معبد آناهیتا؛ دومین بنای سنگی ایران

صبح بخیر: معبد آناهیتا دومین بنای سنگی ایران پس از تخت جمشید است كه همواره مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی و باستان شناسان زیادی است.

معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور در استان کرمانشاه بر سر راه همدان به کرمانشاه قرار دارد. این بنا بر روی تپه ای طبیعی با حداکثر ارتفاع سی و دو متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است.

برخی از مورخین این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند. آناهیتا به معنای پاک و دور از آلودگی در اعتقاد ایرانیان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران و همچنین نماد باروی، عشق و دوستی بوده است.


این اعتقاد از دوران پیش از زرتشت در ایران وجود داشته و در دوران‌های بعدی هم مورد توجه قرار گرفته است. به احترام این الهه ایرانی معابد و تندیس‌های فراوانی در دوره‌های تاریخی پیش از اسلام در سرزمین ایران ساخته شد.

برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی کرده اند.


عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند.

سیف الله کامبخش فرد – کاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.

این بنا بر روی تپه‌ای با ارتفاع ۳۲ متر و در ابعاد ۲۰۹ متر در ۲۲۴ مترساخته شده است.

ارتفاع ستون های این بنا نسبت به قطر  آنها سه به یک است و این باعث شده در میان تمام معابد دنیا بی نظیر و منحصر به فرد باشد.

نقشه این بنا چهار ضلعی و هر ضلع آن به شکل صفه ای است که با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند و نمای بیرونی آنها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده، به صورت خشکه چین پوشش داده شده است.

در مواردی برای اتصال برخی از بلوک ها، از بست های آهنی و سربی استفاده شده است.

در قسمت جنوبی بنا، پلکان دو طرفه ای به درازای یک صد و پنجاه و چهار متر وجود دارد. هر دو تا پنج پله، در یک بلوک سنگی ایجاد شده است.


در حال حاضر تعداد سنگ پله ها در پلکان شرقی بیست و شش پله و در پلکان غربی بیست و یک پله است.

با توجه به ارتفاع دیوار که 8 و 2 دهم  متر از آن باقی مانده، به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است.

در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده به کار رفته که نشان از ورودی به عرض دو متر در این بخش از بنا است.

در مرکز بنا، صفه ای با جهت شرقی – غربی ساخته شده که نود و سه متر درازا و 9 و 3 دهم  متر پهنا و بین سه تا پنج متر ارتفاع دارد.

بر روی صفه های چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلکان جنوبی، یک ردیف ستون قرار گرفته ، این ستون ها کوتاه و قطور هستند.

معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اکنون سنگ‌های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در  سطوح معدن از همان زمان باقی مانده‌است.


پیشینه تاریخی معبد آناهیتا

هرچند در مورد ماهیت این بنا اختلاف نظر وجود دارد ولی نظریه معروف‌تر بنا را معبدی برای الهه آناهیتا می‌داند. در قرن یکم بعد از میلاد مسیح ایسیدور خاراکسی جغرافیدان یونانی اولین کسی که در کتاب خود به معبد آناهیتا اشاره کرده و آن را معبد آرتمیس نامیده است.

از قرن نهم تا چهاردهم مورخان اسلامی از این منطقه دیدن كرده و مشاهدات خود را در گزارش‌هایشان ثبت کرده‌اند.

ابن فقیه در کتاب مشهور البلدان نوشته است: "هیچ ستونی شگفت انگیز تر از ستون های معبد آناهیتا کنگاور نیست."

نخستین حفاری‌های باستان‌شناسانه سال 1347 انجام شد و طبق تحقیقات اولیه، بنا را مکانی برای پرستش الهه آناهیتا در دوره اشکانی دانستند.


در سال 1354 کاوش‌های بعدی و پیدا شدن سنگ‌کنگره‌ای مشابه تاق گرا در سرپل ذهاب این نظریه را مطرح کرد که ممکن است این بنا باقی‌مانده یکی از کاخهای خسرو پرویز در دوره ساسانی باشد که البته وجود شواهد دیگر به نظریه اول قوت بیشتری می‌بخشد.

کاوش‌ها نشان داده این معبد در دوران سلجوقی، ایلخانی، صفویه و قاجار به منظورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفته و از هر کدام از این دوران‌های تاریخی اثری در معبد به‌جا مانده است.

معبد آناهیتا به تدریج در طول سالیان دراز تخریب شده است.

آثار معمارى متشكل از گچ و آهک را مردم محلى براى تهیه گچ و آهک تازه استفاده مى‌كردند.

در طول هزاران سال مردم كنگاور با ذوب گچ و آهک موجود در محوطه تاریخى، بقایاى ساختمانى معبد آناهیتا را نابود كرده‌اند.

معبد پس از زلزله کنگاور در سال 1336 و ساخت و سازهای مردم تقریبا به یک خرابه تبدیل شده بود.


وضعیت فعلی معبد آناهیتا

بدون شک معبد آناهیتا به لحاظ ارزش تاریخی از جمله برجسته‌ترین آثار و میراث‌های فرهنگی سرزمین ایران است.

همچنین ویژگی‌های منحصر به فرد این محوطه تاریخی می‌تواند در جذب گردشگر داخلی و خارجی و رونق اقتصادی منطقه هم تاثیر گذار باشد.


این اثر سال‌هاست در انتظار ثبت در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد.

یکی از موانع ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسکو کامل نشدن پژوهش در مورد سابقه بنا و قطعی نشدن نظریه‌های مربوط به سابقه تاریخی آن است كه امیدواریم به زودی مشخص و در ثبت اثار جهانی قرار گیرد.

معبد اناهیتا هر ساله مورد بازدید و پذیرای گردشگران داخلی، خارجی و باستان شناسان زیادی است.