آشنایی با حرم کاظمین در عراق

آشنایی با حرم کاظمین در عراق
تاریخچه حرم كاظمین
به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پایتخت در دوره خلافت منصور، در جوار این شهر باغ هایی وجود داشت كه به شونیزیه معروف بود. منصور در 145 ق این باغ را به عنوان مقبره خانوادگی خود انتخاب كرد و آن را « مقابر قریش » نامید. نخستین كسی كه در این قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسی بود كه در 150 ق از دنیا رفت.

در 179ق، امام موسی كاظم(علیه السلام) براساس دستور هارون، از مدینه به بغداد آمد و در آن شهر زندانی شد و سپس در 183 ق به دستور خلیفه توسط زندان بانش، سندی بن شاهك، مسموم شد و به شهادت رسید. ایشان را در همان مقابر قریش، مكانی كه خود قبل از آن خریده بود، به خاك سپردند.1
امام كاظم(علیه السلام) چهارمین فردی بود كه در این مقبره دفن می شد. قبل از ایشان جعفر و سپس عیسی نوفلی در آن مكان به خاك سپرده شده بودند و سومین نفر، خلیفه امین، فرزند هارون بود كه مادرش، زبیده خاتون، برقبر او بقعه ای بنا كرد. با نظر امام جواد(علیه السلام) و به دستور مأمون بر روی مرقد امام كاظم(علیه السلام) بقعه ای ساختند و از آن پس بیشتر دولت مردان در این قبرستان خاك شدند و هریك برای خود مقبره و بقعه ای اختصاص دادند.2

امام جواد(علیه السلام) در 220 ق به دستور معتصم عباسی و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، كه عنوان همسری آن حضرت را داشت، مسموم و شهید شد. ایشان را نیز در جوار قبر جدشان، امام موسی بن جعفر(علیه السلام)، دفن كردند.3

بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتی بنا كردند و آن را كاظمیه نامیدند. از آن پس مقابر قریش نام خود را به كاظمیه تغییر داد. در كنار این بقعه، مسجدی به نام مسجد باب التبن یا مسجد كاظمیه قرار داشت كه شیعیان از داخل این مسجد قبر آن دو امام را زیارت می كردند و به همین سبب بقعه امامین به مشهد باب التین نیز معروف شد. آن هنگام برای مرقد آن دو امام گنبد و بنایی با چند حجره ساخته و خادمانی را برای اداره آن انتخاب كرده بودند.

 در جوار این بقعه باغی بود كه به زبیده خاتون، همسر هارون الرشید، تعلق داشت. این باغ محل سكونت شیعیان شده بود و آن ها در آن جا وسایل و تسهیلات لازم را برای زائران مرقد فراهم می كردند.4
در سال 336 ق به امر احمد بن بویه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شیعی آل بویه، عمارت قبلی آستان خراب شد و از نو بقعه ای با شكوه بنا گردید و برفراز هر دو قبر ضریحی جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنین برفراز آن مقبره ها، یك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزیین كردند. پس از او، عضدالدوله دیلمی همانند سایر مزارات امامان شیعه، تغییرات زیادی در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشید. این كار را به سال 369 ق انجام داد و دیواری گرداگرد شهر كشید. بیمارستانی نیز بین كاظمین و بغداد ساخت كه خدمات درمانی به زائران این مزار ارائه كرد. از آن زمان، كاظمین به عنوان یك شهر در كنار بغداد جایگاهی ویژه یافت.5

در 441 ق، به دنبال درگیری های شیعه و سنی در محل كرخ بغداد آتش سوزی عظیمی رخ داد كه به مشهد كاظمین سرایت كرد و آسیب زیادی به بقعه مطهر رسانید. ابوالحرث ارسلان بساسیری با كمك ابونصرفیروز، فرزند ابی كالیجار، به بازسازی و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم کاظمین را تزیین و صحن شریف را بازسازی كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند.6
در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستانی وزیر شیعی بركیارق، از پادشاهان سلجوقی، به تعمیر و بازسازی حرم کاظمین پرداخت و بناهای جدیدی به اطراف آن افزود.7 دیوارهای آستان را با كاشی تزیین كرد و در شمال آن مسجدی بزرگ ساخت و دو مناره زیبا و یك مكان بزرگ برای استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد.

صحن و حرم کاظمین شریف براثر طغیان رود دجله در 569 ق دچار آسیب شد و خلیفه عباسی، الناصر لدین الله، به همت وزیر شیعی اش مؤید الدین محمد قمی در 575 ق تعمیراتی در آن انجام داد و حجره هایی در اطراف صحن ساخت.8 او در اطراف آستان خانه هایی برای زائران و فقیران بناكرد كه به « دار الضیافه » مشهور شد. علاوه برآن حجره های اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم دینی تبدیل كرد. خلیفه عباسی در چند سال بعد، كه دوباره حرم کاظمین براثر طغیان دجله دچار آسیب شد، به بازسازی آن پرداخت و خرابی ها را ترمیم كرد.9 در زمان فرزندش، الظاهر، نیز حرم مطهر دچار آتش سوزی شد و بسیاری از لوازم و نفایس آن در آتش سوخت و حتی به ضریح گنبد و مناره ها خساراتی وارد شد كه خلیفه به بازسازی آن پرداخت.10

هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمین دست خوش تاراج و حریق شد. اما دو سال بعد وزیر وی، عطاملك جوینی، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازی و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمین پرداخت11 و دیوارهای آستان را با كاشی تزیین كرد. یك سده بعد، دوباره براثر طغیان دجله، حرم کاظمین رو به تخریب و ویرانی رفت و سلطان اویس جلایری به ترمیم و تعمیر آن اقدام كرد. دیوارهای صحن را با كاشی های زیبا تزیین و سپس دو صندوق خاتم كاری بر روی قبرهای مقدس نصب كرد و به جای یك گنبد، كه در عصر آل بویه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهای مطهر ساخت.

اما بازهم چند سال بعد، یعنی در 776 ق، دجله طغیان كرد و خرابی های زیادی در مشهد كاظمین به بار آورد.12 این بارهم سلطان اویس با تلاش وزیرش به رفع ویرانی ها پرداخت و قسمت های تخریب شده را مرمت كرد. كاروان سرایی هم برای سكونت زائران ساخت.13

عمده ترین بازسازی ها و تعمیرات آستان كاظمین در دوران صفویه انجام شد. شاه اسماعیل صفوی، در 926 ق، تمامی بناهای حرم کاظمین را خراب كرد و بنای زیبا و با شكوهی شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جدید كاشی كاری شده ساخت. مسجدی با شكوه و با ستون های ضخیم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوی اشتهار دارد. دو صندوق زیبا از خاتم برای قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آویزها و قندیل های قیمتی و فرش های نفیس آراست. درهای حرم کاظمین و رواق ها را نیز با نقره پوشش داد.14 امروزه، كتیبه ای از آن اقدام ها بانام شاه اسماعیل هم چنان موجود است.

سلطان محمد خدابنده، برادر وی، كه در این سال ها در عراق حكومت می كرد، كارهای او را تكمیل كرد. سلیمان قانونی پس از تسخیر عراق و سلطه عثمانی ها بر بغداد، منبری زیبا از آجر و پوششی از كاشی به مسجد صفوی تقدیم كرد. شاه عباس صفوی، برای نخستین بار، ضریحی از فولاد برفراز قبرهای امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزیین كرد. در 1045 ق، شاه صفی نیز چهار مناره در گوشه های صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست.15

در عصر قاجار هم توجه خاصی به مشهد كاظمین شد، آقا محمد خان قاجار تعمیرات و بازسازی های عمده ای در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پایین تا بالا، با طلای ناب پوشانید. ایوان رواق جنوبی را نیز طلا كاری كرد و كف حرم و صحن را با سنگ های مرمر فرش كرد. خانه هایی را در اطراف صحن خریداری كرد و صحن را توسعه داد.16
فتحعلی شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آینه كاری و كاشی كاری كرد و طلاهای مناره ها را تجدید كرد. این كار در 1229 ق به اتمام رسید.

بیست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجی، از دولت مردان عصر قاجار، ایوان رواق جنوبی، شرقی و غربی را طلا كاری كرد. در 1282 ق شیخ العراقین، وكیل امیر كبیر، از ثلث ماترك میراث وی تعمیراتی در آستان انجام داد و به بازسازی و تذهیب ایوان ها و آینه كاری حرم و رواق ها و كاشی كاری صحن پرداخت. یك سال بعد، ناصر الدین شاه ضریحی از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جای گزین ضریح فولادی عصر صفوی كرد. برخی دیگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا، نیز در بازسازی و توسعه حرم کاظمین نقش داشتند.17

امروزه، حرم و آستان كاظمین بیش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر است. حرم کاظمین به صورت مستطیل ساخته شده و با فضاهای اطراف در مجموع بیش از 26 هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زیادی از حرم کاظمین و آستان از بناهای شاه اسماعیل صفوی است و براساس كتیبه ای سال 926 ق، تاریخ پایان بنا است.

1 ـ صندوق و ضریح
در دوران آل بویه، معزالدوله روی قبرهای امامین كاظمین صندوقی از چوب ساج نصب كرد و این صندوق در آتش سوزی سال 441 ق سوخت. ارسلان بساسیری، از حاكمان و امیران شیعی بغداد، در جریان بازسازی حرم دو صندوق جدید روی قبرها گذارد و در 629 ق، المستنصر آخرین خلیفه عباسی یك صندوق زیبا بر قبر امام جواد نصب كرد. این دو صندوق تا عصر سلطان اویس جلایری، یعنی 769 ق، باقی بود و در آن سال به سبب فرسودگی و آسیب دیدگی، دو صندوق نو و زیبا با خاتم كاری زیبا جای گزین آن ها شد.

شاه اسماعیل صفوی در قرن دهم هجری(926 ق) دو صندوق بسیار زیبا و خاتم كاری شده بر روی قبر دو امام نصب كرد. صندوق روی قبر امام جواد(علیه السلام)، كه امروزه هم چنان موجود است، از شاهكارهای هنری آن عصر است و به لحاظ ریز نقش و پركار بودن آن، از همه صندوق های نصب شده بر قبرهای عتبات زیباتر و جذاب تر است و شاهكار و زیبایی آن را تنها می توان با چشم مسلح دید.

قسمت ها و تكه های بسیار ریز عاج، كه یك دهم میلی متر است، در داخل چوب های صنعتی و آبنوس كار شده و گل های منبّت از عاج با شاخه های گل نیم میلی متری از جلوه ها و شاهكارهای هنر اسلامی و ایرانی است كه همه هنرمندان را به حیرت واداشته است. این صندوق 5/2 متر طول، 83/1 متر عرض و 5/1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بیش از 182000 سانتی متر مربع است.18

صندوق امروزین مزار مطهر امام موسی كاظم، كه از عصر صفوی هم چنان باقی مانده، و توسط استاد صنیع خاتم ترمیم شده است. از لحاظ هنری و ریزكاری و پرنقشی به پای صندوق قبر امام جواد(علیه السلام) نمی رسد. این صندوق بیش از 152000 سانتی متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد كوچك تر است. كتیبه هایی دارد كه در 1324 ق شمسی كاری شده است.19 ناصرالدین شاه آن صندوق ها را دیده و اظهار می دارد كه با نقره تزیین شده است.20

اما برای نخستین بار، معز الدوله دیلمی، در 336 ق ضریحی از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد21 و در عصر شاه عباس، این ضریح جای خود را به یك ضریح فولادی داد.22
در 1283 ق ناصر الدین شاه ضریحی از نقره برای قبر دو امام ساخت و روی ضریح فولادی نصب كرد.23 حدود یك قرن بعد، در 1324 ق، بانو سلطان بیگم، دختر مشیر الملك شیرازی، ضریحی دیگر از نقره ساخت و به جای ضریح ناصر الدین شاه، كه فرسوده شده و نقره های آن از بین رفته بود، گذارد.24 كه امروزه هم چنان موجود است و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته است. هجده پنجره دارد و كتیبه هایی در نوار بالای آن قرار یافته كه با سوره های قرآن و اسماء الهی تزیین شده است.

این ضریح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد. درب ورودی ضریح وسط ضلع شرقی آن واقع شده و در فاصله بین دو صندوق قبر باز می شود. روی در كنده كاری ها و قلم زنی های بسیار عالی انجام شده است. بر گوشه های بالایی ضریح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوی آیه و حدیث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسین صفوی و باقی مانده ضریح فولادی عصر صفویه است.25

گفتنی است قبر شریف امام موسی بن جعفر در قسمت جنوبی و قبله ضریح و قبر امام جواد در قسمت شمالی داخل ضریح قرار دارد. قسمت غربی فاصله اندكی با دیوار دارد و قسمت شرقی دارای فضایی باز به عنوان محل اجتماع و زیارت زائران است.

ضریح مزبور در وسط روضه ای قرار دارد كه از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه كرده اند. اطراف این روضه به طور كلی تا سقف آینه كاری شده و كتیبه هایی با خط ثلث روی كاشی های گرداگرد روضه نوشته شده و تاریخ 929 ق روی آن دیده می شود. این كتیبه ها از آثار عصر صفوی است. در داخل روضه قندیل بزرگی به سقف آویزان بوده است كه در آن نهایت ظرافت و هنر به كار رفته است. این قندیل از تزیینات نفیس عصر معزالدوله دیلمی است و از طلای ناب ساخته شده است. روی كتیبه های اطراف روضه مطهر، نام های شاه اسماعیل و فتحعلی شاه دیده می شود.

2 ـ رواق ها
در چهار سمت روضه و ضریح مبارك، چهار رواق قرار دارد كه تمامی آن ها از پایین تا نیمه از سنگ و بقیه تا سقف آینه كاری شده است. طول این رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مركب از هفت چشمه و عرض شرقی و غربی آن سی متر، مركب از پنج چشمه است كه در برخی از آن ها عالمان شیعه و محدثان دفن شده اند.

1 ـ رواق باب المراد: این رواق به دستور ناصر الدین شاه قاجار آینه كاری شده و در قسمت شرقی قرار دارد. آن را رواق شرقی نیز می گویند. رواق باب المراد در برابر ایوان شاه اسماعیل صفوی است و در آن شیخ مفید و ابن قولویه، دو تن از محدثان و متكلمان شیعه، به خاك سپرده شده اند.
2 ـ رواق باب القریش: این رواق در جنوب ضریح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازی شده است.
3 ـ رواق شمالی: در شمال ضریح مطهر واقع است.
4 ـ رواق غربی: این رواق در برابر رواق شرقی است و به سبب دفن خواجه نصیر طوسی در آن به رواق خواجه نصیر نیز شهرت دارد.

3 ـ درهای رواق ها
از این چهار رواق شش در به روضه مطهر باز می شود كه همه از طلا و نقره است، دو درب در كنار مقبره شیخ مفید در رواق شرقی، دو درب از طرف رواق غربی و مقبره خواجه نصیر طوسی، یك درب از رواق شمالی و یكی از رواق جنوبی. از این شش در سه در به حرم امام كاظم و سه در نیز به حرم امام جواد(علیه السلام) اختصاص دارد.

هریك از این درها از لحاظ هنری بسیار بدیع و دارای كنده كاری های زیبا و نقش های مختلف و خط های عالی است. علاوه بر آن، این رواق ها از طریق هشت درب، به صحن مرتبط می شود. نخستین آن سمت رواق جنوبی واقع شده داخل چارچوب نقره ای است و در 1283 ق از سوی سید میرزا بابای اصطهباناتی اهداء شده است. خطوط كنده كاری شده روی آن به خط استاد میرزا محمد علی طبیب شیرازی است. در حاشیه هر لنگه كتیبه ای مزین به آیه های سوره مباركه دهر و فجر به خط نستعلیق كنده كاری شده است. روی این در تاریخ 1284 ق، با حروف ابجد به شعر، هم چنین نام واقف آن حك شده است.26

دومین درب در رواق جنوبی و حاوی كنده كاری ها و نقش های بسیار زیبا است. این در را عماد الدوله، والی كرمانشاه، در 1285 ق وقف كرده است. روی آن نام كاتب، صنعت گر و واقف آن همراه با اسم های جلاله و امامان معصوم به خط ثلث دیده می شود.سوّمین درب نقره ای رواق جنوبی را حاج محمد علی افضل شوشتری وقف كرده است وروی آن تاریخ 1399 ق، كتیبه ها، خطوط زیبای نستعلیق، آیه و شعر دیده می شود.

درب چهارم در رواق شرقی از ایوان طلای ناصری واقع شده و به باب المراد معروف است. واقف آن شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله و سال نصب آن 1294 ق است. روی لنگه های در نام واقف، تاریخ وقف و نیز نام خطاط آن به چشم می خورد.
پنجمین درب در رواق شرقی، مجاور قبر شیخ مفید، قرار داد كه دارای كنده كاری ها و خطوط عالی است. واقف آن حاج محمد جواد تاجر و سال وقف آن 1314 ق است. آیه های قرآنی و شعر فارسی زینت بخش این در است.27

ششمین و هفتمین درب در رواق غربی و در مجاورت قبر خواجه نصیر طوسی قرار دارد. واقف آن نامعلوم ولی تاریخ وقف آن 1337 ق است. كتیبه های زیبا و مزین به آیه و حدیث روی آن دیده می شود.
درب هشتم در رواق شمالی قرار دارد كه حاج عبدالنبی تاجر كازرونی در 1340ق وقف كرده است. روی آن آیه و شعرهای كنده كاری شده، نام واقف، كاتب و هنرمند سازنده آن ثبت شده است.

 
در داخل حرم و مسجد آن، منبری بسیار زیبا و قدیمی از آجرهای تراشیده شده قرار دارد كه امروزه جایگاه سخنران و خطیب نماز است. روی آن تاریخ 956 قمری دیده می شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. این منبر را سلطان سلیمان عثمانی ساخته و به مسجد تقدیم كرده است. تا 1340 ق اهل سنت در این مسجد نماز می گزاردند تا این كه شیخ مهدی خالصی در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شیعیان برگزار شد. این مسجد را شاه اسماعیل صفوی در 926 ق بنا كرده است.28

4 ـ گنبد و مناره ها
برفراز حرم امامین كاظمین دو گنبد با پوشش طلا قرار یافته است. در قرن سوم هجری، نخستین بار، گنبدی برفراز آن دو قبر ساخته شد.29 پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله دیلمی گنبد و بقعه قبلی را خراب كرد و عمارت با شكوهی به جای آن ساخت و گنبدی برفراز حرم برپا كرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزی كه در كاظمین رخ داد گنبد نیز دچار آسیب شد و این خلیفه به بازسازی گنبد پرداخت.30

در عصر ایلخانان مغول، سلطان اویس جلایری، گنبدی به گنبد باقی مانده از عصر آل بویه افزود و حرم كاظمین را دو گنبده كرد و شاه اسماعیل صفوی آن دو گنبد را كاشی كاری كرد.
شاه اسماعیل صفوی قبه های یاد شده را با خشت های طلا آراست31 و آقا محمدخان قاجار پوشش طلای فرسوده آن را تجدید و مرمت كرد32 و از پایین تا بالا آن را طلا كرد. این دو گنبد در دو متری هم واقع است و بر روی آن ها كتیبه و مقرنس دیده نمی شود. ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پایین تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پایین آن ها 29 متر است. تذهیب و تزیین محیط داخلی گنبد در دوران شاه اسماعیل انجام شده است. و آینه كاری داخل گنبد نیز از میرزا شفیع صدر اعظم است.33

اكنون مرقد مطهر دو امام، چهار مناره دارد. نخستین بار معز الدوله دیلمی یك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در یك آتش سوزی آسیب دید و سپس توسط ارسلان بساسیری تجدید بنا شد.34
مجد الملك براوستانی، وزیر بركیارق، دو مناره دیگر برای حرم ساخت. این مناره ها در دوران شاه صفی، جانشین شاه عباس، تجدید بنا و با كاشی های زیبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست.35 آقا محمد خان قاجار این مناره ها را با خشت های طلا آراست36 و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلی شاه نیز طلاهای فرسوده آن ها را با طلاهای جدید عوض كرد. پادشاهان عثمانی از جمله سلطان سلیم نیز در ساخت یك مناره و ترمیم برخی از آن ها نقش داشتند و كتیبه هایی از خود برجای گذاشته اند.

این چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و دارای پنج متر ارتفاع و چهار متر محیط است. ارتفاع آن ها در زمان های پیشین حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند.37

5 ـ صحن و ایوان ها
صحن كاظمین در زمره صحن های بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن 370 و عرض آن 350 متر است و حرم مطهر در داخل این صحن مستطیل شكل با طول 230 متر و عرض 150 متر قرار دارد.38 برای نخستین بار عضدالدوله دیواری پیرامون حرم كشید و در حقیقت صحنی برای حرم ایجاد كرد.

در آتش سوزی سال 441 ق، صحن نیز آسیب دید و ارسلان بساسیری آن را تجدید كرد.39 این صحن دوباره در 569 ق براثر طغیان دجله خراب شد و خلیفه الناصر لدین الله آن را بازسازی كرد و حجره هایی پیرامون آن ساخت و پس از چندی آن ها را به مدرسه های دینی تبدیل كرد.40 ارتفاع حجره های تحتانی شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر است. همه آن ها در یك حلقه قرار دارد.

سلطان اویس جلایری دیوارهای آن را با كاشی های زیبا تزیین كرده است. در دوره صفوی و قاجار نیز دیوارهای صحن از نو كاشی كاری و تزیین شده است.
در دوره قاجار، محمد حسین خان قراگوزلوی همدانی آن را توسعه داد.41 صحن كاظمین از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالی حرم به مسجد جامع صفوی وصل است و این مسجد هم به دیوار صحن چسبیده است. در هریك از ضلع های سه گانه شرقی، غربی و جنوبی بیست باب حجره و یك ایوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالی آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشی های بسیار زیبا و ممتاز احاطه كرده است.42 این حجره ها در زمان های پیشین مدرسه علمیه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان های خانوادگی است.

مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه های آن 26 هزار متر مربع است. صحن امروزی كاظمین كار معتمد الدوله فرهاد میرزا، عموی ناصر الدین شاه، است. او بنای سابق را خراب و خانه های مجاور را خریداری كرد و به صحن افزود و دیوارهای آن را بلندتر از گذشته ساخت. این كار شش سال طول كشید و صحنی بسیار عظیم و عالی احداث شد.43 صحن یاد شده را در عصر حاضر با سنگ های مرمر فرش كردند. این صحن در دوره قاجار دارای هفت در بود كه اكنون هم موجود است. یك در نیز علامه شهرستانی به عنوان سمبل و نماد درهای بهشت، كه در قرآن آمده است « لها ثمانیة ابواب »،44 به آن افزود:
1) باب القریش
2) باب القبله
3) باب المراد
4) باب صاحب الزمان
5) باب فرهادیه
6) باب آئینه
7) باب مسجد صفوی.45

از ابتدای دوره قاجار این صحن دارای سه درب اصلی بود زیرا مادام دیولافوا، كه از آن دیدن كرده، می گوید: « سه درب اصلی آن در انتهای صحن قرار دارد ».46
در سرتاسر صحن تا دیوار مسجد صفوی كتیبه ای همانند كمربند قرار دارد. این كتیبه به خط ثلث بر روی كاشی های لاجوردی به عرض نیم متر و شامل برخی از سوره های قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحی، غاشیه، كه عنوان كتیبه نویس آن « كتبه تراب اقدام الزائرین نصر الله مشهدی خادم الروضة الرضوی 1298ق » در پایان نوشته ها به چشم می خورد.47

بر پیشانی غرفه ها و ایوان ها نیز كتیبه هایی به همین خط و شكل كشیده شده است. در آن ها نیز سوره های قرآن با تاریخ 1298 ق دیده می شود و هریك از ایوان ها سوره ای خاص را در برمی گیرد. صحن دو عدد ساعت بزرگ و زیبا دارد كه یكی بر فراز ایوان داخلی سه درب جنوبی و دیگری بربالای ایوان درونی سه درب شرقی استقرار یافته است. این دو ساعت را شاهزاده اعتماد الدوله فرهاد میرزا نصب كرد. او كف زمین صحن را سنگ فرش كرد و سرداب های آن را برای دفن مرده ها مهیا ساخت.48

صحن مطهر دارای سه ایوان بزرگ و زیبا است؛ یكی روبه روی باب القبله، دیگری روبه روی باب المراد و سومی در برابر باب القریش واقع است و به ایوان جنوبی، ایوان شرقی و ایوان غربی شهرت دارد. دو ایوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزین به كاشی هایی باخط كوفی است. ایوان های بزرگ میانی شانزده متر ارتفاع دارد.

طول دهنه هر ایوان چهار و عرض آن دو متر است. ایوان های تحتانی باسنگ سیاه به ارتفاع یك متر پوشیده شده است. ایوان جنوبی در 1255 ق توسط معتمد الدوله منوچهر خان گرجی طلاكاری شده و بر بالای آن نام دوازده امام ثبت است. ایوان شرقی نیز با اموال امیركبیر طلاكاری شد.49 این ایوان ها امروزه نشان از هنر و معماری عصر قاجار دارد. هر سه ایوان بزرگ از لحاظ تذهیب دیوارها، سقف، مقرنس ها و آینه كاری ها و نقاشی های زیبا چشم نواز است. ایوان ناصری در 1285 ق با روكش طلا تزیین یافته است.50 مادام دیولافوا زیبایی این ایوان ها و صحن را همانند منظره دلپذیر كاخ چهل ستون اصفهان توصیف می كند.51

علاوه برایوان های سه گانه، ایوانی از آثار عصر صفویه در ضلع شرقی رواق و برابر مقبره شیخ مفید قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتیبه ای به خط ثلث به نام شاه اسماعیل به تاریخ 926ق بر آن دیده می شود. كاشی های بسیار معرق و گره سازی های زیبا با خط های سفید و سیاه این ایوان را به لحاظ هنری از دیگر ایوان های عصر قاجار ممتاز می سازد و كتیبه دیگری به خط كوفی در بالای آن قرار دارد كه با خطی بسیار خوب و زیبا از كاشی های بریده مشكی شكل گرفته است.52 در زمان های پیشین، این ایوان ورودی اصلی رواق شرقی بود.

-------------------------------------
پی نوشت ها:
1. دایرة المعارف تشیع، 1/107،.2. فیض، همان، 30.،3. حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، 114.،4. دایرة المعارف تشیع، 1/107.
5. پیشین، 1/107 ـ 108؛ حسینی الجلالی، همان، 108.،6. فیض، همان 89.،7. موسوی الزنجانی، جوله فی اماكن المقدسه، 109؛ حسینی الجلالی، همان، 115.
8. دایرة المعارف تشیع، همان، 1/108.،9. همان، 1/108.،10. حسینی جلالی، همان، 115؛ موسوی زنجانی، همان، 110.،11. مصاحب، دایرة المعارف فارسی، 2143.
12. موسوی الزنجانی، همان، 111.،13. دایرة المعارف تشیع، 1/110؛ فیض، همان، 121.
14. موسوی الزنجانی، همان، 112.،15. فیض، همان، 122.
16. دایرة المعارف تشیع، 1/109.،17. همان جا؛ موسوی الزنجانی، همان، 113.
18. عماد الدین حسین اصفهانی، تاریخ جغرافیایی كربلای معلی و اماكن متبركه و عتبات عالیات، 118 ـ 120.
19. همان، 121.،20. ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، 97.،21. دایرة المعارف تشیع، 1/107.،22. فیض، همان، 122.
23. دایرة المعارف تشیع، 1/109.،24. میلانی، همان، 133.،25. فیض، همان، 45، 46.،26. فیض، همان، 197.،27. فیض، همان، 203 ـ 208.،28. فیض، همان، 249، 250.،29. دایرة المعارف تشیع، 1/107.،30. حسینی جلالی، همان، 115.،31. فیض، همان، 237؛ سیف الدوله، سفرنامه سیف الدوله به مكه؛ 212.
32. ناصر الدین شاه، شهریار جاده ها، 96؛ ابوطالب خان، مسیر طالبی، 400.،33. ناصرالدین شاه، همان، 97.،34. فیض، همان، 89.
35. فیض، همان، 122.،36. دایرة المعارف تشیع، 1/109.،37. فیض، همان، 240.،38. جعفر خلیلی، همان، 85.،39. فیض، تاریخ كاظمین و بغداد، 89.
40. دایرة المعارف تشیع، 1/108.،41. سیف الدوله، همان، 213.،42. فخرالملك اردلان، از حریم تا حرم، 38؛ فیض، همان، 129 ـ 130.
43. فیض، همان، 126؛ دایرة المعارف تشیع، 109.،44. فیض، همان، 48، 127.،45. سدید السلطه كُبابی، سفرنامه سدید السلطنه، التوفیق فی الطریق، تصحیح احمد اقتداری، 240.
46. مادام دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا، 569.
47. فیض، همان، 131 ـ 132.،48. فیض، همان، 127.،49. دایرة المعارف تشیع، 109.،50. فیض، همان، 40 ـ 41.،51. مادام دیولافوا، همان، 571.،52. فیض، همان جا.
منبع: عتبات عالیات عراق

جاسازی بمب برای انفجار حرم کاظمین

این حادثه پس از نماز ظهر رخ داد. آن زن زائر نما بازداشت و به نیروهای امنیتی تحویل داده شد. نیروهای خنثی کننده بمب نیز فورا به محل اعزام شدند تا بمب مورد نظر را خنثی کنند.