آمار تكان دهنده «فرار مغزها» از ایران

روزنامه تهران امروز: بار دیگر انتشار یك آمار تكان دهنده از سوی یك مقام عالی رتبه دولتی همه نگاه‌ها را به مقوله «فرار مغزها» كشاند. اصطلاحی كه طی دهه‌های گذشته در كشور استفاده از آن به واسطه خروج عجیب و غریب نخبگان از كشور شدت گرفت.

هشداری كه گاه جدی گرفته شد و سیاست‌های تشویقی برای كنترل و كاهش خروج نخبگان و متخصصین از كشور تصویب شد و گاه مانند دولت گذشته و از سوی رئیس دولت این موضوع «بی‌‌اهمیت» خوانده شد. چرا كه محمود احمدی‌نژاد فرض بر این داشت ایران سرچشمه جوشش نخبگان است و نباید نگران خروج تعداد معدودی از آنها شد. او گفته بود: «اگر در كشور ما مهندس و متخصص بیشتر از نیاز كشور است به نظر من اشكال ندارد كه اینها به خارج از كشور بروند.من برداشت منفی از این امر نمی‌كنم.

برخی رفتن مهندسان را مذموم می‌دانند در حالی كه در دنیا نیروی انسانی جابه جا می‌شود و این كار در صورتی كه به كار ما لطمه نزند، به نظر من حسن است، چرا كه اینها هر جا می‌روند با خود فرهنگ ایران را می‌برند.»

البته بسیاری این اظهارات رئیس دولت دهم را همان زمان به چالش كشیدند؛ چرا كه آمارها نشان می‌داد لزوما همه افرادی كه از كشور خارج می‌شوند مهندس و كارگر فنی عادی نیستند. استناد افراد منتقد به آمارهای بنیاد ملی نخبگان و صندوق بین‌المللی پول بود. طی 4سال یعنی از سال 82تا 86 حدود 700نفر از نفرات برتر كنكور و دارندگان مدال طلای المپیادهای داخلی و جهانی از كشور خارج شده‌اند. همچنین عدد رسمی خروج تحصیلكرده‌هایی با رتبه‌های مختلف كنكور و با تحصیلاتی از مقطع كارشناسی به بالا به رقم سرسام‌آور 150هزار نفر در سال می‌رسد. رقمی كه وزیر علوم دولت یازدهم را هم به آن حساس كرده است و می‌گوید: «فرار مغزها بزرگ‌ترین خسارت كشورهای در حال توسعه در عصر حاضر است.»

دكتر رضا فرجی دانا كه در مراسم تجلیل از نفرات برتر هجدهمین المپیاد علمی دانشجویی كشور سخن می‌گفت درباره زیان‌های مالی خروج نخبگان از كشور هم توضیحات تكان دهنده‌ای ارائه داد: «تربیت یك نفر نخبه برای ما یك میلیون دلار هزینه دارد كه با مهاجرت مغزها سالانه 150هزار نفر در سال از كشور، 150 میلیارد دلار به دیگر كشورها كمك می‌كنیم.» وی در ادامه كشور چین را به عنوان الگویی مناسب برای بستر‌سازی جهت حفظ نخبگان توصیف كرد و گفت: «كشور چین با 1/5 میلیارد نفر جمعیت حركتی را آغاز كرده كه با سه یا چهار برابر كردن پیشنهادهای كاری، نخبگان خود را از آمریكا به چین برمی گرداند اما ما فقط نظاره‌گر خروج نخبگان از كشور هستیم.

نگران نباشیم نخبه‌ها از دست می‌روند

البته اظهارات وزیر علوم برای كسانی كه فعالیت رسانه‌ای در حوزه دانش و فن‌آوری داشته‌اند چندان غریب نبود. آمار و اطلاعاتی كه پیش از این بنیاد ملی نخبگان و صندوق بین‌المللی پول آنها را منتشر كرده بودند هم نشان می‌داد كه ایران همچنان در بین 91 كشوری كه دچار عوارض خروج نخبگان و تحصیلكردگان هستند همچنان بر سكوی اول ایستاده است. انتشار این آمار برای رسانه‌های غربی هم جالب بود به‌طوری كه خبرگزاری فرانسه در گزارشی اعلام كرده كه ایران از كارآمدترین جوانان در خاورمیانه برخوردار است كه لیست بلند بالای موفقیت جوانان نخبه ایرانی در دنیا این موضوع را تایید می‌كند.

معنای اصلی فرار مغزها

دكتر علی مقداری معاون آموزشی سابق دانشگاه شریف، درباره فرار مغزها به تهران امروز می‌گوید: وا‍ژه فرار مغزها از نظر من مورد قبول نیست. اینكه بگویند افراد و نخبگان فرار می‌كنند، این طوری نیست. من تعبیر دیگری دارم. برای كشورهای در حال توسعه مثل ایران، این مقوله خروج سرمایه است. سرمایه‌هایی كه مثل سرمایه‌های مادی نمی‌توان در گاوصندوق حبس‌شان كرد تا كسانی كه به آنها چشم‌داشت دارند، به آنها دسترسی نداشته باشند. جذب و نگهداری نیروی انسانی مدیریت خاص خودش را دارد.

 لذا افراد بیشتر دنبال فرصت هستند؛ فرصت‌های بهتر برای زندگی بهتر، آرامش و آسایش و درآمد و شغل بهتر. این ویژگی در تمام انسان‌ها هست. قطعا اینطوری تصمیم گرفته‌اند كه آینده بهتری برای خودشان و خانواده‌شان رقم بزنند. نمی‌توانیم بگوییم كسی كه دارد می‌رود به كشورهای دیگر، به كشورش علاقه‌ای ندارد. آنچه كه اشكال دارد و اتفاق می‌افتد این است كه موجش فراگیر و به اصطلاح غیرقابل كنترل بشود. وگرنه در حالت طبیعی این اتفاق در همه جای دنیا می افتد.

عواملی موثر در مهاجرت سرمایه‌های انسانی

به گفته معاون آموزشی سابق دانشگاه صنعتی شریف عوامل متعددی سبب نارضایتی انسان از محیط زندگی‌اش می‌شود. او می‌گوید: برای من خیلی جالب است كه ما ایرانی‌ها كلا برعكس غربی‌ها خیلی آدم‌های مهاجری نیستیم و نبودیم. به‌طور سنتی در جامعه ما خیلی دوست ندارند كه جایشان را عوض كنند. اینجاست كه آدم باید فكر كند واقعا چرا جوان‌های ما به‌ویژه برای تحصیل كردن به فكر تغییر مكان می‌افتند و دنبال فرصت‌های بهتر هستند. این نارضایتی‌ها می‌تواند اقتصادی، اجتماعی و احترام باشد.

این استاد دانشگاه در ادامه توضیح می‌دهد: خیلی از بچه‌ها بیشتر برای ادامه تحصیل و دانشگاه و علم‌اندوزی می‌روند. طبیعی است كه در كشورهای در حال توسعه كه قسمتی از جوانان كه نیاز به علم‌شان در خارج از كشور فراهم است، به قصد ادامه تحصیل می‌روند و بعضا هم جذب آنجا می‌شوند. ازدواج می‌كنند و كار می‌گیرند و زندگی تشكیل می‌دهند.

دنیا دنبال افرادی است كه عملا از خلاقیت بالایی برخوردارند و در این میان ماهرترین،عالم‌ترین و متخصص‌ترین افراد بیشترین سهم را در این تحرك و جابه‌‌جایی نسبت به گذشته دارند. هر كشور بر اساس منافع خودش برنامه دارد تا مدیریت كند كه ماهرترین و متخصص‌ترین و عالم‌ترین نیروها را در جامعه خودش نگه دارد. ولی نه اینكه نگه دارد كه بیكار بگردند. باید برای اینها برنامه داشت و از تخصص آنها به نحو احسن به نفع كشور استفاده كرد.

تجربه نشان داده كه افراد عالم افرادی نیستند كه بخواهند عمر و وقت خودشان را به بطالت بگذارند. وقتی كه احساس بكنند به دلایل مختلف فرصت‌های شغلی مناسبی در كشور خودشان وجود ندارد، تصمیم به مهاجرت می‌گیرند و اینجاست كه ما باید احساس نگرانی بكنیم.

مقصد اكثر دانشجویان كجاست؟

وی با اشاره به آمار 10-12 هزار نفری دانشجویان ایرانی در كشور مالزی می‌گوید: در بین آنها كمتر نخبه‌ای وجود دارد. دنیا دنیای رقابتی است. دانشجوها متناسب با سلایق و توانمندی‌ها و فضای رقابتی مقصد انتخاب می‌شوند. هر كسی جایگاه خودش را پیدا می‌كند. شاید دانشجوی بهتر برود آمریكا اما دانشجوی متوسط برود اروپا یا جای دیگری. در درجه اول عشق به وطن است كه برخی را نگه می‌دارد.

 عده زیادی در جامعه ما هستند كه خیلی هم نخبه‌اند و حتی نخبه‌تر از آنها كه رفته‌اند. بعضی‌ها هم وابستگی خانوادگی یا مذهبی شدید دارند و عملا شرایط كشورشان را با افتخار پذیرفتند. حتی تلاش می‌كنند كه این شرایط را هر روز بهتر و بهتر كنند. سختی‌ها و مشكلات اقتصادی و چیزهای دیگر را به جان می‌خرند چون می‌خواهند در تغییر كشورشان نقش داشته باشند.

نگرش و وظایف مسئولان به مهاجرت

وی با بیان اینكه برخی از این مهاجرت‌ها به سیاست‌های مسئولان در نگاه به همین نخبگان برمی‌گردد، می‌افزاید: شما اگر در زندگی شخصی خودت به ماشین خودت خسارتی برسد، با اینكه مادی هم هست قطعا ناراحت می‌شوی. حالا چطور می‌شود كه آدم بابت از دست دادن سرمایه‌هایش ناراحت نشود؟ قطعا باید نگران باشد. باید حواس‌مان به نخبگان باشد. ممكن است یكی نخبه باشد و از نظر علمی بالا باشد، ولی معنی‌اش این نیست كه دانش سیاسی بالایی هم داشته باشد. شاید یك وقت اظهارنظری، حرفی بگوید اما از ته دلش نیست.

نباید به واسطه این حرف‌ها زود طردشان كنیم. به آنها فرصت بدهیم. هیچ‌كس دوست ندارد به كشوری برود كه غریبه باشد. برای آنهایی كه رفته‌اند خیلی نمی‌شود كاری كرد. باید ببینیم كه چگونه می‌توانیم از آنها در آن كشورها به نفع منافع كشور استفاده كرد. ولی باید نگران آنهایی باشیم كه هنوز نرفته‌اند ولی در سرشان چیزهایی می‌پرورانند. باید شرایط را برای آنها مهیا كنیم كه جلوی خسارت را هر كجا بگیریم منفعت است. قطعا اگر این شرایط خوب باشد و آنهایی كه رفته‌اند بدانند كه هموطن‌ها و همكارهای آنها وضعیت خوبی دارند، قصد می‌كنند كه برگردند.

سیاست‌ها و برنامه‌ریزی دقیق چیست؟

دكتر مقداری در ادامه می‌افزاید: ببینید ما یك مشكل فرهنگی در جامعه‌مان داریم كه هر وقت بحث از نخبگان و مغزها می‌شود یك دفعه همه احساس می‌كنند كه همه تحصیلكرده‌ها چنین شرایطی دارند. اینها آن آدم‌های لبه‌ تیز فارغ‌التحصیلان هستند كه تعدادشان در كشور زیاد نیست. اینها معمولا آدم‌های پرتوقع و پرادعایی هم نیستند. افرادی متواضع هستند كه احساس می‌كنند باید به آنها احترام گذاشته شود و شرایط كاری مناسبی برای آنها فراهم بشود.

 به حرف‌هایشان توجه شود و سیاستمدارهای كشور آنها را درك كنند. نیازهای اینها را از بعد علمی، فن‌آوری و تجهیزاتی برای پیاده كردن ایده‌هایشان درك بكنند. كسی كه نخبه است نمی‌گوید من نخبه‌ام. دیگران این موضوع را تشخیص می‌دهند. اینها كه می‌آیند می‌گویند نخبه‌اند بدون رودروایسی كلاهبر دارند. كشورها و دانشگاه‌های پیشرفته با استفاده از همین پارامترها به روش‌های خودشان افراد را جذب می‌كنند.

ما هم وظیفه داریم كه در دانشگاه‌ها و بخش‌های دیگر برنامه‌ریزی داشته باشیم. معمولا هم وقتی به مقوله‌ای مثل زمینه‌های امنیتی و دفاعی توجه كرده‌ایم موفق بوده‌ایم. هر جا كه برای نظام مهم بوده و سرمایه‌گذاری كرده و به نیروهای نخبه توجه كرده‌اند، جواب گرفته‌. متاسفانه برای نخبگان رده بالایمان در حد یك تیم فوتبال هم ارزش قائل نشده‌ایم. گاهی اوقات من خودم می‌گویم ‌ای كاش ما در حد ورزش به دانشگاه‌ها توجه می‌كردیم. آمار دقیقی از فراد نخبه‌ای كه مهاجرت می‌كنند در دست نیست و هر كس هم كه بگوید آمار دقیق دارد غلط است.