نگاهی متفاوت به عاشورا و ریشه های آن

جام جم آنلاین: در میان اهداف امام حسین علیه السلام از قیام در برابر یزید كه در لابلاى سخنان آن حضرت علیه السلام یافت مى شود، هیچ اشاره اى به مسائل قبیله اى نشده است، امام حسین علیه السلام اهداف خود را از قیام، مسائلى همچون امر به معروف و نهى از منكر، اصلاح دین پیامبر صلى الله علیه وآله، عمل به سیره پیامبر صلى الله علیه وآله و حضرت على علیه السلام و سرانجام قیام در برابر فساد و تباهى مطرح مى كند.

آیا واقعه عاشورا، معلول تعارضات قومى و قبیله اى و نتیجه خشونت پیامبر صلى الله علیه وآله در جنگ هاى بدر و احد و ... بوده است؛ همان گونه كه یزید در هنگام ورود اسیران، به این موضوع اشاره كرد؟ و یا انحراف از سنت ابوبكر و عمر - در زمان عثمان - باعث قیام امام حسین علیه السلام شد؟

در ریشه یابى حوادث واقعه عاشورا و تحلیل آن، نباید تنها به شعرى كه یزید از قول شاعر بنى خندف - كه در جاهلیت با خزرجیان درگیر بودند - خواند، استناد كرد؛ بلكه باید آن را در بستر تاریخى خود و با توجه به بررسى اهداف قیام، از زبان امام علیه السلام و نیز انگیزه هاى رویارویى یزید با آن تحلیل كرد.

در آغاز باید به این نكته توجه داشت كه جنگ هاى میان پیامبر صلى الله علیه وآله و مشركان قریش را به هیچ وجه نمى توان جنگ هاى قبیله اى به حساب آورد؛ زیرا هم پیامبر صلى الله علیه وآله و هم مردم مكه، هر دو از قبیله بزرگ قریش بودند و در هیچ سند تاریخى - اعم از اشعار، گفته ها و نقل حوادث این جنگ ها - سخنى كه از آن بوى قبیله گرى استشمام شود، شنیده نشده است.

این كه از این جنگ ها، با عنوان خشونت پیامبر صلى الله علیه وآله یاد كنیم، به هیچ وجه از نظر تاریخى صحیح نیست؛ زیرا اگر تقابل مشركان قریش با پیامبر صلى الله علیه وآله را در تاریخ بررسى كنیم، مشاهده مى كنیم كه این قریشیان بودند كه با قساوت تمام، در مقابل پیامبر صلى الله علیه وآله ایستادند و با شكنجه یاران آن حضرت و به شهادت رساندن شخصیت هایى همچون یاسر و سمیه و تحت فشار قرار دادن پیامبر صلى الله علیه وآله در شعب ابى طالب و نیز اقدام به قتل آن حضرت، خشونت را به بالاترین درجه خود رسانیدند.

كشته شدن تعدادى از بزرگان قریش و به ویژه خویشان نزدیك معاویه و یزید در جنگ هاى بدر و احد، طبق قوانین جنگ صورت گرفت؛ زیرا آنان به میدان آمده، مبارز طلبیدند و بالاخره مبارز مسلمانى همچون حضرت على علیه السلام یا باید بكشد و یا كشته شود و كشتن در جنگ، به هیچ عنوان، خشونت محسوب نمى شود.

علاوه بر این، اگر نگاهى به برخورد پیامبر صلى الله علیه وآله با قریشیان و به ویژه بنى امیه بیفكنیم، آن را سر تا سر عطوفت و مهربانى و گذشت و بزرگوارى مى بینیم تا آن جا كه در هنگام فتح مكه، پیامبر صلى الله علیه وآله به شدت در مقابل سعد، صحابى بزرگوار خود كه آن روز را روز جنگ و خشونت معرفى مى كرد، ایستادگى كرد و آن روز را به عنوان «یوم الرحمه؛ روز رحمت و عطوفت»، معرفى كرد و در هنگام فتح مكه، خانه ابوسفیان، دشمن دیرین خود را خانه امن معرفى كرد و به دنبال تسخیر مكه، همه مكیان را بخشید و آنها را «طلقا» یعنى آزاد شدگان نامید و پس از آن، در جنگى كه قریشیان به همراه پیامبرصلى الله علیه وآله شركت كرده بودند، براى آنان سهم بیشترى از غنایم قرار داد و سرانجام در سال هاى پایانى عمر خود، ابوسفیان را به عنوان عامل جمع آورى صدقات نجران برگزید.

پس از وفات پیامبر صلى الله علیه وآله نیز سخنى از تعارضات قومى نمى بینیم و این مسئله چنان كم رنگ است كه ابوسفیان پس از ماجراى سقیفه، نزد حضرت على علیه السلام آمده و از این كه ابوبكر - از قبیله ضعیف تمیم - حكومت را در دست گرفته، ابراز گلایه كرد و براى سرنگونى ابوبكر، به حضرت على علیه السلام پیشنهاد همكارى داد كه البته مورد پذیرش حضرت علیه السلام قرار نگرفت.

اگر بخواهیم نمودى از این تعارضات را ببینیم، باید آن را در جنگ صفین مشاهده مى كردیم؛ در حالى كه در این جنگ كه میان على بن ابى طالب علیه السلام، قاتل خویشان معاویه و معاویه بن ابوسفیان روى داد، كوچك ترین اشاره اى به این تعارضات نشده است.

فشار یزید به امام حسین علیه السلام براى بیعت كردن نیز به هیچ وجه رنگ و بوى قبیله اى نداشت؛ زیرا كه این فشار، همزمان از سوى یزید بر عبدالله بن زبیر (از طایفه بنى اسد) و عبدالله بن عمر (از قبیله بنى عدى) نیز وارد شد و بعدها ابن زبیر نیز قیام مسلحانه اى علیه یزید بر پا كرد.

همچنین در میان اهداف امام حسین علیه السلام از قیام در برابر یزید كه در لابلاى سخنان آن حضرت علیه السلام یافت مى شود، هیچ اشاره اى به مسائل قبیله اى نشده است، امام حسین علیه السلام اهداف خود را از قیام، مسائلى همچون امر به معروف و نهى از منكر، اصلاح دین پیامبر صلى الله علیه وآله، عمل به سیره پیامبر صلى الله علیه وآله و حضرت على علیه السلام و سرانجام قیام در برابر فساد و تباهى مطرح مى كند.

همچنین در رجزهاى واقعه عاشورا كه از سوى طرفین نبرد خوانده شده نیز هیچ اشاره اى به تعارضات قومى نشده است.

و به جز شعر یزید، در هیچ موردى پس از واقعه عاشورا، شعر یا سخنى كه دلالت بر وجود تعارضات قومى در وقوع نبرد عاشورا را داشته باشد، مشاهده نشده است.

بنابراین، بسیار سخیفانه است كه اهداف عالى نهضت عاشورا را كه در كلمات امام حسین علیه السلام و نیز در گزارش هاى تاریخى بیان شده، نادیده گرفته، تنها آن را با امرى موهوم، همچون تعارضات قومى و قبیله اى تحلیل نماییم.

اما ساده لوحانه است كه به دنبال ریشه یابى زمینه تاریخى قیام امام حسین علیه السلام در زمان عثمان باشیم؛ بلكه باید ریشه آن را در سقیفه جست وجو كنیم و این سخن ابن عباس را با جان و دل باور كنیم كه گفت: «قتل الحسین یوم الاثنین؛ امام حسین علیه السلام در روز دوشنبه كشته شد»؛ دوشنبه اى كه پیامبر صلى الله علیه وآله وفات یافت و سقیفه تشكیل شد؛ زیرا كه آن زمان، انحراف از سنت رسول خدا صلى الله علیه وآله و دستورات آن حضرت صلى الله علیه وآله، همچون تمسك به قرآن و عترت (ثقلین) و سفارش به ولایت حضرت على علیه السلام هویدا گشت.

اگر براى شخص معاویه و نیز خاندان بنى امیه، نقش محورى در پدید آمدن حادثه عاشورا قائل باشیم، باید بدانیم كه نقطه آغازین قدرت گرفتن اینان، نه در زمان عثمان، بلكه در زمان ابوبكر بود؛ زیرا پس از آن كه چند روز بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه وآله، ابوسفیان از نجران بازگشت و جریانات سیاسى خلافت را مشاهده كرد، در صدد فتنه انگیزى علیه حكومت ابوبكر برآمد و در این راه، قصد استفاده ابزارى از حضرت على علیه السلام را داشت و آن حضرت علیه السلام دست رد بر سینه او زد؛ اما همین فعالیت كافى بود تا حكومت، پى به خطر ابوسفیان برده، براى همراهى او تدابیرى بیندیشد.

اولین تدبیر، بخشیدن سهم عظیمى از صدقات نجران به او بود و در دومین گام، فرزند او یزید را فرمانده سپاه بزرگ شام كردند؛ در حالى كه اصحاب بزرگى همچون عمار، مقداد، سلمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابى وقاص و ... را در مدینه بیكار نگه داشته بودند. پس از در گذشت یزید، از سوى عمر، برادرش معاویه به فرماندهى سپاه شام منصوب شد و در حالى كه عمر انواع سخت گیرى ها را نسبت به فرماندارانش اعمال مى كرد، از خطاهاى بزرگ او درمى گذشت و همین معاویه در زمان عمر موفق شد كه در شام براى خود حكومتى شاهانه برپا كند و با توجیهاتى واهى، از خشم خلیفه در امان بماند.

بله، نمى توان انكار كرد كه در زمان عثمان كه بنى امیه بر همه اركان حكومت مسلط شده بودند، معاویه نیز به صورت حاكمى مطلق درآمده بوده. با پیش آمدن ماجراى شورش مردم علیه عثمان، وى به این نتیجه رسید كه در صورت كشته شدن عثمان، مى تواند بهترین بهره بردارى ها را از قتل او بكند؛ از این رو، در ارسال سپاه درخواستى از سوى عثمان، سهل انگارى كرد تا آن هنگام كه عثمان كشته شد.

 پس از قتل عثمان، معاویه به عنوان خون خواهى عثمان در مقابل حضرت على علیه السلام قرار گرفت و با او به جنگ پرداخت و پس از شهادت حضرت على علیه السلام، و پیروزى معاویه در مقابل امام حسن علیه السلام، او به صورت حاكم تمامى مسلمانان در آمد و حكومت خود را چنان تثبیت شده دید كه بر خلاف سنت پیامبر صلى الله علیه وآله و همه خلفاى پیشین به فكر جانشین كردن فرزند فاسق، فاجر و بى تجربه خود (یزید) برآمد كه او عامل قیام امام حسین علیه السلام گشت.

نباید از نظر دور داشت كه اگر معاویه قبل از عثمان در شام ریشه ندوانیده بود و نمى توانست مشروعیت حكومت خود را از عمر كسب كند، به هیچ وجه نمى توانست در مقابل حضرت على علیه السلام قد علم كند؛ چنانچه دیگر افراد خاندان بنى امیه كه از سوى عثمان به فرماندارى استان هاى مختلف گماشته شده بودند، نتوانستند در هنگام عزل به وسیله حضرت على علیه السلام، در مقابل وى مقاومت كنند.