هنر رشتی دوزی

قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه‌ی ماهوت

قلاب دوزی رشت که به رشتی دوزی معروف است یکی از هنر‌های اصیل بانوان شهر رشت در حال حاضر میباشد. قلابدوزی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است از تزیین پارچه‌های ارزنده‌ی ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب که زمینه‌ی پارچه به وسیله‌ی نخ‌های ابریشمین تزیین می‌گردد. به عبارت دیگر به روی پارچه‌های ضخیم، نقش‌های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای که قلاب نام دارد دوخته می‌شود.

در فرهنگ معین قلاب دوزی عبارت است از دوختن نقش و نگار، از ابریشم یا خامه یا رشته‌های طلا و نقشه به روی پارچه با قلاب.
به طور کلی قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه‌ی ماهوت. به قلاب دوزی در اصطلاح فرانسه Broderie«بردوردوزی» هم می‌گویند.

نقوشی که در این هنر به کار می‌روند دو نوع هستند:
۱)گلدوزی که از قدیم بوده و به صورت الگویی ثابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۲)نقوش ابتکاری (ابداعی) به طوری که با نقوش قدیم مطابقت داشته باشد. مثل نقشه، چادری ستونی، هشتی تاجی شب بی حاشیه دارد (در حدود ۳۰ سال پیش، از این طرح استفاده می‌کردند و حاشیه‌ی اطراف آن کار ابتکاری است بدون نقشه روی پارچه قلابدوزی می‌کنند .

 

قلاب دوزی رشت که به رشتی دوزی معروف است

 
به طور کلی نقشه‌های قلاب دوزی را به پنج دسته تقسیم نموده اند:
۱-نقشه‌های اقتباسی: از نقشه‌های قدیم که استاد کارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.
۲ -نقشه‌های ابتکاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.
۳- نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبعی بروی ماهوت پیاده می‌شد.
۴- نقشه‌ی هندسی:که به شکلهای مختلف میباشد.
۵ -نقشه‌ی سلیقه ای: چنان که از نامش پیداست به سلیقه‌ی افراد بستگی دارد
در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اکثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی که بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش‌های قدیمی کج بوته ای نقشه ترنجی و گرد می‌باشد.

سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه، دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می‌نمودند. از نمونه‌های بسیار نفیس می‌توان به یک جفت به سه شیوه‌ی رایج اشاره نمود که متعلق به سده‌ی ۱۳ه.ق می‌باشد، که استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این کار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است

مواد اولیه این صنعت شامل: پارچه‌ی ماهوت یا مخمل و نخ‌های الوان ابریشمین است.
الف_ ابزار کار برای قلابدوزی:
– جریده یا کارگاه (چوب مخصوص کار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر که در یک طرف به میخ و به یکدیگر متصل در سوی دیگر به وسیله‌ی مانعی که در فاصله‌ی ۴۰ سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشکیل یافته است .

– قلاب نوک تیز و بدون انحنا با یک بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوک قلاب.

– چهار پایه‌ی مخصوص معروف به کتل که مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.

– نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح می‌باشد و این طرح‌ها اکثرا نقشه هایی هستند که از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است. نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی ، بند رومی ، بته جفه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه ای شاخ گوزنی ، بته جقه قهر و آشتی ، گل و بوته ، گل و مرغ و…

 

قلاب دوزی یکی از صنایع دستی استان رشت می باشد.

 
ب_ شیوه کار قلابدوزان در تهیه یک اثر قلاب دوزی
قلاب دوزان طرحی را که قصد دارند روی پارچه ماهوت قلاب دوزی کنند، ابتدا روی کاغذی که ابعاد آن کمی بزرگتر از اندازه پارچه مورد نظرشان است ترسیم کرده و سپس با یک سنجاق تمامی خطوط طرح را روی کاغذ با فواصل نزدیک به هم سوراخ می‌کنند. آنگاه مقداری گچ روی کاغذ ریخته، کاملا آن را روی صفحه کاغذ پخش می‌کنند تا از داخل سوراخهای کاغذ گذشته و بر روی ماهوت بنشیند و بعد از برداشتن کاغذ از روی ماهوت، طرح بر روی ماهوت قلم گیری شده و صنعتگر با کمک قلابی که ساختمان آن تشریح شد، شروع به دوخت می‌کند.

رشتی دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن، رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه، بقچه سوزنی و… مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شیوه کار قلاب دوزان به این صورت است که روی یک چهار پایه کوتاه نشسته و یک قسمت از پارچه را در لای دهانه جریده قرار داده و به کمک زانوانشان آن را به هم می‌فشارند تا پارچه خارج نشود.

آنگاه یک سر نخ را گره زده و در حالی که قلاب را از روی پارچه به داخل آن فرو برده اند، گره را در شیار قلاب استوار ساخته و آن را از پارچه بیرون می‌کشند و در شرایطی که نخ خارج شده از پارچه حالت یک نیم دایره را به خود گرفته، در فاصله ای معین، دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و نخ را بر روی شیار قلاب استوار کرده و قلاب را از پارچه خارج می‌کنند.

به این ترتیب، نیم دایره قبلی سفت شده و بر روی کار می‌نشیند، در حالی که نیم دایره جدیدی که به وجود آمده به صنعتگر امکان می‌دهد تا دوباره قلاب را به داخل پارچه فرو برده و با تکرار این حالت است که نقشی زنجیره ای روی پارچه به وجود می‌آید.

تاریخچه دقیقی از قلاب دوزی در گیلان در دسترس نیست. داده‌های باستان شناسی حاکی از سابقه تاریخی قلاب دوزی در منطقه گیلان است و در کشف‌های باستان شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی بدست آمده که پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. قدیمی‌ترین نمون ه‌های رشتی دوزی جدا از مجموعه‌های خصوصی ، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود.
منبع:seeiran.ir

ویدیو مرتبط :
‫آموزش دور دوزی در هنر رشتی دوزی (خانم جعفری)‬‎

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

هنر سرمه دوزی

 

سرمه دوزی یکی از رودوزی‌های شاخص و فاخر ایرانی است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا‌ و یا نقره یا مطلا‌ و آلیاژهایی به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می‌شود . این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت می‌گیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که به‌اندازه لا‌زم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته می‌شود

 

از تاریخچه این نوع دوخت در دوران كهن، نوشته ای در دست نیست ولی آنچه مسلم است توجه ایرانیان به آرایش یقه لباسها وسمبوسه های لشگری و درباری و تزئین درفشها آنها را وادار به تولید این نوع نخهای تزئینی میکرد.
زمان رواج این نوع نخ را می توان دوره اشكانیان دانست . در این دوره فراورده های دوخت تزئینی كه یکی از اقلام صادراتی ایران را تشكیل می داد و یكی از هنرهایی كه اسكندر مقدونی را به حیرت واداشته بود وجود پارچه های زرفت ودوختهای تزئینی ایرانی بود كه سرمه دوزی نیز یكی از این دوختها بوده است .

 

در دوره ساسانی نیز این هنر ادامه داشت تا اینكه در دوره صدر اسلام با عنایت به تعهدات هنرمندان ایرانی برای تولید پرده خانه خدا سرمه دوزی به منتها درجه شكوفایی رسید در این دوره سوره های كوتاه و یا آیاتی از قرآن مجید بشیوه خطوط سته محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع طراحی و سرمه دوزی می كردند ولی روی نوشته یا قبلا نخ ضخیمی مثل قیطان می دوختند بعد روی آنرا با سرمه دوزی بصورت ساقه دوزی می پوشاندند تا جلای خاصی به آن می بخشید یا در پرده فیس خانه خدا كه یادگار دوران تیموری است و اكنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

 

 

انواع دوختها از جمله :ابریشم دوزی، گلابتون دوزی، ده یك دوزی، كمند دوزیف شرفه دوزی و سرمه دوزی در ان دیده می شود.
در تمام دوره های اسلامی این دوخت از مجد و شكوه بالایی برخوردار بوته است . دوره اوج این هنر در عصر صفوی بوده است .
آثار باقیمانده از این دوره خود گواه بر این مدعا است . پرده نفیسی كه در موزه هنرهای تزئین یایران نگهداری می شود و مربو ط به این دوره می باشد گویای اوج تحول این هنر می باشد . در روی این پرده كه با نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده است انواع دوختهایی از قبیل : گلابتون دوزی، ده یك دوزی، پیله دوزی، سرمه دوزی و ملیله دوزی دیده می شود. در دوره های بعدی یعنی افشار، زند ، قاجار و معاصر، این دوخت به سیر تحول خود ادامه داده و در این دوره ها نخهای سرمه از لحاظ كیفی و كمی اصالت خود را از دست داده اند ولی تعداد آثار باقیمانده از ایندوران حكایت از ادامه رواج این دوخت دارد.

این دوخت در اكثرموارد با دوختهای دیگر هماره می باشد مثل دوختهایی از قبیل : پیله دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دزیف شرفه دوزی، شمسه دوزی، ده یك دوزی، صدف دوزی، سنگ دوزی، مرصع دوزی، منجوق دوزی،پولك دوزی، زغره دوزی، مروارید دوزی و غیره.

نقوش متعددی كه در سرمه دوزی بكار گرفته می شود عبارتند از : انواع گلهای گلدانی و صحرایی و حاشیه ای و جناغی، حرابی، محرماتی راست و كج، انواع بته جقه ای ها، سروی، سروچه، گل بادامی، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرایی معمایی، مثنی، دیوانی، گلزار، اسلیمی و ختایی، نقوش حیوانی و انسانی، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه های انگوری، انواع میوه ها، ستاره ها، ترنی و سر ترنجی و نیم ترنجی و كتیبه ای و غیره.

 

از سرمه دوزی برای تزئین : انواع تابلوهای تزئین، تزئینات دور یقه، پبش سینه، سمبوسه، كمربند و كیسه های پول، قلمدانف شانه، مسواك، قیچی، مهر، سرمه دان، رویه سینه، حنابندان عروس، سفره های قند، بقچه سوزنی، سجاده، پرده های نفیس، جهازیه عروس، رویه جعبه های نفیس، رو میزی، رو كوسن، و غیره استفاده می نمایند.
از مراكز این دوخت می توان به شهرهای : اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، یزد، استان هرمزگان و قسمتی از استان كردستان و قزوین اشاره نمود.

 

 

این دوخت معمولا بر روی: مخمل، ماهوت، ابریشم، تافته، اطلس، ساتن، و پارچه های ابریشمی انجام می گیرد.

 

از انواع دوختهائی كه بیشتر در این دوخت بكار می رود می توا ن به دوخت : زنجیره ای، برگ دوزی، جناغی، دوردوزی، مارپیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی و بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ های مختلف را نام برد . از انواع سرمه های موجود می توان به سرمه مات، سرمه الماسی )شان شاین(، سرمه بلرسنت طلایی و نقره ای، سرمه ساده وباریك و ضخیم و سرمه فرانسوی اشاره نمود.

 

خانم زینب السادات عارفی متولد اول بهمن ۱۳۳۶ تهران که در سرمه دوزی سابقه ۳۵ ساله دارد. مدت ۸ سال است که حرکتی نوین را در دوخت سرمه ایجاد کرده که حاصل آن خلق آثار نفیس و ارزشمندی است تحسین برانگیز و درخور تقدیر البته ایشان آنرا نتیجه یک اتفاق در زندگی خود می‌داند که سبب تفاوت نگاه وی به سرمه دوزی و ایجاد سبک و سیاق کنونی وی شده وجود عناصر هنری نظیر بافت، رنگ، طرح، نقطه و خط در کنار فناوری نوین در دوخت سرمه و تلفیق آگاهانه گذشته و حال، با اولین نگاه به آثار ایشان به چشم می‌خورد بطوری که می‌توان دریافت که بیان بصری و شیوه‌های کاربرد تکنیک در دوخت هر دو در قالب طراحی موزن و فن استادانه در جهت یکدیگر حرکت می‌کنند، نقوش و طرح‌های اسلیمی و گل‌های ختایی حالتی استوار و تذهیب گونه دارند.

 

 

دوخت سرمه‌ها به گونه‌ای اجرا شده که گویی با مداد طراحی نقوش را با‌هاشورهای منظم و در موازات هم پدیدار کرده و در موارد لزوم مواد دیگری چون مروارید‌های ریز و منجوق و پولک و پارچه‌های مخمل و ترمه و ساتن بکار گرفته شده تا حضور رنگ را در آثار خود متجلی سازد. قدر مسلم این رخداد اتفاقی نبوده بلکه حاصل بلوغی هوشمندانه و حرکتی درست و انسجام یافته و متشکل از عناصر هنری و فنی در ساختار کلی در ادامه مسیری بوده که سال‌ها پیش آغاز گردیده بود.

 

با وجود خلق و خوی صبورانه و آرام و تعمق در بیان متواضعانه وی بی دلیل نیست که حاصل چیدن تک تک میلیون‌ها بخیه‌ای که با بردباری هرچه تمام‌تر و با دقت و ظرافت بسیار کنار یکدیگر دوخته شده، آنچنانکه زیبایی از پس تلا‌لو زر و سیم طلوع می‌کند. اگر چه بسیاری از هنرهای اصیل و مردمی‌در طول زمان دستخوش تغییرات و فراز و نشیبهایی بوده‌اند، سرمه دوزی نیز از این قائده مستثنی نبوده اما تعمق، تفکر و چاره‌اندیشی دلسوزانه در زمینه حفظ، احیای ارزش‌های ملی، فرهنگی و هنرهای اصیل ایرانی و تحولا‌ت عمیق به لحاظ هنری و فنی، کاربردی و طراحی با استفاده از فناوری‌های نوین لزوما محسوس می‌باشد آنچنانکه در خور و شایسته شان هنرمندان بی ادعای صنایع دستی و هنرهای سنتی است بدون هیچ گونه شعارزدگی بکوشیم چرا که صنایع دستی امروز را شعور باید نه شعار.

 

منبع تصاویر: molanagallery.com