تفسیر صحیفه سجادیه - دعای بیستم

و كان من‌ دعائه علیه السلام فى مكارم الاخلاق ‌و‌ مرضى الافعال دعاى بیستم در‌ طلب اخلاق كریمه ‌و‌ كردار پسندیده.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ بلغ بایمانى اكمل الایمان». الباء فى قوله: «بایمانى» للظرفیه. اى: بلغنى فى ایمانى. ‌و‌ مفعول «بلغ» محذوف للعلم به. اى: اوصل ایمانى بتوفیقك ایاى الى درجه الایمان الاكمل، ‌و‌ هى اعلى اماكن الاخلاق الحمیده المطلوبه فى الدعاء الحادثه بتوفیق الله. ‌و‌ الایمان فى اللغه عباره عن التصدیق. ماخوذ من‌ الامن. كان المصدق آمن المصدق من‌ التكذیب ‌و‌ المخالفه. ‌و‌ قد یطلق بمعنى الوثوق من‌ حیث ان‌ الواثق صار ذا امن. ‌و‌ اما فى الشرع، فالتصدیق بما علم بالضروره انه من‌ دین محمد صلى الله علیه ‌و‌ آله ‌و‌ سلم- كالتوحید ‌و‌ النبوه ‌و‌ البعث ‌و‌ الجزاء- ‌و‌ مجموعه ثلاثه امور، اعتقاد الحق، ‌و‌ الاقرار به، ‌و‌ العمل بمقتضاه، عند جمهور المحدثین ‌و‌ المعتزله. ‌و‌ الذى یدل على ان‌ العمل داخل فیه قوله تعالى: (و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا) ‌و‌ قوله تعالى: (و ما‌ زادهم الا ایمانا ‌و‌ تسلیما) ‌و‌ قوله علیه السلام: «و بلغ بایمانى اكمل الایمان» لانه یزید بالطاعه ‌و‌ ینقص بالمعصیه. ‌و‌ اما اذا كان الایمان نفس التصدیق- كما هو مذهب الاشاعره- فغیر قابل للزیاده ‌و‌ النقصان.
یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ برسان مرا به‌ توفیق ‌و‌ هدایت خود به‌ درجه اى كه‌ كاملترین درجات ایمان است. چه، ایمان را‌ درجات ‌و‌ مراتب است. ادناى ‌آن مراتب، ایمان به‌ زبان است. (یا ایها الذین آمنوا آمنوا) ‌و‌ (قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا ‌و‌ لكن قولوا اسلمنا ‌و‌ لما یدخل الایمان فى قلوبكم) اشاره به‌ همان است. ‌و‌ بالاى این، ایمان به‌ تقلید است، ‌و‌ ‌آن تصدیقى باشد جازم به‌ آنچه تصدیق باید كرد، اما زوالش ممكن بود. ‌و‌ چون تصدیق جازم حاصل باشد، هر‌ آینه ‌آن تصدیق مستلزم عمل صالح بود. (انما المومنون الذین آمنوا بالله ‌و‌ رسوله ثم لم یرتابوا). ‌و‌ از‌ این برتر ایمان به‌ غیب است. (یومنون بالغیب). ‌و‌ ‌آن مقارن بصیرتى باشد در‌ باطن مقتضى ثبوت تصدیق ایمانى ‌و‌ از‌ این جهت مقرون به‌ غیب باشد. ‌و‌ از‌ ‌آن كاملتر ایمان آنها كه‌ در‌ حق ایشان فرموده است: (انما المومنون الذین اذا ذكر الله ‌و‌ جلت قلوبهم ‌و‌ اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا ‌و‌ على ربهم یتوكلون الذین یقیمون الصلاه ‌و‌ مما رزقناهم ینفقون اولئك هم المومنون حقا). ‌و‌ این مرتبه ایمان به‌ كمال است. «و اجعل یقینى افضل الیقین». ‌و‌ بگردان یقین مرا فاضلترین یقین. ‌و‌ یقین اعتقادى است جازم ثابت مطابق واقع كه‌ زوالش ممكن نباشد. ‌و‌ ‌آن
بالحقیقه مولف باشد از‌ علم به‌ معلوم ‌و‌ از‌ علم به‌ آنكه خلاف ‌آن علم محال باشد، پس‌ فى الحقیقه مركب است از‌ دو‌ علم. ‌و‌ لهذا اكابر تعبیر از‌ ‌آن به‌ عقل مضاعف مى كنند. ‌و‌ مراتب یقین نیز متفاوت است، چنانچه در‌ تنزیل ربانى آمده است، علم الیقین، ‌و‌ عین الیقین، ‌و‌ حق الیقین. چنانكه گفته: (لو تعلمون علم الیقین لترون الجحیم ثم لترونها عین الیقین). ‌و‌ دیگر گفته: (و تصلیه جحیم ان‌ هذا لهو حق الیقین). ‌و‌ ارباب علم ‌و‌ عرفان در‌ رسایل خود تنظیر نموده اند این مراتب ثلاثه را‌ به‌ اینكه: هر‌ چه در‌ نظر آید به‌ توسط نور آتش، به‌ مثابه ‌ى‌ علم الیقین است. ‌و‌ معاینه ‌ى‌ جرم آتش كه‌ مقتضى نور است بر‌ هر‌ چه قابل اضائه باشد به‌ مثابت عین الیقین است. ‌و‌ تاثیر آتش در‌ آنچه به‌ او‌ رسد تا‌ هویت او‌ محو كند ‌و‌ آتش صرف بماند، حق الیقین است. لهذا سیدالساجدین علیه السلام طلب فرموده اند: فاضلترین مراتب یقین را. «و انته بنیتى الى احسن النیات، ‌و‌ بعملى الى احسن الاعمال». نیت را‌ معنى قصد است. ‌و‌ قصد واسطه است میان علم ‌و‌ عمل. چه، اول تا‌ نداند كه‌ كارى كرد نیست، دانستن ثابت، قصد كردن ‌آن كار نكند، ‌و‌ تا‌ قصد نكند، ‌آن كار از‌ وى حاصل نشود. یعنى: برسان نیت مرا به‌ نیكوترین نیتها- كه‌ ‌آن طلب قرب است به‌ حق تعالى كه‌ اوست كامل مطلق. ‌و‌ چون چنین بود، نیت تنها از‌ عمل تنها بهتر باشد. «نیه المومن خیر من‌ عمله» چه، نیت به‌ مثابه ‌ى‌ جان است ‌و‌ عمل به‌ مثابه ‌ى‌ تن، ‌و‌ زندگى تن به‌ جان است.«انما الاعمال بالنیات ‌و‌ لكل امرى مانوى»- ‌و‌ عمل مرا به‌ نیكوترین عملها كه‌ ‌آن عملى باشد خالص از‌ ریا ‌و‌ پاك بود از‌ هر‌ چه غیر او‌ بود.
«اللهم وفر بلطفك نیتى. ‌و‌ صحح بما عندك یقینى. ‌و‌ استصلح بقدرتك ما‌ فسد منى». «وفر»- به‌ تشدید فا- فعل امر است از‌ باب تفعیل. اى: تمم. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ «وفر» است از: وفره غیره، من‌ باب وعد، یتعدى ‌و‌ یلزم، كه‌ فعل امر باشد ‌و‌ واو واو عطف باشد نه واو اصل كلمه. ‌و‌ در‌ نسخه شیخ شهید «قو» به‌ قاف ‌و‌ واو مشدده روایت شده. یعنى: قوى گردان به‌ لطف خود- یا: تمام كن- نیت مرا. ‌و‌ مصحح ساز به‌ آنچه نزد توست یقین مرا. ‌و‌ به‌ اصلاح آر به‌ قدرت خود آنچه از‌ من‌ تباه ‌و‌ فاسد شده.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ اكفنى ما‌ یشغلنى الاهتمام به». الاهتمام: افتعال من‌ الهم بمعنى القصد. یقال: هم بالامر، اى: قصده. (یعنى:) بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ كفایت كن حال مرا آنچه مشغول سازد مرا كوشیدن به‌ آن- از‌ امور اخرویه ‌و‌ بازدارد مرا از‌ اعمال صالحه. «و استعملنى بما تسالنى غدا عنه». ‌و‌ به‌ كاردار مرا به‌ آنچه بازپرسى فرداى آخرت مرا از‌ آن- از‌ اعمال صالحه. «و استفرغ ایامى فیما خلقتنى له». اى: ابذلها. من‌ قولهم: استفرغت مجهودى فى كذا، اى: بذلته. (یعنى:) ‌و‌ تمام توانایى ایام مرا به‌ كاردار در‌ ‌آن چیزى كه‌ آفریده اى مرا براى ‌آن چیز- كه‌ ‌آن معرفت ‌و‌ شناخت پروردگار است. «و اغننى ‌و‌ اوسع على فى رزقك». ‌و‌ توانگرم گردان ‌و‌ فراخ گردان بر‌ من‌ روزى حلال خود را. «و لا‌ تفتنى بالبطر». اى: ‌و‌ لا‌ توقعنى فى الفتنه. اى: لا‌ تذرنى واقعا فیها. ‌و‌ المراد بالفتنه الاثم
و الفضیحه او‌ العذاب او‌ الاضلال. ‌و‌ البطر- بالباء الموحده ‌و‌ الطاء المهمله- معناه الاشر. ‌و‌ اللام عوض عن المضاف الیه. ‌و‌ التقدیر: ببطرى الیه، اى: الى الغنى ‌و‌ سعه الرزق بطر محبه ‌و‌ هذا البطر یوقع فى الطغیان. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ به‌ نون ‌و‌ ظاى معجمه روایت شده. اى: النظر الى ما‌ فى ایدى الناس. یعنى: مگذار مرا كه‌ در‌ فتنه افتم- یعنى در‌ گناه یا‌ رسوایى- به‌ سبب طغیان. یا: به‌ فتنه مینداز مرا به‌ نظر كردن من‌ به‌ غنا ‌و‌ فراخى رزق. چرا كه‌ این نظر مرا به‌ طغیان مى اندازد. «و اعزنى بالنصر ‌و‌ لا‌ تبتلینى بالكبر». الواو للحال ‌و‌ لا‌ للنفى. یعنى: عزیز گردان مرا به‌ یارى دادن خود، در‌ حالتى كه‌ مبتلا نساخته باشى مرا به‌ كبر ‌و‌ نخوت. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ «و لا‌ تبتلنى» بحذف لام الفعل، بنابر آنكه «لا» نهى باشد ‌و‌ جمله دعائیه. یعنى: مبتلا مساز مرا به‌ كبر. «و عبدنى لك». اى: ذللنى ‌و‌ استعملنى لعبادتك. یقال: طریق معبد، اذا كان مذللا للسالكین. (یعنى:) ‌و‌ مرا بر‌ عبادت ‌و‌ خضوع ‌و‌ خشوع ‌و‌ بندگى خود دار. «و لا‌ تفسد عبادتى بالعجب».
و هذا صریح فى ان‌ العجب مبطل للعمل. ‌و‌ فى الكافى عن ابى عبدالله علیه السلام قال: «ان الله علم ان‌ الذنب للمومن خیر من‌ العجب. ‌و‌ لولا ذلك ما‌ ابتلى مومنا بذنب ابدا». ‌و‌ عنه علیه السلام: «من دخله العجب هلك». ‌و‌ عنه علیه السلام: «ان المدل لا‌ یصعد من‌ عمله شى ء». ‌و‌ المراد بالمدل المعجب الغیر الخائف. ‌و‌ ما‌ حققه الشهید رحمه الله فى قواعده من‌ (ان) العجب لتاخره عن العمل لا‌ یفسده ‌و‌ لا‌ یحبطه بخلاف الریاء، فظاهره مناف لمفهوم الحدیث. ‌و‌ الذى یخطر الان (ببالى) ان‌ یقال: ان‌ العجب قد یقابل التكبر فى ان‌ التكبر هو اظهار الارتفاع على الغیر ‌و‌ العجب ظن الارتفاع فى الخاطر. ‌و‌ قد یقابل الریاء فى ان‌ الریاء مقرون بالعمل ‌و‌ جزء لنیته دون العجب. فاذا ظهر ذلك یقول: العجب المبطل هو المقابل للتكبر المقرون بالعمل لا‌ الموخر عنه. ‌و‌ الحاصل ان‌ خلوص النیه انما یتحقق بعد ان‌ یقارن الخشیه ‌و‌ الخوف ‌و‌ یعرى عن الدلال ‌و‌ بعد ان‌ یتعرى بالكلیه عن الشرك الخفى، اعنى الریاء. فانتفاء كل‌ من‌ الشرطین مفسد. ‌و‌ اما العجب العارض بعد تمام العمل، فلا یفسد العمل، كما ذكره الشهید رحمه الله. ‌و‌ افاد بعض الطلبه فى الجمع بین الحدیث ‌و‌ كلام الشهید ان‌ الافساد فى الحدیث لیس بالمعنى المصطلح علیه عند الفقهاء ‌و‌ الاصولیین، بل بمعنى النقص ‌و‌ العیب ‌و‌ نحو ذلك. فالمعنى فى قوله علیه السلام: «لا تفسد عبادتى بالعجب»: لا‌ تجعل ناقصا معیوبا. (یعنى:) ‌و‌ تباه مساز عبادت مرا به‌ عجب- كه‌ ‌آن عظیم شمردن اعمال
صالحه است ‌و‌ سابقا در‌ دعاى استعاذه از‌ مكاره تحقیق ‌آن نموده شد. «و اجر للناس على یدى الخیر. ‌و‌ لا‌ تمحقه بالمن». محقه: ابطله ‌و‌ محاه. ‌و‌ بابه منع. (یعنى:) ‌و‌ جارى گردان بر‌ هر‌ دو‌ دست من‌ نیكى را‌ از‌ براى مردمان. ‌و‌ باطل ‌و‌ ضایع مگردان ‌آن را‌ به‌ منت نهادن. «وهب لى معالى الاخلاق. ‌و‌ اعصمنى من‌ الفخر». المعالى: جمع المعلاه، ‌و‌ هى الرفعه ‌و‌ الشرف. ‌و‌ اضافته الى الاخلاق من‌ قبیل اضافه الصفه الى الموصوف. یعنى: ببخش ‌و‌ بده مرا اخلاق شریفه ‌ى‌ رفیعه. ‌و‌ نگاه دار مرا از‌ فخر كردن- به‌ سعادت بدنى یا‌ خارجى، مثل مال ‌و‌ جمال یا‌ نسب یا‌ جاه. چه، عاقل را‌ معلوم است كه‌ این امور در‌ معرض زوال ‌و‌ تغیرند ‌و‌ سبب افتخار نتوانند شد.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ لا‌ ترفعنى فى الناس درجه الا حططتنى عند نفسى مثلها». بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ بلند مكن مرا در‌ میان مردم درجه ‌و‌ پایه اى، الا كه‌ پست گردانى مرا نزدیك نفس خویش درجه اى مانند آن. «و لا‌ تحدث لى عزا ظاهرا الا احدثت لى ذله باطنه عند نفسى بقدرها». ‌و‌ احداث نكن از‌ براى من‌ عزتى ظاهرى، مگر آنكه احداث كنى از‌ براى من‌ خوارى پنهانى نزدیك خویش به‌ قدر ‌و‌ اندازه ‌ى‌ آن.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آل‌ محمد. ‌و‌ متعنى بهدى صالح لا‌ استبدل به». بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ محمد. ‌و‌ برخوردارى ده‌ مرا به‌ هدایت
كردنى نیكو كه‌ بدل نسازم ‌آن را‌ به‌ غیر آن. «و طریقه حق لا‌ ازیغ عنها». الزیغ: المیل. یقال: زاغت الشمس، اى: مالت. (یعنى:) ‌و‌ به‌ راه حقى كه‌ میل ‌و‌ عدول نكنم از‌ ‌آن راه. «و نیه رشد لا‌ اشك فیها». ‌و‌ به‌ قصد راه راستى كه‌ به‌ شك نیفتم در‌ ‌آن راه. «و عمرنى ما‌ كان عمرى بذله فى طاعتك». لفظه «ما» فى «ما كان» بمعنى مادام. البذله- بكسر الباء الموحده ‌و‌ تسكین الذال المعجمه- من‌ الثیاب: ما‌ تمهن یمتهن، اى: یلبس فى الخدمه ‌و‌ لا‌ یصان. ‌و‌ استعارتها للعمر حسنه لطیفه. ‌و‌ المعنى: ما‌ كان عمرى كلباس الخدمه مستعملا فى طاعتك. یعنى: ‌و‌ عمر ده‌ مرا مادامى كه‌ عمرم به‌ كار داشته شود در‌ طاعت تو. «فاذا كان عمرى مرتعا للشیطان، فاقبضنى الیك قبل ان‌ یسبق مقتك الى، او‌ یستحكم غضبك على». یقال: رتعت الابل، اذا رعت مرتعا. اى: یرعى فیها ‌و‌ یتنعم. ‌و‌ قوله تعالى فى سوره یوسف: (یرتع ‌و‌ یلعب)، اى: یتنعم ‌و‌ یلهو. ‌و‌ ما‌ احسن هذه الاستعاره ‌و‌ ابلغها. ‌و‌ رتعت الماشیه ترتع رتوعا، اى: اكلت ماشاءت: یقال: خرجنا نرتع ‌و‌ نلعب، اى: ننعم ‌و‌ نلهو. ‌و‌ ابل رتاع جمع راتع، مثل نیام ‌و‌ نائم. ‌و‌ قوم راتعون. ‌و‌ الموضع مرتع. كذا فى الصحاح.
و یستحكم، اى: یقوى ‌و‌ یحق ‌و‌ یثبت. یقال: احكمته فاستحكم، اى: صار محكما مدعوما قویا ثابتا فهو مستحكم- بالكسر- على اسم الفاعل. ‌و‌ فتح الكاف فیه على البناء للمفعول خطا صریح من‌ اوهام العوام. قال المطرزى فى كتابیه المغرب ‌و‌ المعرب: احكم الشى ء فاستحكم ‌و‌ هو مستحكم بالكسر لاغیر. (یعنى:) پس‌ چون عمرم چراگاه شیطان شود، پس‌ فراگیر مرا به‌ سوى خود- یعنى قبض روح من‌ بكن- پیش از‌ آنكه سبقت گیرد غضب تو‌ مرا یا‌ قوى ‌و‌ محكم شود خشم تو‌ بر‌ من.
«اللهم لا‌ تدع خصله تعاب منى الا اصلحتها». لفظه «منى» متعلقه ب«خصله» او‌ «لا تدع». ‌و‌ التقدیر: لا‌ تدع خصله منى تعاب. او‌ لا‌ تدع منى خصله تعاب الا اصلحتها. ‌و‌ الاخیر اعذب. ‌و‌ لا‌ یمكن تعلقها ب«تعاب». فان عابها منى غیر صحیح فى اللغه ‌و‌ لا‌ بشایع فى الاستعمال بل الصحیح الشایع عابنى بها او‌ علیها. ‌و‌ عاب فى اللغه متعد بنفسه. یقال: عابه یعیبه فهو معیب. ‌و‌ قد یجى ء لازما فیقال: عاب، اى: صار ذا عیب. ‌و‌ عیب فهو معیوب، اى: به‌ عیب. كما یقال: عیه فهو معیوه، اى به‌ عاهه. ‌و‌ جن فهو مجنون، اى: به‌ جنون. یعنى: بار خدایا، مگذار از‌ من‌ خصلتى ‌و‌ خویى كه‌ عیب كرده شود ‌آن خصلت، مگر آنكه به‌ اصلاح آورى. «و لا‌ عایبه اونب بها الا حسنتها». «عایبه» بالیاء لا‌ بالهمزه اصح. «اونب»، انما المضبوط ‌و‌ الماخوذ عن الاشیاخ رحمهم الله تعالى هاهنا بالواو. ‌و‌ الاصل فیه الهمزه من: یونبه تانیبا، اى: لامه ‌و‌ وبخه ‌و‌ عنفه. ‌و‌ قال ابن الاثیر فى النهایه: التانیب: المبالغه فى التعنیف ‌و‌ التوبیخ.
و الباء للسببیه. یعنى: ‌و‌ نه عیبى كه‌ مرا به‌ ‌آن سرزنش كنند، الا آنكه نیكو گردانى ‌آن را. «و لا‌ اكرومه فى ناقصه الا اتممتها». اكرومه: افعوله من‌ الكرم. اى: ‌و‌ لا‌ اكرومه من‌ كرائم الاخلاق فى ناقصه، اى: فى درجه ناقصه. من: نقص الشى ء نقصا ‌و‌ نقصانا فهو ناقص. او‌ اى: فى ملابسه شائبه من‌ شوائب الزوائل تشینها ‌و‌ تنقصها ‌و‌ تحطها عن مرتبه الكمال. من: نقصت الشى ء نقصا فهو منقوص. «الا اتممتها»، اى: الا اخرجتها عن درجه النقصان ‌و‌ اكملت درجتها. او‌ اى: الا نزهتها عن ملابسه تلك الرذیله التى تشینها ‌و‌ تنقصها ‌و‌ تحط مرتبتها. هذا اذا حملنا «ناقصه» على اسم الفاعل. ‌و‌ اما اذا حملناها على المصدر- كالعافیه ‌و‌ الكاذبه- فالمعنى: ‌و‌ لا‌ اكرومه فى نقصان الا ازحت نقصانها. ‌و‌ هذه النسخه منقوله عن خط‌ الشهید. ‌و‌ فى نسخه عتیقه «فى» بالیاء المشدده باضافه لفظه فى الى یاء المتكلم ‌و‌ التشدید للادغام، ‌و‌ نصب «ناقصه» على ان‌ هى صفه «اكرومه» المنصوبه على المفعولیه. یعنى: بار خدایا، وامگذار كریمه اى از‌ اخلاق كه‌ در‌ درجه ‌ى‌ ناقص باشد، مگر آنكه تمام كنى ‌آن را- یا: خلقى در‌ من‌ ناقص باشد، الا آنكه تمام كنى ‌آن را.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آل‌ محمد. ‌و‌ ابدلنى من‌ بغضه اهل الشنان المحبه». «بغضه» به‌ كسر باى موحده ‌و‌ فتح ‌آن هر‌ دو‌ روایت شده، بمعنى شده البغض. قال فى الصحاح: البغضاء: شده البغض. ‌و‌ كذلك البغضه- بالكسر. ‌و‌ شناه شناءه ‌و‌ شنانا- بالتحریك- ‌و‌ شنانا- بالتسكین-: ابغضه. ‌و‌ قرى بهما قوله تعالى: (و لا‌ یجر منكم شنان قوم) قال الجوهرى: ‌و‌ هما شاذان.
فالتحریك شاذ فى المعنى. لان فعلان انما هو من‌ بناء ما‌ كان معناه الحركه ‌و‌ الاضطراب. ‌و‌ التسكین شاذ فى اللفظ لانه لم یجى شى ء من‌ المصادر علیه. ‌و‌ قال ابو عبیده ‌و‌ ابن الاثیر: الشنان بغیر الهمز مثل الشنان بالهمز ‌و‌ المد. یعنى: بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ محمد. ‌و‌ بدل كن بغض ‌و‌ عداوت دشمنان مرا كه‌ اهل بغض ‌و‌ عداوتند به‌ دوستى ایشان. «و من‌ حسد اهل البغى الموده». البغى: التعدى. ‌و‌ بغى علیه: استطال. (یعنى:) ‌و‌ بدل كن حسد اهل طغیان ‌و‌ تعدى را‌ به‌ مودت ‌و‌ دوستى. «و من‌ ظنه اهل الصلاح الثقه». الظنه- بكسر الظاء المعجمه-: التهمه. ‌و‌ اضافه الظنه الى اهل الصلاح على الاضافه الى المفعول. اى: من‌ تهمتهم ‌و‌ سوء الظن بهم الثقه بصلاحهم ‌و‌ امانتهم. یعنى: ‌و‌ بدل كن تهمت ‌و‌ بدگمانیى كه‌ به‌ اهل صلاح دارم به‌ ثقه ‌و‌ اعتماد كردن بر‌ ایشان. «و من‌ عداوه الادنین الولایه». الادنین- بفتح النون-: جمع الادنى، كالمصطفین. ‌و‌ الولایه- بفتح الواو- بمعنى المحبه. (یعنى:) ‌و‌ از‌ دشمنى كردن نزدیكان بدل كن به‌ محبت ‌و‌ دوستى. «و من‌ عقوق ذوى الارحام المبره». البر: ضد العقوق. ‌و‌ كذا المبره. یعنى: ‌و‌ بدل كن نافرمانى كردن خویشاوندان را‌ به‌ فرمانبردارى ‌و‌ نیكوكارى.
«و من‌ خذلان الاقربین النصره». الخذلان- بكسر الخاء المعجمه-: ترك النصره. یعنى: بدل كن ترك نصرت ‌و‌ مددكارى نزدیكان به‌ یارى كردن ایشان. «و من‌ حب المدارین تصحیح المقه». بضم الحاء المهمله. ‌و‌ الاضافه اما اضافه الى الفاعل او‌ اضافه الى المفعول، سواء كان المدارین على صیغه الفاعل او‌ المفعول. اى: حبهم ایاى. او: حبى ایاهم. ‌و‌ یحتمل ایضا ان‌ یكون المعنى: من‌ الحب الذى هو شان الذین یدارون، او‌ شان الذین یدارون. ‌و‌ كذلك القول فى «خب»- بالخاء المعجمه المكسوره- على بعض نسخ الاصل. ‌و‌ الخب- بالكسر- مصدر خبه، اى: خدعه. فى الحدیث: «المومن غر كریم. ‌و‌ المنافق خب لئم». ‌و‌ اما الخب- بالفتح- فهو الرجل الخداع. ‌و‌ داراه، اى: خاتله ‌و‌ خدعه. ‌و‌ المداراه: المداجاه ‌و‌ الملاینه. یقال: داجاه، اذا داراه. كانه ساتره العداوه. ‌و‌ المقه: المحبه، مصدر ‌و‌ مقه یمقه، اى: احبه فهو وامق. ‌و‌ الهاء عوض عن الواو. یعنى: ‌و‌ بدل كن دوستى خدعه كنندگان ‌و‌ فریب دهندگان- یا: خدعه ‌و‌ فریب ایشان- را‌ به‌ دوستى واقعى كه‌ مشوب به‌ خدعه ‌و‌ فریب نبوده باشد. «و من‌ رد الملابسین كرم العشره». رد علیه: لم یقبله ‌و‌ خطاه. قاله فى المغرب.
و الملابسین: المخالطین. ‌و‌ العشره- بكسر العین على فعله-: اسم للمعاشره. قال فى الصحاح: المعاشره المخالطه. ‌و‌ كذلك التعاشر. ‌و‌ الاسم: العشره. ‌و‌ فى بعض النسخ: «العشیره»- على فعیله- بمعنى القبیله. یعنى: ‌و‌ بدل كن خطا ‌و‌ عدم قبول خلطه كنندگان به‌ حسن معاشرت- یا: به‌ نیكویى خویشاوندان ‌و‌ اهل قبیله. «و من‌ مراره خوف الظالمین حلاوه الامنه». الامنه بالتحریك ‌و‌ بالتسكین كلاهما مرویان. (یعنى:) ‌و‌ بدل كن تلخى خوف ستمكاران را‌ به‌ شیرینى امنیت ایشان. ‌و‌ كلام مبنى بر‌ استعاره است.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ اجعل لى یدا على من‌ ظلمنى، ‌و‌ لسانا على من‌ خاصمنى، ‌و‌ ظفرا بمن عاندنى». الید: القوه ‌و‌ القدره. ‌و‌ منه:(السماء بنیناها باید)، اى: بقوه. (یعنى:) بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ بگردان از‌ براى من‌ قوتى ‌و‌ قدرتى بر‌ ‌آن كسى كه‌ بر‌ من‌ ظلم كرده، ‌و‌ زبانى بر‌ ‌آن كسى كه‌ بر‌ من‌ خصومت ‌و‌ عداوت كرده، ‌و‌ فیروزى ‌و‌ ظفر بر‌ ‌آن كه‌ با‌ من‌ عناد ‌و‌ دشمنى كرده. «وهب لى مكرا على من‌ كایدنى». المكر ‌و‌ الحیله ‌و‌ الخدیعه نظائر. ‌و‌ المراد من‌ استیهاب المكر جزاوه. یعنى: ‌و‌ ببخش مرا جزاى مكر بر‌ ‌آن كه‌ با‌ من‌ كید ‌و‌ مكر كرده. یعنى: مرا راهنمایى كن به‌ طریقى كه‌ از‌ حیله ‌و‌ مكر او‌ خلاصى یابم.
«و قدره على من‌ اضطهدنى». افتعال من‌ الضهد بمعنى القهر. یقال: ضهدته فهو مضهود ‌و‌ مضطهد، اى: مقهور مضطر. (یعنى:) ‌و‌ توانایى ده‌ مرا بر‌ آنكه مرا مقهور ‌و‌ مغلوب گردانید. «و تكذیبا لمن قصبنى». اى: عابنى. یقال: قصبه یقصبه، اى: عابه یعیبه. ‌و‌ اصله: القطع. كان من‌ عاب احدا فقد قطعه، او‌ انه قطعه عن كماله، او‌ انه قطع كمالا ما‌ من‌ الكمالات عنه. (یعنى:) ‌و‌ به‌ دروغ منسوب ساز كسى را‌ كه‌ عیب كند مرا. «و سلامه ممن توعدنى». التوعد: التهدد. (یعنى:) ‌و‌ سالم دار مرا از‌ ‌آن كس كه‌ مرا ترساند. «و وفقنى لطاعه من‌ سددنى، ‌و‌ متابعه من‌ ارشدنى». التسدید: التوفیق للسداد- بالفتح- ‌و‌ هو الصواب ‌و‌ القصد من‌ القول ‌و‌ العمل. ‌و‌ الارشاد: ضد الضلاله. (یعنى:) ‌و‌ توفیق ده‌ مرا به‌ فرمانبردارى ‌آن كس كه‌ مرا توفیق داده به‌ راستى ‌و‌ صواب، ‌و‌ پیروى نمودن آنكه مرا راه حق نموده.
«اللهم فصل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ سددنى لان اعارض من‌ غشنى بالنصح ‌و‌ اجزى من‌ هجرنى بالبر». ‌و‌ سددنى، اى: وفقنى للسداد، ‌و‌ هو الصواب. ‌و‌ غشه یغشه- بالضم- غشا- بالكسر- ‌و‌ شى ء مغشوش. ‌و‌ استغشه: ضد استنصحه.
و النصح- بضم النون-: الخالص. ‌و‌ رجل ناصح الجیب، اى: نقى القلب. ‌و‌ الناصح: الخالص من‌ كل‌ شى ء. ‌و‌ كل‌ شى ء خلص فقد نصح. ‌و‌ هجر، اى: قال غیر الحق. قال الجوهرى فى الصحاح: الم تر الى المریض اذا هجر، اى: قال غیر الحق. ‌و‌ هجره: صرمه. ‌و‌ هما یتهاجران، اى: یتقاطعان. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ توفیق ده‌ مرا كه‌ در‌ مقابل ‌آن كسى كه‌ مغشوش ساخته محبت خود را‌ به‌ خیانت، دوستى خالص نمایم، ‌و‌ پاداش ‌و‌ جزاى ‌آن كس را‌ كه‌ در‌ حق من‌ بهتان ‌و‌ ناحق گفته، نیكویى نمایم. «و اثیب من‌ حرمنى بالبذل». اثابه: پاداش دادن. (یعنى:) پاداش ‌و‌ عوض كنم ‌آن كس را‌ كه‌ مرا محروم ساخته از‌ خیر، به‌ بذل نمودن خیر به‌ او. «و اكافى من‌ قطعنى بالصله». ‌و‌ كافاته على ما‌ كان مكافاه: جازیته. (یعنى:) ‌و‌ مكافات ‌و‌ جزادهم ‌آن كس كه‌ از‌ من‌ ببریده، (به) پیوستن به‌ او. «و اخالف من‌ اغتابنى الى حسن الذكر». قوله علیه السلام: «و اخالف» من: خالفت زیدا الى كذا، اذا قصدته ‌و‌ اتیته- ‌و‌ منه قوله تعالى فى سوره هود:(و ما‌ ارید ان‌ اخالفكم الى ما‌ انهاكم عنه)- لامن خالفته عنه كما فى قوله تعالى: (فلیحذر الذین یخالفون عن امره) قال الزمخشرى فى كتاب اساس البلاغه: خالف عن امره، (فلیحذر الذین یخالفون عن امره). ‌و‌ خالفه الى كذا- (و ما‌ ارید ان‌ اخالفكم الى ما‌
انهاكم عنه). ‌و‌ اغتابه اغتیابا، اذا وقع فیه. ‌و‌ الاسم: الغیبه- بالكسر- ‌و‌ هى ان‌ یتكلم خلف انسان مستو بما یغمه لو‌ سمعه. فان كان صدقا سمى غیبه. ‌و‌ ان‌ كان كذبا سمى بهتانا. (یعنى:) مخالفت كنم ‌و‌ قصد كنم ‌آن كسى كه‌ مرا غیبت كرده ‌و‌ به‌ چیزهاى ناخوش ذكر كرده، به‌ نیكویى ذكر. «و ان‌ اشكر الحسنه، ‌و‌ اغضى عن السیئه». الاغضاء- بالغین ‌و‌ الضاد المعجمتین-: ادناء الجفون، ‌و‌ اغضى اللیل، اذا اظلم. (یعنى:) ‌و‌ سپاسگزارى نمایم نیكوییها را، ‌و‌ چشم بپوشانم از‌ بدیها.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ حلنى بحلیه الصالحین ‌و‌ البسنى زینه المتقین، فى بسط العدل». یقال: حلیتها تحلیه، اى: زینتها. ‌و‌ تحلى بالحلى، اى: تزین بها. (یعنى:) بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ آراسته گردان مرا به‌ زیور صالحان ‌و‌ رستگاران ‌و‌ بپوشان ‌و‌ آرایش ده‌ مرا به‌ آرایش پرهیزكاران در‌ اتصاف به‌ صفات بیستگانه اى كه‌ شمرده مى شود كه‌ اول ‌آن گسترانیدن عدل است. ‌و‌ عدل عبارت از‌ ‌آن است كه‌ داد مظلومان دهند. ‌و‌ در‌ آثار مروى است كه‌ یك ساعت عدل در‌ پله ‌ى‌ میزان طاعت، راجحتر است از‌ عبادت شصت سال. زیرا كه‌ نتیجه ‌ى‌ عبادت جز به‌ عاید نرسد ‌و‌ فایده ‌ى‌ عدل به‌ خاص ‌و‌ عام ‌و‌ خرد ‌و‌
بزرگ واصل گردد. «و كظم الغیظ، ‌و‌ اطفاء النائره». كظم الغیظ كظما: اجترعه. ‌و‌ كظم الغیظ هو ان‌ یمسك على ما‌ فى نفسه منه بالصبر ‌و‌ لا‌ یظهر له اثرا. ‌و‌ عن النبى صلى الله علیه ‌و‌ آله: «من كظم غیظا ‌و‌ هو یقدر على انفاذه، ملا الله قلبه امنا ‌و‌ ایمانا». طفئت النار- بالكسر- طفوءا، ‌و‌ اطفاها غیرها. ‌و‌ النائره: العداوه.. یقال: بینهم نائره، اى: عداوه ‌و‌ شحناء. دوم ‌و‌ سوم از‌ صفات پرهیزكاران فروخوردن خشم است با‌ وجود قدرت. در‌ حدیث آمده كه: «قویترین شما ‌آن كسى باشد كه‌ در‌ حال غضب خشم را‌ فروخورد». مردى گمان مبر كه‌ به‌ زور است ‌و‌ پردلى با‌ خشم اگر برآیى دانم كه‌ كاملى ‌و‌ فروكشتن آتش عداوت است ‌و‌ مرانیدن آتش كینه ‌و‌ تسكین فتنه. چه، كینه داشتن رذیله اى است كه‌ بسیارى از‌ رذایل از‌ او‌ متولد مى شود. «و ضم اهل الفرقه، ‌و‌ اصلاح ذات البین». الفرقه: اسم من‌ فارقته مفارقه ‌و‌ فرقا. ذات بینكم، اى: حقیقه وصلكم. ‌و‌ البین: الوصل. كذا قاله فى الغریبین. چهارم: بهم آوردن اهل فرقت است. یعنى جماعتى كه‌ میانه ‌ى‌ ایشان خصومت ‌و‌ جدال باشد، ایشان را‌ با‌ هم مجتمع سازند. ‌و‌ اصلاح ذات البین كه‌ مشهور است در‌ عرف بلغاء، ‌آن است كه‌ مراد از‌ ذات حال است، از‌ قبیل ذكر محل ‌و‌ اراده ‌ى‌ حال. یعنى: صالح ‌و‌ نیكو گردانیدن حالى كه‌ میان مردم است به‌ رفع نزاع میان ایشان.
«و افشاء العارفه». پنجم: شایع گردانیدن عارفه یعنى معروفه، همچو راضیه كه‌ به‌ معنى مرضیه است. یعنى نیكوییها را‌ فاش ‌و‌ منتشر گرداند. «و ستر العایبه». «ستر» به‌ فتح سین است. ششم: پوشانیدن عیبهاست. «و لین العریكه». العریكه: الطبیعه. ‌و‌ فلان لین العریكه، اذا كان سلسا. ‌و‌ یقال: لانت عریكته، اذا انكسرت نخوته. هفتم: نرمى طبیعت ‌و‌ خوى است. «و خفض الجناح». هشتم: خفض جناح است. یعنى فروهشتن بال است ‌و‌ این كنایه است از‌ تذلل ‌و‌ تواضع ‌و‌ مهربانى ‌و‌ اكرام كردن ‌و‌ ملاطفت ‌و‌ ملایمت نمودن. چنانچه حق سبحانه مى فرماید: (و اخفض جناحك لمن اتبعك من‌ المومنین). قال فى الاساس: خفض له جناحه: تواضع له. «و حسن السیره». السیره: الطریقه. نهم: نیكویى سیرت ‌و‌ طریق است. یعنى طریقه ‌ى‌ نیكویى را‌ مرعى داشتن. «و سكون الریح». كنایه عن الحلم ‌و‌ الوقار. دهم: سكون ریح یعنى آرامش باد غضب است. یعنى حلم كه‌ به‌ قوت ‌آن
سورت غضب كه‌ مفسد ایمان است بشكند. «و طیب المحالفه». بالحاء المهمله ‌و‌ الخاء، اى: حسن المواخاه. ‌و‌ فى الحدیث: «حالف رسول الله صلى الله علیه ‌و‌ آله بین المهاجرین ‌و‌ الانصار»، اى: آخى بینهم. او‌ بالخاء المعجمه ‌و‌ القاف، اى: حسن التخلق فى المعاشره. یازدهم: حسن مواخات است، یا: خوش خلقى نمودن با‌ مردم. یعنى متخلق شدن به‌ اخلاق جمیله یا‌ عقد اخوت بستن با‌ مومنین. «و السبق الى الفضیله». الفضل ‌و‌ الفضیله: خلاف النقص ‌و‌ النقیصه. قاله الجوهرى فى الصحاح. دوازدهم: سبقت ‌و‌ پیشى گرفتن در‌ فضیلت ‌و‌ افزونى بر‌ مردم. «و ایثار التفضل». التفضل: الافضال. سیزدهم: ایثار نمودن تفضل است، یعنى فضل نمودن. ‌و‌ ایثار ‌آن بود كه‌ بر‌ نفس آسان كند بر‌ برخاستن از‌ سر‌ مایحتاجى كه‌ به‌ او‌ تعلق داشته باشد ‌و‌ بذل كند در‌ وجه كسى كه‌ استحقاق ‌آن او‌ را‌ ثابت بود. «و ترك التعییر». تفعیل من‌ العار، ‌و‌ هو كل‌ شى ء لزم به‌ عیب. یقال: عیره كذا من‌ التعییر. ‌و‌ العامه تقول: عیره بكذا. ‌و‌ فى روایه الشهید: «التقتیر» بالقاف بین التاءین مثناتین من‌ فوق.
چهاردهم: ترك نمودن سرزنش كردن مردم به‌ امورى كه‌ لازم او‌ عیب ‌و‌ عار بوده باشد. یا: ترك تقتیر ‌و‌ تنگى نمودن بر‌ عیالان ‌و‌ واجب النفقه ‌ى‌ خود. «و الافضال على غیر المستحق». على صیغه اسم الفاعل من‌ استحقه، اى: استوجبه. عطف على التعییر. اى: ترك الافضال. پانزدهم: ترك افضال ‌و‌ بخشش كردن به‌ كسى كه‌ استحقاق ‌آن نداشته باشد. «و القول بالحق ‌و‌ ان‌ ضر». شانزدهم: سخن به‌ حق گفتن، ‌و‌ اگر چه زیان رساند به‌ قائل یا‌ به‌ شخصى دیگر. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ به‌ جاى «ضر»، «عز» است- به‌ عین مهمله ‌و‌ زاى معجمه. اى: اشتد، او: قل. یعنى: سخن حق گفتن، ‌و‌ اگر چه سخت ‌و‌ دشوار باشد (- یا:) كم باشد. «و الصمت عن الباطل ‌و‌ ان‌ نفع». هفدهم: خاموش شدن از‌ باطل، ‌و‌ اگر چه ‌آن باطل موجب نفع باشد. «و استقلال الخیر ‌و‌ ان‌ كثر من‌ قولى ‌و‌ فعلى». استقله، اى: عده قلیلا. هجدهم: اندك شمردن خیر ‌و‌ نیكى- یعنى نیكى كه‌ خود كند از‌ ‌آن حسابى نگیرد- ‌و‌ اگر چه بسیار باشد از‌ گفتن من‌ ‌و‌ هم از‌ كردن من. «و استكثار الشر ‌و‌ ان‌ قل من‌ قولى ‌و‌ فعلى». استكثره، اى: عده كثیرا. نوزدهم: بسیار شمردن بدى خود، ‌و‌ اگر چه كم باشد، هم از‌ گفتن من‌ ‌و‌ هم از‌
كردن من. «و اكمل ذلك لى بدوام الطاعه، ‌و‌ لزوم الجماعه». یعنى: به‌ سرحد كمال رسان این صفات حسنه ‌ى‌ مرا به‌ همیشگى طاعت ‌و‌ فرمانبردارى تو‌ ‌و‌ ملازمت ‌و‌ مداومت نمودن نماز جماعت. ‌و‌ از‌ اینجا معلوم مى شود فضیلت نماز جماعت. ‌و‌ حكمت در‌ این ‌آن است كه‌ میان مردم موانست حاصل شود ‌و‌ موجب محبت گردد. با‌ ابناى نوع خود ‌و‌ مقتضى تالف ‌و‌ تمدن شود تا‌ كمال او‌ ظاهر شود. چه، كمال هر‌ چیز در‌ ظهور خاصیت نوع اوست. ‌و‌ چون انس طبیعى از‌ خواص انسان است، پس‌ كمال انسان در‌ اظهار این خاصیت بوده باشد. «و رفض اهل البدع ‌و‌ مستعمل الراى المخترع». البدع: جمع بدعه، ‌و‌ هى ان‌ تزید فى الدین شیئا لیس منه. نحو ان‌ تصلى النوافل باذان ‌و‌ اقامه. یعنى: ‌و‌ برانداختن اهل بدعتها- كه‌ چیزى از‌ دین نباشد داخل در‌ دین كنند- ‌و‌ آنان كه‌ به‌ كار دارند رایها كه‌ نوپدید آورده باشند ‌و‌ شارع ‌آن را‌ نفرموده باشد.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ اجعل اوسع رزقك على اذا كبرت، ‌و‌ اقوى قوتك فى اذا نصبت». بكسر الصاد المهمله من‌ باب علم، اى: اذا تعبت. من‌ النصب- بالتحریك- بمعنى التعب. ‌و‌ فى بعض النسخ: «اذا قنیت» بالكسر- كرضیت- اى: اذا لزمت العباده. او‌ بالفتح- كرمیت- اى: اذا طال دوامى فى الطاعه. یقال: قنیت الحیاء- بالكسر- اى: لزمته. ‌و‌ یقال: قنى له الشى ء، اى: دام. كذا افاده سیدنا ‌و‌ سندنا فى معلقاته على هذا الكتاب المستطاب. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ بگردان فراخترین روزى
خود را‌ بر‌ من‌ در‌ هنگامى كه‌ پیر شوم، ‌و‌ قویترین قوت خود را‌ در‌ من‌ وقتى كه‌ رنج ‌و‌ تعب كشیده باشم در‌ طاعت ‌و‌ عبادت تو- یا: در‌ وقتى كه‌ ملازم عبادت تو‌ باشم. «و لا‌ تبتلینى بالكسل عن عبادتك». اى: لا‌ توقعنى فى الابتلاء. ‌و‌ الكسل: التثاقل عن الامر. ‌و‌ قد كسل- بالكسر- فهو كسلان. (یعنى:) ‌و‌ مینداز مرا در‌ ابتلاى كاهلى نمودن از‌ عبادت تو. «و لا‌ العمى عن سبیلك». ‌و‌ نه كورى از‌ راه تو‌ كه‌ راه حق است. یعنى مرا از‌ راه حق مگردان. «و لا‌ بالتعرض لخلاف محبتك». ‌و‌ مبتلا مساز مرا به‌ چیزى كه‌ خلاف محبت تو‌ باشد. «و لا‌ مجامعه من‌ تفرق عنك، ‌و‌ لا‌ مفارقه من‌ اجتمع الیك». ‌و‌ نه فراهم آمدن با‌ كسى كه‌ جدایى كرده باشد از‌ تو، ‌و‌ نه جدایى كردن از‌ كسى كه‌ فراهم آمده باشد به‌ تو.
«اللهم اجعلنى اصول بك عند الضروره». اصول: اى: احمل على العدو بقوتك. یعنى: بار خدایا، بگردان مرا به‌ حالتى كه‌ در‌ حمله نمودن بر‌ دشمن وقتى كه‌ ضرورتى واقع شود ‌و‌ به‌ قوت تو‌ حمله نمایم. «و اسالك عند الحاجه، ‌و‌ اتضرع الیك عند المسكنه». ‌و‌ از‌ تو‌ خواهم چیزى به‌ وقت احتیاج، ‌و‌ تضرع ‌و‌ زارى كنم به‌ سوى تو‌ در‌ وقت درویشى ‌و‌ بى چیزى ‌و‌ مسكنت.
«و لا‌ تفتنى بالاستعانه بغیرك اذا اضطررت، ‌و‌ لا‌ بالخضوع لسوال غیرك اذا افتقرت، ‌و‌ لا‌ بالتضرع الى من‌ دونك اذا رهبت». لا‌ تفتنى، اى: لا‌ تمحنى. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ به‌ جاى «رهبت»، «دهیت» روایت شده. ‌و‌ دواهى الدهر ما‌ یصیب الناس من‌ فجائع نوبه، یقال: دهیته، ‌و‌ داهیه دهیاء. (یعنى:) ‌و‌ در‌ فتنه مینداز مرا به‌ یارى خواستن از‌ غیر تو‌ چون مضطر شوم، ‌و‌ نه به‌ فروتنى كردن به‌ غیر تو‌ كه‌ سوال از‌ ‌آن غیر نمایم چون فقیر ‌و‌ محتاج شوم، ‌و‌ نه به‌ زارى ‌و‌ تضرع كردن به‌ كسى كه‌ غیر تو‌ باشد چون ترسى یا‌ كارى سخت پیشم آید از‌ حوادث روزگار. «فاستحق بذلك خذلانك ‌و‌ منعك ‌و‌ اعراضك، یا‌ ارحم الراحمین». تا‌ بدین سبب سزاوار شوم خذلان ‌و‌ ترك نصرت تو‌ را‌ ‌و‌ بازداشتن از‌ عطاى تو‌ ‌و‌ روگردانیدن تو، اى بخشاینده ترین بخشایندگان.
«اللهم اجعل ما‌ یلقى الشیطان فى روعى من‌ التمنى ‌و‌ التظنى ‌و‌ الحسد ذكرا لعظمتك، ‌و‌ تفكرا فى قدرتك، ‌و‌ تدبیرا على عدوك». الروع- بالضم-: القلب ‌و‌ العقل. یقال: وقع ذلك فى روعى، اى: فى خلدى ‌و‌ بالى. ‌و‌ منه الحدیث: «ان الروح الامین نفث فى روعى». ‌و‌ فى بعض الطریق: «نفث روح القدس فى روعى». ‌و‌ التمنى: الكذب ‌و‌ الاختلاق ‌و‌ الافتراء. ‌و‌ التظنى: تفعل من‌ الظن بقلب النون الاخیره یاء. ‌و‌ عنى به‌ علیه السلام اعمال الظن ‌و‌ ارخاء عنانه. یعنى: بار خدایا، بگردان به‌ جاى آنچه مى اندازد شیطان در‌ دل من، از‌ افتراها
و اكاذیب ‌و‌ كردار ظن ناشایسته ‌و‌ حسد بردن، یاد كردن مر بزرگوارى تو‌ ‌و‌ اندیشه كردن در‌ قدرت تو‌ ‌و‌ تدبیر كردن بر‌ دفع دشمن تو‌ كه‌ شیطان رجیم است. «و ما‌ اجرى على لسانى من‌ لفظه فحش، او‌ هجر، او‌ شتم عرض، او‌ شهاده باطل، او‌ اغتیاب مومن غائب، او‌ سب حاضر، ‌و‌ ما‌ اشبه ذلك، نطقا بالحمد لك، ‌و‌ اغراقا فى الثناء علیك، ‌و‌ ذهابا فى تمجیدك، ‌و‌ شكرا لنعمتك، ‌و‌ اعترافا باحسانك، ‌و‌ احصاء لمننك». الهجر بالضم: الفحش، ‌و‌ بالفتح: الهذیان. قال فى المغرب: الهجر- بالفتح-: الهذیان. ‌و‌ منه قوله تعالى: (سامرا تهجرون). ‌و‌ الهجر- بالضم-: الفحش، اسم من‌ اهجر فى منطقه، اذا افحش. ‌و‌ كرر لضرب من‌ التاكید ‌و‌ اختلاف فى اللفظ. الشتم: السب. ‌و‌ العرض- بالكسر-: النفس. یقال: اكرمت عنه عرضى، اى: صنت عنه نفسى. ‌و‌ فلان نقى العرض، اى: برى ء من‌ ان‌ یشتم او‌ یعاب. ‌و‌ قد قیل: عرض الرجل حسبه. ‌و‌ الاغراق: المبالغه. من‌ اغرق النازع فى القوس، اى: استوفى مدها. یعنى: بار خدایا، بگردان به‌ جاى آنچه جارى سازد ‌و‌ براند بر‌ زبان من‌ شیطان، از‌ گفتن فحش، یا‌ گفتن ناشایست، یا‌ دشنامى كه‌ متعلق باشد به‌ كسى یا‌ ناموس او، یا‌ گواهى دادن به‌ باطل، یا‌ غیبت كردن مومنى غایب، یا‌ دشنام دادن مومنى حاضر، ‌و‌ آنچه مانند اینها باشد، گویا كردن مرا به‌ سپاس ‌و‌ حمدگزارى مر تو‌ را، ‌و‌ مبالغه ‌و‌ اغراق در‌ ثنا ‌و‌ ستایش بر‌ تو، ‌و‌ رفتن ‌و‌ فكر كردن در‌ یاد كردن بزرگى تو، ‌و‌ شكرگزارى بر‌ نعمت تو، ‌و‌ اعتراف به‌ نیكویى كردن تو، ‌و‌ شمردن مر نعمتهاى تو.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله ‌و‌ لا‌ اظلمن ‌و‌ انت مطیق للدفع عنى. ‌و‌ لا‌ اظلمن ‌و‌ انت القادر على القبض منى». اظلم الاول على البناء للمجهول. ‌و‌ الثانى على البناء للمعلوم. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ چنان كن كه‌ ظلم كرده نشود بر‌ من‌ ‌و‌ حال آنكه تو‌ توانایى كه‌ بازدارى از‌ من‌ ظلم را، ‌و‌ من‌ نیز ظلم نكنم ‌و‌ حال آنكه تو‌ قادرى بر‌ نگاه داشتن من‌ از‌ ظلم. «و لا‌ اضلن ‌و‌ قد امكنتك هدایتى». ‌و‌ گمراه نگردم ‌و‌ حال آنكه هدایت كردن ‌و‌ راه نمودن تو‌ مرا ممكن است. «و لا‌ افتقرن ‌و‌ من‌ عندك وسعى. ‌و‌ لا‌ اطغین ‌و‌ من‌ عندك وجدى». در‌ بعضى روایات به‌ جاى «افتقرن»، «اقترن» است. من: اقتر الرجل، اذا افتقر. ‌و‌ الهمزه للصیروره. ‌و‌ الطغیان: مجاوزه الحد. ‌و‌ الوسع ‌و‌ الوجد واحد، ‌و‌ هو السعه ‌و‌ الغنى ‌و‌ القدره فى المال. ‌و‌ المناسبه بینه ‌و‌ بین الطغیان من‌ حیث ان‌ الغنى سبب فى حصول الطغیان، لقوله تعالى: (ان الانسان لیطغى). (یعنى:) ‌و‌ من‌ محتاج ‌و‌ تنگدست نباشم ‌و‌ حال آنكه نزد توست توانگرى من. ‌و‌ از‌ حد تجاوز ننمایم ‌و‌ حال آنكه از‌ پیش توست مقدرت ‌و‌ غناى من‌ ‌و‌ تو‌ راضى نیستم به‌ آنكه اسراف ‌و‌ تبذیر كنم من.
«اللهم الى مغفرتك وفدت، ‌و‌ الى عفوك قصدت، ‌و‌ الى تجاوزك اشتقت، ‌و‌ بفضلك وثقت». وفد فلان على الامیر، اى: ورد رسولا، فهو وافد.
یعنى: بار خدایا، نزدیك تو‌ آمدم در‌ حالتى كه‌ اعتماد كرده ام به‌ آمرزش تو، ‌و‌ قصد كردم به‌ جانب تو، در‌ حالتى كه‌ تكیه كرده ام به‌ عفو تو، ‌و‌ مشتاق شدم به‌ تجاوز ‌و‌ درگذشتن تو، ‌و‌ اعتماد نمودم به‌ فضل تو. «و لیس عندى ما‌ یوجب لى مغفرتك. ‌و‌ لا‌ فى عملى ما‌ استحق به‌ عفوك. ‌و‌ ما‌ لى بعد ان‌ حكمت على نفسى الا فضلك. فصل على محمد ‌و‌ آله ‌و‌ تفضل على». ‌و‌ نیست نزد من‌ چیزى از‌ اعمال ‌و‌ افعال كه‌ موجب مغفرت تو‌ باشد مرا. ‌و‌ نه در‌ عمل ‌و‌ كردار من‌ چیزى هست كه‌ به‌ سبب ‌آن مستحق عفو تو‌ شوم. ‌و‌ نیست مرا بعد از‌ آنكه حكم كردم بر‌ نفس خود الا فضل تو. پس‌ درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او‌ ‌و‌ تفضل كن بر‌ من.
«اللهم ‌و‌ انطقنى بالهدى. ‌و‌ الهمنى التقوى. ‌و‌ وفقنى للتى هى ازكى. ‌و‌ استعملنى بما هو ارضى». بار خدایا، گویا گردان مرا به‌ راه راست. ‌و‌ ملهم گردان مرا به‌ پرهیزكارى. ‌و‌ توفیق ده‌ مرا به‌ طریقه اى كه‌ ‌آن پاكیزه ترین طرق است. ‌و‌ به‌ كاردار مرا به‌ چیزى كه‌ پسندیده ترین چیزهاست.
«اللهم اسلك بى الطریقه المثلى. ‌و‌ اجعلنى على ملتك اموت ‌و‌ احیا». المثلى: تانیث الامثل. یقال: فلان امثل بنى فلان، اى: افضلهم ‌و‌ ادناهم الى الخیر. ‌و‌ اماثل القوم: خیارهم. ‌و‌ الطریقه المثلى: السبیل الاقوم. (یعنى:) بار خدایا، ببر مرا به‌ راهى كه‌ بهترین راههاست- كه‌ ‌آن راه مستقیم ملت اسلام است. ‌و‌ بگردان مرا بر‌ حالى كه‌ بر‌ دین تو‌ بمیرم ‌و‌ بزیم.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ متعنى بالاقتصاد. ‌و‌ اجعلنى من‌ اهل السداد، ‌و‌ من‌ ادله الرشاد، ‌و‌ من‌ صالحى العباد. ‌و‌ ارزقنى فوز المعاد، ‌و‌ سلامه المرصاد». الاقتصاد: افتعال من‌ القصد بمعنى العدل. اى: الطریق الوسط.
و السداد- بالفتح-: الاستقامه. ‌و‌ الرشاد: خلاف الغى. ‌و‌ المرصاد هو الطریق. ‌و‌ منه قوله تعالى: (ان ربك لبالمرصاد)، اى: بالطریق الذى ممرك علیه. قاله الهروى. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ برخوردارى ده‌ مرا به‌ راه راست رفتن. ‌و‌ بگردان مرا از‌ اهل صواب ‌و‌ نیكوكاران، ‌و‌ از‌ ‌آن كسانى كه‌ راه نماینده باشند به‌ راستى، ‌و‌ از‌ بندگان نیك كه‌ به‌ صلاح آراسته باشند. ‌و‌ روزى كن مرا رستگارى در‌ روز معاد، ‌و‌ سلامتى از‌ آنجایى كه‌ گذرگاه مردم است ‌و‌ از‌ او‌ مى گذرند در‌ روز جزا.
«اللهم خذ لنفسك من‌ نفسى ما‌ یخلصها، ‌و‌ ابق لنفسك من‌ نفسى ما‌ یصلحها. فان نفسى هالكه او‌ تعصمها». اى: اجعل نفسى خالصه من‌ شوائب المنقصه ‌و‌ اجعلها خالصا لنفسك. ‌و‌ اطلاق النفس من‌ باب المشاكله، ‌و‌ هى ذكر الشى ء بلفظ غیره لوقوعه فى صحبته، كقوله تعالى: (و جزاء سیئه سیئه مثلها). ‌و‌ فى بعض النسخ: «خذ لنفسى من‌ نفسى ‌و‌ ابق لنفسى من‌ نفسى». ‌و‌ لفظه «او» فى «او تعصمها» بمعنى الى ان‌ او‌ الا ان. یعنى: بار خدایا، نفس مرا بگردان خالص ‌و‌ پاك از‌ عیبها ‌و‌ نقصانها ‌و‌ بگیر او‌ را‌ از‌ براى خود آنچه او‌ را‌ به‌ اصلاح آورد. زیرا كه‌ نفس من‌ هالك است تا‌ آنكه نگاه دارى تو‌ او‌ را- یا: مگر آنكه نگاه دارى او‌ را.
«اللهم انت عدتى ان‌ حزنت. ‌و‌ انت منتجعى ان‌ حرمت. ‌و‌ بك استغاثتى ان‌ كرثت». العده: ما‌ اعددته لحوادث الدهر من‌ المال ‌و‌ السلاح. اى: انت ذخرى الذى اعددته لایام الحزن او‌ الحزونه ‌و‌ لاوقات الشدائد ‌و‌ لاوان الفاقه ‌و‌ الافتقار. ‌و‌ «حزنت»- بفتح الحاء المهمله ‌و‌ كسر الزاى- من‌ الحزونه ضد السهوله، ‌و‌ بضمها من‌ الحزن خلاف السرور. یقال: حزنه یحزنه فهو محزون. ‌و‌ حزن- بالكسر- ‌و‌ یحزن- بالفتح- فهو حزن ‌و‌ حزین. ‌و‌ فى بعض النسخ: «حربت»- بالحاء ‌و‌ الراء المهملتین ‌و‌ الباء الموحده- من: حربه یحربه، اذا اخذ ماله ‌و‌ تركه بلا شى ء. ‌و‌ قد حرب الرجل- على صیغه البناء للمفعول- ماله- على النصب- اى: سلبه فهو محروب. قاله فى الصحاح. ‌و‌ «منتجعى»- على اسم المفعول- اى: انت من‌ ارجو فضله ‌و‌ اومل رفده. من: انتجع فلان فلانا، اى: طلب معروفه. ‌و‌ انتجعت فلانا: اتیته طالبا معروفه. ‌و‌ اما على نسخه «و الیك» فمنتجعى على اسم المكان. اى: ‌و‌ الیك محل انتجاعى ‌و‌ موضع طلبتى. «ان كرثت» على البناء للفاعل ‌و‌ البناء للمفعول كلاهما مرویان. لكن الثانى اوفق بالمعنى. اى: اشتدت لى الهموم ‌و‌ ثقلت على المكاره. یقال: كرثه الغم، اى: اشتد علیه ‌و‌ بلغ منه المشقه. ‌و‌ فى بعض النسخ: «كربت» بالباء الموحده على البناء للمفعول. یقول: كربه الغم، اذا اشتد علیه. ‌و‌ الكربه- بالضم-: الغم الذى یاخذ بالنفس. ‌و‌ كذلك الكرب على وزن الضرب. یعنى: بار خدایا، تو‌ ذخیره ‌ى‌ منى هرگاه شدت ‌و‌ سختى به‌ من‌ روى دهد در‌
وقت فقر ‌و‌ فاقه ‌و‌ احتیاج- یا: هر‌ گاه كه‌ مال من‌ گرفته شود ‌و‌ بى چیز ‌و‌ امانم. ‌و‌ تویى امیدگاه من- یا: محل حاجت ‌و‌ مطلب من‌ تویى ‌و‌ طلب نیكویى از‌ تو‌ مى كنم- هرگاه كه‌ محروم شوم. ‌و‌ به‌ تو‌ است طلب فریاد رسیدن من‌ چون مغموم شوم. «و عندك مما فات خلف، ‌و‌ لما فسد صلاح، ‌و‌ مما انكرت تغییر». الخلف- بالتحریك-: العوض. یقال لمن ذهب له مال او‌ ولد او‌ شى ء یستعاض: اخلف الله ‌و‌ خلف الله علیك، اى: رد علیك مثل ما‌ ذهب. یعنى: نزد توست از‌ آنچه فوت شده از‌ من‌ عوض آن، ‌و‌ از‌ آنچه تباه شده صلاح آن، ‌و‌ از‌ آنچه انكار كرده اى تغییر آن. یعنى هر‌ چه منكر تو‌ باشد تغییر ده‌ ‌آن را. «فامنن على قبل البلاء بالعافیه، ‌و‌ قبل الطلب بالجده، ‌و‌ قبل الضلال بالرشاد». الجده- بكسر الجیم ‌و‌ تخفیف الدال-: الغنى. (یعنى:) پس‌ منت نه بر‌ من‌ پیش از‌ نزول بلا به‌ عافیت، ‌و‌ پیش از‌ طلب به‌ توانگر شدن، ‌و‌ پیش از‌ ضلالت ‌و‌ گمراه شدن به‌ راه راست. «و اكفنى موونه معره العباد. وهب لى امن یوم المعاد. ‌و‌ امنحنى حسن الارشاد». الموونه: التعب ‌و‌ الثقل. المعره- بوزن المبره-: الاثم ‌و‌ الامر القبیح المكروه. ‌و‌ هى مفعله من‌ العر. ‌و‌ اضافتها الى العباد اضافه الى الفاعل. «و امنحنى»، اى: اعطنى. من‌ المنحه- بالكسر- ‌و‌ هى العطیه. ‌و‌ منح یمنح بكسر العین ‌و‌ فتحها فى المضارع، ‌و‌ لهذا قرى فى هذا الكتاب المستطاب: «و امنحنى» بكسر النون ‌و‌ فتحها.
یعنى: ‌و‌ كفایت كن مرا رنج ‌و‌ زحمت مكروهى كه‌ از‌ بندگان تو‌ صادر مى شود. ‌و‌ ببخش مرا ایمن بودن از‌ روز معاد- یعنى روز بازگشت كه‌ روز قیامت باشد. ‌و‌ بده مرا نیكویى راه حق نمودن.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ ادرا عنى بلطفك». الدرء: الدفع. ‌و‌ بابه منع. ‌و‌ المفعول الثانى محذوف، اى: السیئات. یعنى: بار خدایا، درود گوى بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ دفع كن از‌ من‌ به‌ لطف خود بدیها را. «و اغذنى بنعمتك. ‌و‌ اصلحنى بكرمك. ‌و‌ داونى بصنعك». اى: معروفك ‌و‌ احسانك. ‌و‌ الصنع- بالضم- مصدر صنع الیه معروفا. (یعنى:) ‌و‌ غذا ده‌ مرا ‌و‌ بپروران مرا به‌ نعمت خود. ‌و‌ به‌ اصلاح آر حال مرا به‌ كرم خود. ‌و‌ دوا كن مرا به‌ معروف ‌و‌ نیكویى خود. «و اظلنى فى ذراك». اى: القنى ظلك. «فى ذراك»، اى: فى كنفك. یقال: انا فى ذرا فلان، اى: فى كنفه ‌و‌ ستره. یعنى: بر‌ من‌ انداز سایه ‌ى‌ رحمت خود را‌ در‌ حالتى كه‌ من

ویدیو مرتبط :
مقدمه و شرح عنوان دعای بیستم صحیفه سجادیه - دعای مکارم

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

ترجمه صحیفه سجادیه - دعای بیستم