معماری ایرانی: مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است. این مسجد در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران است.

صبح بخیر: مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است. این مسجد در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ترین مساجد ایران است و نخستین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام است که در دوره سلجوقی ایجاد شده است.


این مسجد قبلا آتشكده یا معبد بوده است و هلاكوی مغول در قرن ۷ هجری قمری به قتل و غارت ساكنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد و باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مركزی (میانسرا)، شبستان های ستوندار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور كننده و سر در بوده است. تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:

•    دوره نخست- قرن سوم هجری قمری، مسجد به صورت گنبدی ساخته شد

•    دوره دوم- در قرن سوم وچهارم هجری قمری از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد

•    دوره سوم - در قرن ششم هجری قمری در عهد سلجوقیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.


بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.


مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده است و اکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی‌های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره و از سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل، دولچکی، دونیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری تشکیل شده‌است.

در قسمت شمالی مسجددو ورودی قرارگرفته، یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی، گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودی‌های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.


مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که به شرح زیر است:

1.    صفه صاحب الزمان

صفه جنوبی که شامل ایوان و گنبد خانه است به صفه صاحب الزمان مشهور بوده و از قدیمی‌ترین قسمت های مسجد می‌باشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است و زمینه دایره شکلی را که گنبد بر روی آن سوار شده مهیا گردیده، وضع طاق بندی و آجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم هجری قمری است. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ هجری قمری آن را تعمیر کرده است.

2.    ایوان شمالی

این ایوان که به صفه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی و به سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.

3.    ایوان شرقی

این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف است که در قرن یازدهم هجری قمری به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده و موقوفه‌ای بر آن مقرر داشته و روی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است.

4.    ایوان غربی

این ایوان به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده، در سقف این ایوان نقاشی‌ها و آیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته و در بالای آن مناره‌ای قرار دارد. می توان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.


شیوه رازی: رنسانس ایران قدیم

شیوه رازی، شیوه‌ای در معماری ایرانی و مربوط به سدهٔ پنجم تا آغاز سدهٔ هفتم (سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان) است.

معماری این دوره را می‌توان مجموعه‌ای از تمام معماری‌های گذشته ایران دانست در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری پارسی، شکوه و عظمت پارتی و ریزه کاری خراسانی همراه بود.

اغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بوده، اما در شهر ری پا گرفته است. دوره رازی را می‌توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متاسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.


معماری در این دوره مشخصات معماری گذشته را در کاربری‌های جدید به کار برد. در این دوره با فراوانی‌های انواع معماری روبرو هستیم که در آنها از معماری‌های قبل از اسلام الگو گرفته شده و ساخته گردیده‌اند. درواقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق امپراطوری اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد حکومت طولانی و نسبتا طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققین به عنوان تجدید خیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده‌است که در حدود چهار قرن که با دولت سامانیان آغاز و حضیض آن با دولت خوارزمشاهیان است.