وب‌سایت دیجیاتو - محسن وفانزاد: در مطلب قبل  برای تان گفتیم که خون از دو بخش مایع و غیر مایع تشکیل شده. بخش غیر مایع، خود به طور کلی محتوی 3 نوع سلول مختلف است. گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت ها.

خون چیست و چه در مورد آن می دانیم؟ (1)

گلبول های قرمز به نوعی حاملین اکسیژن در سراسر بدن هستند و مولکول های آهن مستقر درون شان، اکسیژن را نگاه داشته و وقتی به مویرگ ها می رسند، آن را آزاد می کنند. از سوی دیگر، گلبول های سفید سربازهای محافظ سیستم ایمنی هستند که هر لحظه در سرتاسر بدن رژه می روند و اگر مخربی را پیدا کنند، سریعا او را از بین خواهند برد.

پلاکت ها

اما پلاکت ها، سومین ساختاری محسوب می شوند که حضوری پر رنگ در خون دارند و اگر آن ها نبودند، شاید زخم ها به این راحتی بسته نمی شدند. فاکتورهای انعقاد خون، در کنار پلاکت ها به محل زخم رفته و فرآیند ایجاد لخته را صورت می دهند. در هر میکرولیتر از خون در حدود 150 الی 400 هزار (به طور میانگین 250 هزار) پلاکت وجود دارد.

پلاکت ها از سلول های بسیار بزرگی به نام مگاکاریوسیت درون مغز استخوان ساخته می شوند. از مگاکاریوسیت ها تکه های ریزی جدا شده که در نهایت پس از وارد شدن به خون، پلاکت نام می گیرند. پلاکت ها هسته ندارند و در نتیجه تقسیم نمی شوند. اما در عوض، مگاکاریوسیت ها هر زمان که لازم باشد، پلاکت های بیشتری می سازند. به طور کلی، هر پلاکت حدود 10 روز در خون زنده می ماند.

طی فرآیند لخته شدن یا هموستازی، فاکتورهای شماره 7، 10، 5 و 13 به ترتیب نقش دارند.

---

پلاسما

پلاسما مایعی شفاف و زردرنگ است که تقریبا 90 درصد آن از آب تشکیل شده و باقی آن مواردی حیاتی برای بدن هستند که در آب حل شده اند. این ده درصد باقی مانده همراه با باقی اجزای خون در سرتاسر بدن می چرخند و هر کجا که لازم باشد، وارد بافت می شوند.

پروتئین ها بخش اعظمی از این ده درصد را تشکیل می دهند و مسئول بالانس کردن فشار خون هستند. فشار خون که فشار هیدرواستاتیک نیز خوانده می شود، توسط برخی مولکول های عظیم الجثه پروتئین کنترل می شود. به سبب بزرگ بودن شان، آن ها را اغلب در مویرگ ها مشاهده نمی کنیم و اجتماعشان در رگ های اصلی و بزرگ بیشتر است و به سبب ماهیت ذاتی شان، پروتئین ها آب بسیاری به سوی خود جلب می کنند.

در هر دسی لیتر پلاسما حدود 6.5 الی 8 گرم پروتئین وجود دارد که اصلی ترین آن آلبومین است و گلوبولین ها، گاماگلوبولین ها و پروتئین های انعقادی (به خصوص فیبرینوژن) مهم ترین آن ها محسوب می شوند.

تمامی این پروتئین ها و خاصیت آبدوستی شان سبب می شود تا فشار خون کنترل شود و بسیاری دیگر از جمله فیبرینوژن ها در بسته شدن زخم ها و کمک به پلاکت ها نقش موثر دارند. در حقیقت اگر این پروتئین ها وجود نداشتند، انتقال ویتامین ها، هورمون ها و دیگر مواد مورد نیاز سلول ها به این راحتی صورت نمی پذیرفت. پروتئین ها همچنین بخشی از سیستم ایمنی نیز محسوب می شوند.

الکترولیت ها، دسته دیگری از مواد هستند که به فراوانی در پلاسما یافت می شوند و عبارتند از:

    سدیم (Na+)

    پتاسیم (K+)

    کلرید (Cl–)

    بیکربنات (HCO3–)

    کلسیم (Ca+2)

    منیزیم (Mg+2)

اگر این 6 یون در پلاسما وجود نداشته باشد، انسان ثانیه ای نمی تواند به زندگی خود ادامه دهد. تقریبا در تمامی فعالیت های سلولی، یون های فوق نقش دارند و کمبودشان موجب مشکلات اساسی می شود. کربوهیدرات ها، کلسترول، هورمون ها و ویتامین ها نیز دیگر موادی هستند که در پلاسما حل می شوند.

وقتی که ناحیه ای شروع به لخته شدن کند، مایع پشت آن را سروم (با آن سرومی که تزریق می شود بسیار متفاوت است) می گویند. وقتی از شخصی خون می گیرند و آن را در لوله های تست می گذارند، خون شروع به لخته شدن می کند و ته نشین می شود. آنچه در قسمت فوقانی لوله باقی می ماند همان سروم است که برای تشخیص مواد حل شده در پلاسما آن را مورد آزمایش قرار می دهند.

---

گروه های خونی

به طور کلی، 4 نوع گروه خونی وجود دارد: AB ،B ،A و O. براساس آنتی ژن های موجود روی سطح گلبول قرمز، گروه خونی هر فردی مشخص می شود. هر یک از این گروه های خونی نیز البته به دو دسته + و – تقسیم می شوند.

دو نوع آنتی ژن وجود دارد: A و B. اگر شما آنتی ژن A را داشته باشید، گروه خونی شما A است و اگر آنتی ژن B را داشته باشید، گروه خونی تان B است. زمانی که هر دو را دارید، نام آن به AB تغییر پیدا می کند و وقتی هیچ کدام را نداشته باشید، گروه خونی تان O است.

وقتی آنتی ژنی روی یک گلبول قرمز وجود داشته باشد، بنابراین آنتی بادی مخالف آن نیز در پلاسما وجود دارد. برای مثال، گروه خونی A، آنتی بادی ضد گروه خونی B را دارد و بالعکس. گروه AB هیچ یک از آنتی بادی ها را ندارد و گروه O هر دو را دارد. آنتی بادی ها در زمان تولد وجود ندارند اما بعدها طی دوران نوزادی به وجود می آیند و تا آخر عمر پابرجا می مانند.

---

اهدای خون

هر ساله، به طور میانگین، 12 تا 14 میلیون واحد خون در ایالات متحده آمریکا اهدا می شود. یک اهدا کننده خون باید حداقل 17 سال سن و 50 کیلوگرم وزن داشته و در سلامتی کامل باشد.

پیش از اهدای خون فرد اهداکننده باید اطلاعات لازم را اعلام کند و مطمئن باشد که هیچ بیماری خاصی ندارد، با این حال، خون های دریافت شده تست می شود و اگر سالم نباشند، به فرد دیگری داده نخواهد شد. فرآیند دریافت خون تقریبا ده دقیقه به طول می انجامد و فرد اهدا کننده باید در آن روز آب و مایعات بسیاری بنوشد و از ورزش کردن امتناع کند.

در انسان سالم، هر دو ماه یک بار می توان خون اهدا کرد. قطعا اهدای خون می تواند در هر شرایطی مفید واقع شود.

چندین تست مختلف روی خون ها صورت می پذیرد تا سالم بودن شان تایید شود. در این تست ها، موارد زیر مورد بررسی قرار می گیرد:

 آنتی ژن سطحی هپاتیت B
  
 آنتی بادی کروی هپاتیت B
  
 آنتی بادی هپاتیت C
  
 آنتی بادی HIV-1 و HIV-2
  
 آنتی ژن HIV-1 p24
  
 آنتی بادی HTLV-1 و HTLV- 2
  
 سفلیس

اگر هر یک از این موارد مثبت باشد، خون دریافت شده به دور ریخته می شود و بی استفاده باقی می ماند. این بیماری ها به سادگی از طریق خون انتقال یافته و می تواند افراد بیشتری را مبتلا سازد. با این حال، با توجه به کنترل بیشتر و بهتر روی پروسه انتقال خون، طی سال های اخیر، انتقال بیماری از طریق خون دریافتی بسیار کاهش یافته است.

اگر تا به حال در مورد اهدای خون فکر نکرده اید، حالا فرصتی است که نیم نگاهی به آن داشته باشید.

وب‌سایت دیجیاتو - محسن وفا نژاد: تا به حال از خود پرسیده اید خون از چه ساخته شده؟ اگر حداقل یک بار اهدای خون کرده باشید یا بیماری های مرتبط با خون را تجربه کرده باشید، می دانید که این مایع قرمز رنگ که درون رگ ها و میان سلول ها و بافت های بدن مان جریان دارد، چقدر حیاتی است. در غیر این صورت، شاید هیچگاه به آن فکر هم نکنید.

رگ ها، رودخانه های زندگی انسان هستند و خون حکم آبی زلال را دارد. تک تک سلول های بدن، مواد غذایی شان را از خون دریافت می کنند و زباله های شان را هم به همین جریان می پسرند تا به زباله دان ریخته شود.

خون از دو ترکیب اصلی تشکیل شده: سلول ها و پلاسما.

قلب، خون را از درون سرخرگ ها، شاهرگ ها و رگ های اساسی پمپاژ می کند. پیشتر در مقاله ای مفصلا توضیح داده بودیم که خون چگونه غنی از اکسیژن و مواد غذایی مورد نیاز سلول ها می شود.

یک انسان بالغ، 5 لیتر خون درون بدن خود دارد که 7 الی 8 درصد وزن کلی بدن را تشکیل می دهد.2.75 الی 3 لیتر از این میزان را پلاسما تشکیل می دهد و مابقی اجزای سلولی هستند.

پلاسما بخش مایع خون است و سبب می شود سلول ها شناور به نظر برسند. برای مثال، گلبول های قرمز درون این مایع است که اینطور به نظر می رسند و اگر آن ها را از خون حذف کنیم، رنگ قرمز نیز از بین می رود. الکترولیت ها، مواد غذایی، ویتامین ها، هورمون ها، فاکتورهای انعقادی و پروتئین ها نظیر ایمونوگلوبین ها و آلبومین نیز درون همین مایع به سراسر بدن سفر می کنند.

بخش سلولی نیز شامل گلبول های قرمز، گلبول های سفید و پلاکت ها می شود. گلبول های قرمز، اکسیژن را از شش ها دریافت کرده و به سلول ها می رسانند. گلبول های سفید همگام با دیگر سیستم های دفاعی، به مبارزه با عفونت ها می پردازند و پلاکت ها نیز مهم ترین عامل انعقاد خون هستند.

تمامی گلبول ها و سلول های موجود در خون، توسط مغز استخوان تولید می شوند. در دوران کودکی، اکثر سلول های بدن مان خون می سازند اما بعدها که بزرگ تر می شویم، این وظیفه صرفا به عهده استخوان های ستون فقرات، سینه، دنده ها، لگن و بخش های بالایی استخوان دست و پا خواهد بود.

مغز استخوانی که فعالانه تولید سلول خونی می کند، مغز قرمز نام دارد و بخشی که دیگر تولید سلول خونی نمی کند را مغز زرد می نامند. پروسه تولید خون توسط بدن انسان را هماتوپویسی می گویند. تمامی سلول های خون از یک منطقه و یک نوع سلول منشا می گیرند که به آن ها سلول های بنیادی هماتوپویتیک گفته می شود. این سلول ها قابلیت آن را دارند که هر نوع سلول خونی ساخته و از روی خودشان هم بازسازی کنند.

سپس طی فرآیند بالغ سازی، هر نوع از این سلول ها به آنچه که بدن نیاز دارد تبدیل می شوند. هنگام بالغ سازی، گلبول های قرمز هسته شان را از دست می دهند و مغز استخوان را به عنوان یک رتیکولوسیت ترک می گویند. در این زمان، رتیکولوسیت هنوز اندامک هایی را درون خود دارد و وقتی که سلول به اریتروسیت تبدیل می شود، این اندامک ها هم ساختمان سلول را ترک می کنند. یک گلبول قرمز، به طور متوسط 120 روز درون خون دوام می آورد و ایفای وظیفه می کند. پس از اینکه سلول ها پیر شدند، ماکروفاژهای درون کبد و طحال، آن ها را از چرخه حذف می کنند.

هورمونی به نام اریتروپویتین و همچنین سطح اکسیژن پایین محیط، میزان تولید گلبول های قرمز را کنترل می کنند. هر فاکتوری که سبب افزایش سطح اکسیژن در بدن شود، مثل بیماری های شش یا کم خونی، میزان تولید اریتروپویتین را افزایش می دهد. سپس، اریتروپویتین دستور می دهد که گلبول های قرمز بیشتری در مغز استخوان ها تولید شده و بالغ شوند.

تقریبا 90 درصد اریتروپویتین بدن انسان، درون کلیه تولید می شود. وقتی کلیه ها از بدن خارج شوند یا در ایفای وظیفه خود دچار مشکل شوند، فرد دچار کم خونی می شود، چون اریتروپویتی وجود ندارد. آهن، ویتامین ب-12 و فولات، عواملی مهم در تولید گلبول قرمز خون هستند.

گلبول های قرمز

گلبول های قرمز خون را می توان پرشمارترین سلول های موجود در بدن اعلام کرد. دقیقا به دلیل وجود همین سلول ها است که خون ماهیتی قرمز رنگ دارد. در مردان، به طور میانگین 5 میلیون و 200 هزار گلبول قرمز در هر میکرولیتر وجود دارد در حالی که این رقم برای زنان، 4 میلیون 600 هزار عدد است. در واقع، حدود 40 الی 45 درصد کل خون ما را، این گلبول های قرمز رنگ تشکیل داده اند.

درصد گلبول های قرمز در خون و مقایسه آن با دیگر اجزای سازنده را هماتوکریت می گویند. در خون فرد سالم، به ازای هر 600 گلبول قرمز، یک گلبول سفید و 40 پلاکت باید وجود داشته باشد.

چندین مورد در مورد گلبول های قرمز وجود دارد که آن ها را عجیب جلوه می دهد:

    شکل مقعر آن ها را قطعا در تصاویر علمی و میکروسکوپی دیده اید. گلبول های قرمز همانند دیسک هایی هستند که مرکز آن ها از هر دو طرف به درون فرو رفته است.
    گلبول های قرمز هسته و DNA ندارند.

    شکل آن ها قابل تغییر است. بدون اینکه ساختارشان از بین برود و یا بشکنند، گلبول های قرمز می توانند تغییر شکل داده تا از درون تمامی مویرگ های ریز عبور کنند.

    گلبول های قرمز، حاوی هموگلوبین هستند، مولکولی که تخصص اش نگه داشتن اکسیژن است.

هدف اولیه گلبول های قرمز، دریافت اکسیژن از شش ها و رساندن آن به سلول ها در سراسر بدن است. هموگلوبین پروتئینی است که باید اکسیژن را دریافت کرده، نگاه دارد و سپس به هدف برساند.

گلبول ها وقتی به مویرگ ها می رسند، اکسیژن را آزاد می کنند تا مورد استفاده سلول قرار بگیرد. 97 درصد کل اکسیژنی که توسط خون از شش ها دریافت می شود توسط هموگلوبین حمل می شود و 3 درصد باقی مانده در پلاسما حل می شود.

درون شش ها (جایی که سطح اکسیژن بسیار بالا است)، هموگلوبین و اکسیژن ارتباطی مستحکم با یکدیگر برقرار می کنند و زمانی که به مویرگ ها می رساند (جایی که سطح اکسیژن بسیار پایین است)، به راحتی آن را آزاد می سازند. هر مولکول هموگلوبین، متشکل از چهار اتم آهن است که هر یک از این اتم ها می توانند یک اکسیژن را دریافت کنند. در نتیجه یک اتم آهن با دو اتم اکسیژن (یک مولکول اکسیژن یا O2) پیوند می دهد و مجموعا هر هموگلوبین، 8 اتم اکسیژن با خود حمل می کند. رنگ قرمز گلبول های قرمز به دلیل وجود همین مولکول های آهن است.

33 درصد هر گلبول قرمز را هموگلوبین ها اشغال کرده اند. به طور میانگین، در هر دسی لیتر (یک دهم لیتر) از خون مردان، 15.5 گرم آهن پیدا می شود و این میزان در زنان 14 گرم است.

در کنار اکسیژن رسانی، گلبول های قرمز وظیفه حذف دی اکسید کربن یا CO2 را نیز بر عهده دارند. دی اکسید کربن زباله ای است که در نتیجه فعالیت های مفید سلول تولید می شود و این زباله باید به گلبول ها داده شده تا به شش برسد و از آن ناحیه نیز آزاد شود. به همین دلیل، در هر بازدم ما میزانی دی اکسید کربن وارد هوا می کنیم و در هر دم، مقادیری اکسیژن به درون می بریم.

گلبول های قرمز آنزیمی دارند به نام کربونیک آنهیدراز که به آن ها کمک می کند تا با آب و دی اکسید کربن، 5 هزار بار سریع تر از حالت معمولی واکنش دهند.

در زیر می توانید واکنش شیمیایی آن را مشاهده کنید:


سپس، یون های هیدروژن با هموگلوبین ترکیب شده و یون بیکربنات نیز وارد پلاسما می شود. هفتاد درصد دی اکسید کربن از این طریق حذف می شود، هفت درصد درون پلاسما حل می شود و 23 درصد باقی مانده با هموگلوبین ترکیب شده و از طریق شش ها آزاد می شود.

گلبول های سفید

گلبول های سفید یا لوکوسیت ها، بخشی از سیستم ایمنی بدن ما برای نابودسازی عفونت های سراسری هستند و هیچ نقشی در تغذیه ندارند. آن ها را مانند سربازهایی در نظر بگیرید که در کنار گلبول های قرمز می چرخند و هر کجا دشمنی می بینند را از بین می برند.

در بزرگسالان، هر میکرولیتر از خون، حاولی 4 الی 10 هزار (میانگین 7 هزار) گلبول سفید است. وقتی تعداد این سلول ها در بدن افزایش یابد، یعنی در گوشه ای از بدن شما، درگیری اوج گرفته.

این شش مدل گلبول سفید در خون وجود دارند که درصد موجودیت شان در خون برای تان نوشته شده:

    نوتروفیل ها – 58 درصد

    ائوزینوفیل ها – 2 درصد

    بازوفیل ها – 1 درصد

    مونوسیت ها – 4 درصد

    لنفوسیت ها – 4 درصد

    باندهای نوتروفیل – 1 درصد

اکثر گلبول های سفید (نوتروفیل ها، ائوزینوفیل ها، بازوفیل ها و مونوسیت ها) درون مغز استخوان شکل می گیرند. نوتروفیل ها، ائوزینوفیل ها و بازوفیل ها را گرانولوسیت هم می نامند، چرا که درون خود دانه های ریز یا گرانوله دارند. درون گرانوله ها، آنزیم های قدرتمندی وجود دارد که هضم سلول های بیگانه را برای لوکوسیت ها ساده می سازد.

بازوفیل ها محتوی گرانوله های بنفش، ائوزینوفیل ها محتوی گرانوله های قرمز-نارنجی و نوتروفیل ها دارای گرانوله هایی به رنگ آبی-بنفش هستند. وقتی یک گرانولوسیت وارد خون شود، به مدت 4 تا 8 ساعت درون خون باقی مانده و سپس به بافت ها میرود و در آنجا 5 روز دیگر را سپری می کند. بسته به نوع وخامت زخم و عفونت، این مدت زمان تغییر می یابد.

نوتروفیل ها را می توان عمومی ترین گرانولوسیت و به طور کل لوکوسیت خون نامید که عمده نبرد با باکتری های مضر را انجام می دهد. آن ها باکتری را احاطه کرده، آن را به درون خود می کشند و به معنای واقعی می بلعند. به این عمل، فاگوسیتوز گفته می شود. نوتروفیل ها می توانند در طول دوران زندگی خود بین 5 تا 20 باکتری را بخورند. هسته آن ها چندین قسمت است و در زیر میکروسکوپ به همین طریق می توان آن ها را تشخیص داد. باندها نیز در واقع همان نوتروفیل های نابالغی هستند که در خون وجود دارند.

ائوزینوفیل ها اما کاری به باکتری ها ندارند و دشمن اصلی شان انگل ها هستند و در واکنش های آلرژیک هم نقش دارند.

بازوفیل ها هنوز خیلی خوب شناخته نشده اند اما آن ها هم در واکنش های آلرژیک نقش دارند و هیستامین و هپارین وارد خون می کنند. هیستامین سبب گشاد شدن رگ های خونی می شود و هپارین جلوی انعقاد خون در نواحی عفونی را می گیرد تا گلبول های سفید فرصت رسیدن به آن را پیدا کنند.

مونوسیت ها اما از رگ های کوچک می گذرند و وارد بافت می شوند، جایی که دیگر مونوسیت خطاب نمی شوند، بلکه ماکروفاژ نام دارند. در این ناحیه، آن ها می توانند باکتری ها را فاگوسیتوز کنند (100 باکتری در طول عمر خود). فاگوسیتوزها همچنین سلول های پیر و آسیب دیده را هم می خورند. این دسته از گلبول ها را می توان در کبد، طحال، شش ها، غدد لنفی، پوست و روده پیدا کرد. مونوسیت ها به مدت 10 الی 20 ساعت درون خون باقی مانده و سپس به بافت ها می روند، جایی که قابلیت ماه ها زندگی به آن ها داده می شود.

نوتروفیل ها و مونوسیت ها از چندین مکانیزم مختلف برای به دست آوردن و کشتن ارگانیسم های مضر استفاده می کنند که فاگوسیتوز یا ذره خواری یکی از آن ها است.

لنفوسیت ها، سلول هایی پیچیده هستند که مدیریت سیستم ایمنی را بر عهده دارند. پیشتر در مورد لنفوسیت ها، نحوه ساخت، بلوغ و اهداف شان در مطلبی که پیرامون سیستم ایمنی بدن به رشته تحریر درآمد خوانده اید.

بسته به ناحیه ای که در آن بالغ می شوند، لنفوسیت ها را به دو گروه T و B تقسیم می کنند که گروه T باز به 4 مدل دیگر تقسیم می شود و در مبارزه با عفونت های مختلف نقشی اساسی ایفا می کنند.