تفسیر صحیفه سجادیه - دعای پانزدهم

و كان من‌ دعائه علیه السلام اذا مرض او‌ نزل به‌ كرب او‌ بلیه دعاى پانزدهم از‌ دعاهایى است كه‌ ‌آن حضرت مواظبت مى فرموده اند در‌ هنگام عروض مرضى یا‌ نزول بلیه اى.
«اللهم لك الحمد على ما‌ لم ازل اتصرف فیه من‌ سلامه بدنى». الضمیر المجرور فى «فیه» راجع الى «ما»، ‌و‌ «من» بیان له. ‌و‌ صله التصرف محذوف. ‌و‌ تقدیر الكلام: على ما‌ لم ازل اتصرف فیه فى امورى. ‌و‌ لفظه «فى» سببیه. اى: حاله لم ازل بسببها اتصرف فى الامور، ‌و‌ تلك الحاله هى سلامه بدنى. یعنى: بار خدایا، مر توراست سپاس بر‌ حالى كه‌ همیشه تصرف مى كنم در‌ امور خود به‌ سبب ‌آن حال، كه‌ ‌آن سلامت بدن من‌ است از‌ آفات. «و لك الحمد على ما‌ احدثت بى من‌ عله فى جسدى». ‌و‌ مر توراست سپاس بر‌ آنچه پدید آورده اى ‌و‌ احداث كرده اى در‌ من‌ كه‌ ‌آن بیمارى تن من‌ است. ‌و‌ این، مرتبه ‌ى‌ اهل رضاست كه‌ به‌ هرچه خواست خداى تبارك ‌و‌ تعالى باشد، خشنود باشند ‌و‌ سپاس كنند ‌و‌ هیچ حالى از‌ احوال- از‌ رنج ‌و‌ راحت ‌و‌ سعادت ‌و‌ شقاوت ‌و‌ غنا ‌و‌ فقر- مخالف طبع (آنان) نباشد ‌و‌ یكى را‌ بر‌ دیگرى ترجیح ننهند.
«فما ادرى- یا‌ الهى- اى الحالین احق بالشكر لك، ‌و‌ اى الوقتین اولى بالحمد لك». پس‌ نمى دانم- اى خداوند من- كه‌ كدام یك از‌ این دو‌ حال سزاوارتر است به‌ شكرگزارى مر تو‌ را، ‌و‌ كدام یك از‌ این دو‌ وقت اولى تر است به‌ سپاس كردن مر تو‌ را.
«اوقت الصحه التى هناتنى طیبات رزقك، ‌و‌ نشطتنى بها لابتغاء مرضاتك ‌و‌ فضلك، ‌و‌ قویتنى معها على ما‌ وفقتنى له من‌ طاعتك». «هناتنى» على صیغه التفعیل، من: هنو الطعام یهنا هناءه- ‌و‌ بابه حسن- اى: صار هنیئا. او‌ من‌ هنى- بالكسر- من‌ باب ضرب. ‌و‌ «نشطتنى»، اى: جعلتنى نشیطا. ‌و‌ النشاط هو الذى ینشط له ‌و‌ یحب الیه ‌و‌ یوثر فعله. ‌و‌ ابتغیت الشى ء: طلبته. ‌و‌ المرضاه- بفتح المیم-: مصدر میمى بمعنى الرضا. یعنى: آیا وقت تندرستى كه‌ گوارنده كردى در‌ من‌ روزیهاى پاكیزه را‌ ‌و‌ به‌ نشاط آوردى به‌ سبب ‌آن صحت مرا براى طلب كردن رضا ‌و‌ خشنودى ‌و‌ فضیلت خود ‌و‌ قوت دادى مرا با‌ ‌آن صحت بر‌ آنچه توفیق داده اى مرا از‌ براى ‌آن از‌ طاعت خود.
«ام وقت العله التى محصتنى بها، ‌و‌ النعم التى اتحفتنى بها تخفیفا لما ثقل به‌ على ظهرى من‌ الخطیئات، ‌و‌ تطهیرا لما انغمست فیه من‌ السیئات، ‌و‌ تنبیها لتناول التوبه، ‌و‌ تذكیرا لمحو الحوبه بقدیم النعمه». یقال: محصت الذهب بالنار، اذا اخلصته. فمعنى «محصتنى بها» اى: خلصتنى  
من الذنوب بسبب العله. ‌و‌ الظاهر ان‌ اللام فى «لما (ثقل» ‌و‌ «لما) انغمست» بمعنى من، كقوله: سمعت له صراخا. اى: تخفیفا مما ثقل (و تطهیرا مما انعمست). ‌و‌ الغمس: المقل. ‌و‌ غمسه فى الماء، اى: مقله فیه، فانغمس. ‌و‌ الفرق بین الارتماس ‌و‌ الانغماس ان‌ الارتماس ان‌ لا‌ یطیل اللبث ‌و‌ الانغماس بالعكس. ‌و‌ الحوبه: الاثم. قال فى النهایه الاثیریه: فیه: «رب تقبل توبتى ‌و‌ اغسل حوبتى»، اى اثمى. ‌و‌ منه الحدیث: «اغفر لنا حوبنا»، اى: اثمنا. ‌و‌ تفتح الحاء ‌و‌ تضم. ‌و‌ قیل: الفتح لغه الحجاز. ‌و‌ الضم لغه تمیم. ‌و‌ منه الحدیث: «الربا سبعون حوبا»، اى: سبعون ضربا من‌ الاثم. ‌و‌ در‌ بعضى نسخ «لما ثقل على ظهرى» بدون كلمه ‌ى‌ «به» ‌و‌ به‌ تخفیف كلمه ‌ى‌ «على» روایت شده. یعنى: یا‌ وقت علت ‌و‌ بیمارى كه‌ پاك ‌و‌ خالص ساخته اى مرا از‌ گناهان به‌ سبب ‌آن علت ‌و‌ وقت نعمتهایى كه‌ تحفه داده اى مرا به‌ ‌آن نعمتها از‌ جهت سبك ساختن از‌ چیزى كه‌ گران شده به‌ سبب ‌آن بر‌ من‌ پشت من‌ كه‌ ‌آن چیز خطایا ‌و‌ گناهان من‌ است، ‌و‌ از‌ جهت پاك گردانیدن از‌ ‌آن چیزى كه‌ فرورفته ام در‌ ‌آن از‌ بدیها، ‌و‌ از‌ جهت آگاه گردانیدن به‌ تناول توبه ‌و‌ تایب شدن از‌ معاصى، ‌و‌ از‌ جهت یادآوردن مر باطل شدن گناه را‌ به‌ سبب نعمت قدیم.
«و فى خلال ذلك ما‌ كتب لى الكاتبان من‌ زكى الاعمال، ما‌ لا‌ قلب فكر فیه، ‌و‌ لا‌ لسان نطق به، ‌و‌ لا‌ جارحه تكلفته، بل افضالا منك على ‌و‌ احسانا من‌ حسن صنیعك الى».
الخلال- بكسر الخاء المعجمه، كجبال-: جمع الخلل ‌و‌ هو الفرجه بین الشیئین. ‌و‌ المشار الیه بذلك هو النعم التى اتحف بها، ‌و‌ هى عباره عن الاوجاع ‌و‌ الامراض، او‌ الى غایه الاتحاف المذكور التى هى التخفیف ‌و‌ التطهیر ‌و‌ التنبیه ‌و‌ التذكیر. «و ما‌ كتب لى الكاتبان»، اى: الموكلان بالعبد الكاتبان لعمل یومه ‌و‌ لیلته. قال رئیس المحدثین ابوجعفر الكلینى، رضى الله تعالى عنه، فى جامعه الكافى، فى الصحیح، عن عبدالله بن‌ سنان، عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قال: «ان رسول الله صلى الله علیه ‌و‌ آله رفع راسه الى السماء فتبسم. فقیل له: یا‌ رسول الله، رایناك رفعت راسك الى السماء فتبسمت. قال: نعم، عجبت لملكین هبطا من‌ السماء الى الارض یلتمسان عبدا صالحا مومنا فى مصلى كان یصلى فیه لیكتبا له عمله فى یومه ‌و‌ لیلته فلم یجداه فى مصلاه، فعرجا الى السماء فقالا: ربنا عبدك فلان المومن التمسناه فى مصلاه لنكتب (له) عمله لیومه ‌و‌ لیلته فلم نصبه فوجدناه فى حبالك. فقال الله عز ‌و‌ جل: اكتبنا لعبدى مثل ما‌ كان یعمله فى صحته من‌ الخیر فى یومه ‌و‌ لیلته مادام فى حبالى. فان على ان‌ اكتب له اجر ما‌ كان یعمله (فى صحته) اذ حبسته عنه». ‌و‌ فى الصحیح ایضا عن عبدالله بن‌ سنان، عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه ‌و‌ آله: «یقول الله عز ‌و‌ جل للملك الموكل بالمومن اذا مرض: اكتب له ما‌ كنت تكتب له فى صحته. فانى انا الذى صیرته فى حبالى». ‌و‌ فى معناهما من‌ الطرق الخاصه ‌و‌ العامه اخبار كثیره. ‌و‌ لعل السر ان‌ النیه تنوب عن ذلك ‌و‌ تقوم مقام العمل. ‌و‌ نیه المومن خیر من‌ عمله.
قوله علیه السلام: «من حسن صنیعك»، اى: عائدتك ‌و‌ معروفك. «من» تبعیضیه او‌ تبیینیه. ‌و‌ الجار بمجروره- اعنى «الى»- یحتمل التعلق ب«صنیعك» ‌و‌ یحتمل ان‌ یكون صله ل«احسانا». یعنى: ‌و‌ در‌ خلال ‌و‌ میان احوال، آنچه نوشته اند از‌ براى من‌ دو‌ فرشته اى كه‌ نویسندگان اعمال شبانه روزى هر‌ بنده اند از‌ كردارهاى پاكیزه، آنكه نه هیچ دلى اندیشه ‌ى‌ ‌آن كرده باشد ‌و‌ نه زبانى گویا به‌ ‌آن شده باشد ‌و‌ نه هیچ اندامى ‌و‌ جارحه اى رنج ‌آن كشیده باشد، بلكه از‌ روى تفضلى است كه‌ تو‌ كرده اى بر‌ من‌ ‌و‌ از‌ روى احسانى است از‌ نیكوییهاى كردار تو‌ با‌ من.
«اللهم فصل على محمد ‌و‌ آله، ‌و‌ حبب الى ما‌ رضیت لى». بار خدایا، پس‌ رحمت فرست بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او، ‌و‌ دوست گردان به‌ سوى من‌ آنچه خشنودى تو‌ در‌ ‌آن است از‌ من. «و یسرلى ما‌ احللت بى». ‌و‌ آسان گردان بر‌ من‌ آنچه فرود آورده اى به‌ من‌ از‌ شداید. «و طهرنى من‌ دنس ما‌ اسلفت». ‌و‌ پاك گردان مرا از‌ چركینى ‌و‌ خباثت آنچه پیشتر كرده ام از‌ خطایا ‌و‌ گناهان. «و امح عنى شر ما‌ قدمت». ‌و‌ محو كن ‌و‌ زایل ساز از‌ من‌ بدى آنچه پیش كرده ام. «و اوجدنى حلاوه العافیه».
اى: اذقنى، مجازا. «و اذقنى برد السلامه». اى: سهوله السلامه. ‌و‌ منه: «الصوم فى الشتاء الغنیمه البارده». اى: لا‌ مشقه ‌و‌ لا‌ تعب فیه. یعنى: بچشان مرا شیرینى عافیت از‌ مرضها ‌و‌ آسانى سلامت از‌ آفتها. «و اجعل مخرجى عن علتى الى عفوك». ‌و‌ بگردان بیرون شدن من‌ از‌ علت در‌ حالتى كه‌ منتهى شود به‌ عفو تو. «و متحولى عن صرعتى الى تجاوزك». ‌و‌ انتقال من‌ از‌ افتادگى ‌و‌ سقوط به‌ سوى درگذشتن تو‌ از‌ گناهان من. «و خلاصى من‌ كربى الى روحك». بفتح الراء، اى: رحمتك. (یعنى:) ‌و‌ خلاصى مرا از‌ اندوه ‌و‌ محنت در‌ حالى كه‌ منتهى شود به‌ رحمت ‌و‌ بخشایش تو. «و سلامتى من‌ هذه الشده الى فرجك». الفرج: انكشاف الغم. (یعنى:) ‌و‌ سلامتى من‌ از‌ این سختى. به‌ رستگارى یافتن از‌ عذاب تو.
«انك المتفضل بالاحسان».
به درستى كه‌ تویى تفضل كننده به‌ نیكویى كردن- بى آنكه سابقه ‌ى‌ استحقاقى بوده باشد. «المتطول بالامتنان». اى: ذو الطول- بفتح الطاء- بمعنى الانعام الذى تطول مدته على صاحبه. (یعنى:) ‌و‌ انعام كننده اى بندگان خود را‌ به‌ نعمت دادن دور ‌و‌ دراز. «الوهاب الكریم، ذو الجلال ‌و‌ الاكرام». الوهاب: الكثیر الهبه. ‌و‌ الكریم: الجواد المفضل. ذو الجلال، اى: العظمه ‌و‌ الغنى المطلق، ‌و‌ الاكرام، اى: یكرم اهل دینه ‌و‌ ولایته. یعنى: بسیار بخشاینده ‌و‌ صاحب جود ‌و‌ صاحب جلال ‌و‌ بزرگى ‌و‌ گرامى دارنده ‌ى‌ اهل دین ‌و‌ دوستداران خود. ‌و‌ اكثر محققین برآنند كه‌ «جلال» اشاره است به‌ صفات سلبیه، زیرا كه‌ سلب ‌آن مقتضى عزت ‌و‌ كبریاست ‌و‌ جناب مقدسش از‌ ‌آن منزه ‌و‌ معرا، ‌و‌ «اكرام» اشاره است به‌ صفات ثبوتیه كه‌ اثبات ‌آن مستلزم كمال ذات بى مثال است. پس‌ «ذو الجلال ‌و‌ الاكرام» یعنى جامع جمیع صفات سلبیه ‌و‌ ثبوتیه. ‌و‌ از‌ این است كه‌ بعض علما او‌ را‌ اسم اعظم گفته اند. ‌و‌ خبر: «الظوا بیا ذا الجلال ‌و‌ الاكرام» موید این قول است.