قلب كم می‌شود و اكسیژنی هم كه به عضله قلب می‌رسد كاهش می‌یابد و به این پدیده «ایسكمی» می‌گویند. اگر این پدیده شدت پیدا كند از حالت ایسكمی فراتر رفته و ضایعه ایجاد می‌كند. در نتیجه انفاركتوس یا همان سكته قلبی اتفاق افتاده است.

---

این افراد قاعدتا موقع انجام فعالیت‌های روزانه دچار مشكل و كم‌شدن توانایی هستند اما بیمار این كاهش توانایی را به حساب بالارفتن سن یا افسردگی یا چیزهای دیگر می‌گذارد.  بد نیست بدانید یكی از علائم كمبود اكسیژن تغییر وضعیت روحی و احساسات روانی و بروز اضطراب و افسردگی است چون وقتی قلب دچار كمبود اكسیژن می‌شود جریان خون مغز هم به‌شدت كاهش پیدا می‌كند.  از طرف دیگر ممكن است هم در رگ‌های قلبی و هم در رگ‌های مغزی تنگی وجود داشته باشد و در مغز هم ایجاد اختلال شود. علائم كمبود اكسیژن در مغز می‌تواند به‌صورت خستگی زودرس، احساس ضعف، احساس افسردگی و اضطراب باشد كه  همین اختلال احساسی می‌تواند استرس بیمار را بیشتر بكند.

---

در سكته قلبی درد بیش از 30 دقیقه طول می‌كشد درحالی‌كه در زمان كمبود اكسیژن درد 3 تا 10 دقیقه طول می‌كشد.  علاوه بر این بیمار ممكن است حالت تهوع، استفراغ، تعریق، احساس مرگ، احساس اضطراب شدید هم داشته باشد.  همه این علائم ممكن است همراه با علائم قلبی باشند یا ممكن است یك سكته قلبی هیچ علامتی نداشته باشد.  اما در اكثر موارد زنگ خطر بیماری قلبی قبلا به صدا درآمده است.  اگر چنین اتفاقاتی از نظر ما ناگهانی است به‌دلیل این است كه بیمار به آن  بیماری‌توجهی نكرده.

---

اولین باری كه كمبود اكسیژن (ایسكمی) در قلب اتفاق می‌افتد در زمان فعالیت است چون در این زمان نیاز قلب به اكسیژن افزایش می‌یابد اما رگ‌های كرونر تنگ هستند و نمی‌توانند نیاز به اكسیژن بالا را تامین كنند.  شایع‌ترین علامت آن هم درد سینه به‌صورت احساس فشار، تنگی یا خفقان در پشت جناق سینه است كه بیمار موقع فعالیت تجربه می‌كند و وقتی می‌ایستد یا استراحت می‌كند بعد از 4 تا 5 دقیقه بهبود پیدا می‌كند.  اگر بیمار چنین علامتی داشته باشد به احتمال 90 درصد علت آن تنگی عروق كرونر است.