اجتهاد چیست و چند سال طول می کشد؟

مجله روشن - رضا تاران: اجتهاد اصطلاحی است در فقه اسلامی به معنای استنباط احکام شرعی با شروطی خاص از منابع فقه. کسی را که به توانایی اجتهاد رسیده است، مجتهد گویند. اجتهاد نیازمند آموختن شاخه های مختلفی از علوم دینی و ادبی است و طُلاب برای رسیدن به اجتهاد سال ها در آموختن ادبیات عرب، اصول فقه، منطق، آیات الاحکام، رجال و درایه، نظریه های فقهای متقدم و تفسیر قرآن تلاش می کنند. بنا بر فقه شیعه، اجتهاد واجب اختیاری است، بدین معنا که هر مکلفی مخیّر است یا اجتهاد کند یا به واسطه تقلید از مجتهد یا با احتیاط، احکام شرعی را به دست آورد.

از سویی دیگر، اجتهاد برای حفظ احکام شرعی از فراموشی و برای پاسخگویی به مسائل فقهی مسلمانان، واجب کفایی است. کلمه اجتهاد و مجتهد در قرآن به کار نرفته؛ ولی برخی پژوهشگران شیعه معتقدند واژه قرآنی «تَفَقُه»، به لحاظ معنایی، به اجتهاد نزدیک است. اجتهاد بر دو نوع است یا قدرت استنباط در همه ابواب فقهی است (اجتهاد مطلق) یا توانایی استنباط در بعضی ابواب فقهی مانند نماز (اجتهاد متجزی).

اجازه اجتهاد

در سده های اخیر به هنگام رسیدن طالب فقه به مقام شایسته ای از علم، از سوی استاد یا استادان وی، تصدیقی کتبی یا احیانا شفاهی صادر می شود که وصول او را به درجه اجتهاد گواهی می دهد. در سال های اخیر با توجه به افزایش شمار شاگردان مراجع تقلید و نبود شناخت از شاگردان، اعطای اجازه اجتهاد از سوی مراجع به شاگردان کمرنگ شده است.

فقه ستون فقرات حوزه علمیه

مسیر رسیدن به اجتهاد، تحصیل دروس فقه و اصول فقه است و کسی که می خواهد مجتهد شود باید وقت اش را صرف خواندن فقه کند؛ پس شاید فردی در رشته های دیگر علوم اسلامی متخصص باشد اما اجتهاد نداشته باشد؛ مثلا فیلسوف، کلامی یا مفسر است اما در فقه سررشته ای ندارد پس هیچ گاه به معنای مصطلح مجتهد نخواهد شد. شاید فردی فقیه باشد اما از فلسفه، کلام و تفسیر بیش از کلیات نداند. پس دانش فقه ستون فقرات حوزه است. مجتهد کسی است که فقه خوانده است. مجتهدی که اعلام باشد مرجع تقلید نامیده می شود. افراد عادی جامعه در احکام شرعی باید از مجتهد تقلید کنند و هر چه تعداد مقلدان بیشتر باشد قدرت مجتهد بیشتر خواهد بود. پرداخت وجوهات شرعی از سوی مقلدان قدرت اقتصادی مجتهد را افزایش می دهد و زمینه فعالیت های فرهنگی – مذهبی مجتهد را فراهم می کند.

درجه اجتهاد و مجتهدان جوان

پیش از انقلاب و پیش از ساختار آموزشی امروزی، طلبه ها از نوجوانی و از مکتبخانه به حوزه می رفتند. البته برخی در مدارس جدید چند کلاسی می خواندند و بعد وارد حوزه می شدند. کتاب هایی برای خواندن در حوزه تعیین شده بود که هر طلبه با توجه به استعداد و تلاش اش می توانست با سرعت خاصی بخواندشان. در سرعت خواندن محدودیتی نبود. مسیر اصلی تحصیل حوزوی، فقه و اصول بود و اکثر طلبه های درس خوان در بین 25 تا 30 سالگی توان اجتهاد متجزی داشتند و برخی شان با ادامه دروس می توانستند در سال های بعدی مجتهد مطلق شوند اما ساختار دروس بعد از انقلاب تغییر کرد؛ حالا علاقه مندان می توانند حداقل با سیکل وارد حوزه شوند. البته بیشتر طلاب با دیپلم و در 18 سالگی وارد می شوند. دوره مقدمات و سطح هم 10 سال طراحی شده است.

در دوره مقدمات، ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول نیمه استدلالی تدریس می شود. در نظام فعلی حوزه قم، این مرحله شامل پایه های اول تا ششم است و هدف اصلی اش، آموزش ادبیات عرب و آشنایی با دروس پایه؛ منطق و فقه است.

در دوره سطح فقه و اصول استدلالی اما به صورت متن محور ارائه می شود. در نظام فعلی حوزه، این مرحله از پایه ششم تا دهم است. بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی و آشنایی با روش های استنباط از آیات و احادیث از مهمترین اهدافش است.

یک طلبه طبیعا بعد از مقدمات و سطح، بالای 25 سال دارد و هنوز به دروس اجتهادی نرفته است. درس خارج، عالی ترین سطح دروس فقه و اصول است که به صورت سنتی، پس از طی دوره مقدمات و سطح آغاز می شود. در این درس، استاد بدون تکیه بر متنی، نظرات مختلف را درباره موضوعی طرح می کند و پس از نقد دیگران، نظر خودش را ارائه می کند.

یک طلبه خوش استعداد اگر وقت اصلی اش را به فقه و اصول بگذارد، می تواند 10 ساله، مجتهد متجزی شود. حدودا 40 سالگی. گاهی از «مجتهدان جوان» یاد می شود؛ این ادبیات بیشتر از آن که حوزوی باشد رسانه ای است؛ چرا که با ساختار فعلی، معمولا بعید است کسی در جوانی قدرت استنباط پیدا کند و مجتهد جوان محسوب شود.

رشته های تخصصی و دانشگاه های حوزوی

از دهه 70 به بعد حوزه علمیه برای تامین نیازهای نظام، مراکز تخصصی حوزوی و مراکز دانشگاهی – حوزوی تاسیس کرد. بسیاری طلاب بعد از تحصیل دوره مقدمات و سطح (دوره 10 ساله) به دلایلی به این مراکز روی می آورند؛ پس فقه را جدی دنبال نمی کنند و به درجه اجتهاد میلی ندارند.

احتمالا شماری فضلای حوزه که امروزه 40 تا 50 ساله اند و به صورت تخصصی مطالعات و تدریس فقه و اصول دارند، مجتهدین آینده خواهند بود. برخی به سیاست علاقه مند هستند، برخی ترجیح می دهند به درس و بحث بپردازند.

توضیح سردبیر: حوزه علمیه و مسائل ساختاری و علمی آن از دیرباز در حیات و ممات شیعیان خاورمیانه و خصوصا ایرانیان، تاثیر روشنی داشته است. «روشن» در ستون «حوزه و زندگی» بر آن است تا به قلم یک یاز خلاق ترین روزنامه نگاران مسائل حوزوی و دینی، علی اشرف فتحی، که سردبیر یک مجله وزین حوزوی است، هر آن امری که در برهه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی مردم به حوزه ربط دارد، بررسی و ابعاد و مبانی و نتایج هر موضوع را برای خوانندگان روشن کند.