آرامگاه شاعران و نویسندگان ایرانی کجاست؟

هفته نامه همشهری جوان: وقتی به سفر می رویم، همیشه نباید دنبال جاهای دیدنی مشهوری که همه سراغش را می گیرند، باشیم. یک بخش مهجور در سفرها، دیدن قبرستان است. قبرستان گردی نه ترس دارد و نه افسردگی با خودش می آورد. چه بسا، دیدن مزار یک انسان فرهیخته و خوشفکر حسابی ما را به فکر ببرد و حالمان را خوب کند.

در این میان، پیدا کردن مزار شاعران و نویسندگانی که نقشی در شکل گیری دنیای خیالی و ادبی هر یک از ما داشته اند، جذابیت زیادی دارد. خصوصا که قبول بعضی از آنها ناشناخته مانده و کمتر کسی به سراغ آنها می رود. بعضی ها هم اصلا مشخص نیست که کجا دفن شده اند، مثل شاعر معاصر، فرخی یزدی. برخی دیگر نیز مثل امام محمد غزالی فقط مقبره ای منسوب به آنها وجود دارد.

ظهیرالدوله

در یکی از مناطق خوش نشین شهر تهران، انتهای یک کوچه، یک در قدیمی آهنی وجوددارد که بین آن همه ساختمان بلند و زیبا، شما را راهی یک آرامستان متفاوت می کند، با کلی درخت و زیبایی های بکر. فقط یادتان باشد که رفتن به ظهیرالدوله همیشه امکان پذیر نیست. عموما پنج شنبه ها در آرامستان را برای بازدید عموم باز می گذارند.


ظهیرالدوله دیدنی تر از آن چیزی است که فکرش را بکنید. آنقدر شاعر و نویسنده و محقق آنجا دفن شده اند که انگار محفل ادبی همیشگی برای خودشان به پا کرده اند. مزار ملک الشعرای بهار با آن مقبره سفیدرنگ و ستون های بلند، دقیقا یادآور ابهت این مرد در حوزه های متفاوت ادبی و سیاسی است که انگار حتی بعد از وفاتش هم چند سر و گردن بالاتر از دیگران قرار دارد. کمی پایین تر هم مرحوم رشید یاسمی دفن شده است.

بعد هم آرامگاه رهی معیری با کلی شعر و کمی جلوتر قبر بی ادعای فروغ فرخزاد و کمی آن طرف تر ایرج میرزا و...

یادتان باشد، در ظهیرالدوله اگر کسی زد زیر آواز و اگر کسی مجموعه شعری در دستش بود و مشغول شعرخوانی برای خودش یا دیگران بود، یعنی شرایط کاملا عادی است و هم چیز طبق روال تمام روزهایی که ظهیرالدوله باز است، سپری می شود.

---

آرامستان های ری

اگر در تهران هستید، خرجش یک بلیت مترو است و بعد رفتن به بقعه شیخ صدوق (ره). وقتی که وارد این قبرستان می شوید، در سمت راست، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) با تاریخ وفات 5 آذر 1321 قرار دارد و جلوتر، قبر میرزاده عشقی، شاعر دوران مشروطه که سنگ قبرش او را کشته ای «در راه آزادی» معرفی می کند.


 در سمت چپ این قبرستان، آرامگاه خانوادگی دهخدا قرار دارد و جایی که علامه دهخدا و همسرش در آن خفته اند؛ شاید شبیه احوال لغتنامه او در این سال های اخیر. دیوار به دیوار او، مدفن دکتر محمدمهدی فولادوند، مترجم قرآن و فرانسه دان معروف است که کتاب «مادام بواری» اثر گوستاو فلوبر را ترجمه کرده است.

از همان طرف، به سمت در ورودی، قبر ساده سیداشرف الدین حسینی گیلانی قرار دارد؛ او هم از شاعران دوره مشروطه بود و با روزنامه «نسیم شمال» حسابی به شهرت رسیده بود.

البته در شهر ری، دیدار مزار شاعران و نویسندگان فقط به ابن بابویه ختم نمی شود. بلکه باید به باغ طوطی و امامزاده عبدالله نیز سری بزنید تا لیست بلندبالا از شاعران و نویسندگان مدفون در این دو جا پیدا کنید. مثلا در حرم شاه عبدالعظیم قبرهای علامه محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی و بدیع الزمان فروزانفر و قاآنی شیرازی قرار دارد و در امامزاده عبدالله، مزار وحید دستگردی و ادیب نیشابوری.

---

امامزاده طاهر

این روزها رسیدن به کرج راحت است. هم اتوبوس های شهرهای مختلف در پایان مقصد راهی کرج می شوند و هم متروی تهران. یک تاکسی تا امامزاده شما را به جمع خاموش اهالی ادبیات می رساند. این قبرستان دیگر مثل ظهیرالدوله نیست که محدودیت زمانی چندانی برای ورود و خروج در روزهای خاص هفته داشته  باشد.


طی مسیر تا رسیدن به جمع نام آشنای ادیبان، دیدن سنگ قبرهای دیگر هم جذابیت خاص خودش را دارد. اینجا یکی از قبرستان هایی است که چهره بسیاری از متوفیان روی قبر حک شده و گاهی تنه به آلبوم های عکس می زند. بگذریم... به بزم خاموش هم چنان جاری نویسندگان و نوازندگان بازگردیم. قوتی به این گورستان می آیید، کافی است که یک نفر آشنا با جای قبرها پیدا کنید. آنقدر به شما آدرس می دهد که شاید گیج شوید.

سنگ قبر م. آزاد هم خلاصه شده است در نوشته «محمود مشرف آزاد تهران/ م. آزاد/ 1312- 1384». ساده و گویا؛ البته باید دید سادگی را چگونه معنا می کنیم و هر کس چه درکی از آن دارد.

البته به این لیست نام نویسندگانی چون غزاله علیزاده و احمد محمود را هم اضافه کنید.

---

بهشت زهرا (س)

قطعه نام آوران یا هنرمندان بهشت زهرای تهران. در این دو قطعه همه افراد بدون توجه به اعتبار و نوع رشته تخصصی شان کنار هم خوابیده اند. از نادر ابراهیمی و دکتر احمد تفضلی گرفته تا منوچهر احترامی با شعر مشهور «حسنی نگو یه دسته گل». فقط باید روی قبرها چشم بگردانید تا نام آشنای خودتان را پیدا کنید یا این که با فردی شناس به این قطعه ها سر بزنید.


لیست افرادی که در این سال های اخیر حضورشان از محافل ادبی و کلاس های دانشگاهی به این قطعه رسیده، زیاد است: فریدون مشیری، عمران صلاحی، امیرحسین فردی، دکتر محمدتقی دانش پژوه، شاهرخ مسکوب، عبدالحسین زرین کوب، عباس زریاب خویی و...

---

حافظیه

وقتی به شیراز می روید و به سراغ مزار حافظ، حتما کمی هم راه کج کنید و در محوطه حافظیه به دنبال مزار نویسندگان و شاعران هم باشید. می دانید که حافظیه، قبلا آرامگاه بزرگی در شیراز بوده که به خاطر مزار حافظ شهرت زیادی یافته است. در پشت دیوارهای اطراف مزار حافظ، افراد مهم زیادی به خواب ابدی رفته اند که چند نفر از آنها، از ادیبان خوش نام هستند. مثلا یکی از آنها دکتر مهدی حمیدی شیرازی است که شاید با این شهر یادش در ذهن ما خوش نشسته باشد:


شنیدم که چون قوی زیبا بمرد

فریبنده زاد و فریبا بمرد...

دیگری، رسول پرویزی، نویسنده مجموعه داستان های «شلوارهای وصله دار» است و بعد قبر متفاوت و پرابهت دکتر لطفعلی صورتگر. البته فرصت شیرازی هم در همین محل دفن است.

---

تنها در شهری دور

دیدن مزار ادیبان به همین چند قبرستان که محفل خاموش آنها شده است، محدود نمی شود. شهرهای مختلفی در کشور ما هستند که هر کدام میزبان یک شاعر یا نویسنده اند، مثلا قبر دکتر محمد معین در آستانه اشرفیه قرار دارد و در رشت، مزار شادروان ابراهیم پورداود، کسی که سهم مهمی در شناخت زبان های فارسی باستان و اوستا داست.


در شمال کشور، دیدن مزار نیما یوشیج در حیاط خانه اش، واقع در یوش هم دیدنی است. خصوصا که سلمان هراتی، شاعر، در مرزدشت تنکابن و بیژن نجدی، نویسنده مجموعه داستان «یوزپلنگانی که با من دویده اند»، در لاهیجان به خاک سپرده شده اند.

مزار دکتر قیصر امین پور نیز در گتوند قرار دارد، با مقبره خاصی که حسابی حرف و حدیث درست کرد و خیلی ها را به واکنش واداشت.

راستی، حسین پناهی هم سال هاست که در شهر سوق در کهگیلویه و بویراحمد آرمیده است.


مزار عطار و خیام در نیشابور و آرامگاه بایزید بسطامی در شاهرود و ابوالحسن خرقانی در روستای خرقان و اخوان ثالث در توس هم آنقدر شهرت دارد که بی نیاز از توضیحات فراوان است.

مقبرالشعرای تبریز هم محل دفن تعداد زیادی از شاعران فارسی زبان از گذشته های دور تا به امروز است که از اولین شاعران مدفون در آن می توان به اسدی توسی و خاقانی شروانی و ظهیر فاریابی و... اشاره کرد تا آخرین ها که می گویند محمدحسین شهریار است.

سیری در ایران: آرامگاه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد، بنای اصلی و اولیه آرامگاه سعدی مربوط به دوره اتابکان فارس است و نخستین‌بار ابن بطوطه مراکشی در حدود سال 750 قمری آن را مشاهده کرد.


این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا می‌گذرانده و سپس در همانجا دفن شده ‌است. برای نخستین‌بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.


در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ قمری به دستور کریمخان زند، بنایی ۲ طبقه معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا شد.


در دوره قاجاریه توسط فتحعلی شاه این بنا مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد.بنایی که در زمان کریمخان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ شمسی برپا بود و شامل یک ساختمان 2 طبقه آجری مرکب از چند اتاق و طبقه زیرین آن یک متر بلندتر بود.


بنای کنونی این آرامگاه به دستور محمدرضا پهلوی به وسیله انجمن آثار ملی ساخته و در سال 1331 رسما افتتاح شد. این بنا با اقتباسی از چهل ستون اصفهان و ابنیه قدیمی دیگر با معماری جدید ساخته شده است.


ساختمان به سبک ایرانی است با ۸ ستون از سنگ‌های قهوه‌ای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی است اما در داخل هشت ضلعی می‌باشد با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی.زیربنای اصلی آرامگاه حدود ۲۵۷ متر مربع می‌باشد. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود بر هم می‌باشد که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفته‌است.


روی آرامگاه گنبدی از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ ساخته شده‌است. سنگ‌های پایه‌های بنا، سیاه رنگ است و ستون‌ها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شده‌است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.


سنگ قبر در وسط عمارتی 8 ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین شده‌است. در 7 ضلع ساختمان، 7 کتیبه قرار دارد که از قسمت‌هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب شده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده‌است. متن یک کتیبه دیگر از «علی اصغر حکمت» است که در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده.


بنا در سمت چپ به رواقی متصل می‌شود که در آن 7 طاق وجود دارد که با کف‌سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می‌خورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبه‌ای بر سر در آن است که شاعر را معرفی می‌کند و شعری از خود شاعر بر کاشیهای سرمه‌ای بر روی دیوار نوشته شده‌است.


در اطراف مقبره سعدی، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود، در آنجا مدفون شده‌اند از جمله مهمترین‌های آن می‌توان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شده‌است.


آرامگاه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1010 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.