ظریف کاری نقره با استفاده از هنر ملیله

 

ظریف کاری نقره با استفاده از هنر ملیله

« ملیله سازی» از جمله ظریف‌ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته‌ترین صنایع دستی ایران است.

هنر ملیله کاری ، محصول کار با طلا ، نقره و مس است که به صورت مفتول‌های باریک درآمده و با صرف وقت و دقت فوق العاده و مهارت و هنرمندی ملیله کار ، برشی یا محصول مورد نظر و با بهره گیری از نگاره های سنتی و طرح‌های اسلیمی به هم پیوند داده می شوند.

ملیله کاری در واقع ظریف کاری نقره با استفاده از مفتول ها و نوارهای نقره و با بکارگیری ذوق هنری به شیوه منظم و اسلیمی وار و در انواع مختلف زینتی همچون سنجاق گل سینه، گردنبند، انگشتر، و انواع مختلف تزئینی همچون پایه استکان، سینی و ... ساخته می شود که قدمت آن به 200 سال قبل از میلاد می رسد.

قدیمی ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سالهای 330 تا 550 ق.م. (دوره هخامنشی) است.

متأسفانه به دلیل آن که اکثر اشیاء ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند, نمونه های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان, گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف در کشور ایران باقی مانده است.

نقوش رایج در ملیله کاری عبارتند از:
دندانه, تابیده, جقه, بته ترمه, ریزه جقه, برگ فرنگ, برگ, غنچه, پیچ, پیچک, سه چشمه و یک چشمه است .

تولیدات ملیله شامل گیره ، شربت خوری, گلاب پاش, قاب عکس, بشقاب, شکلات خوری, شیرینی خوری, زنجیر ، گل سینه و گوشواره است.

از آنجا که این هنر شاخه ای از فلزکاری است ، می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جست و جو کرد .

ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری است و برای تهیه و ساخت آثار ملیله ، ابتدا باید نوار ملیله را که از جنس طلا و نقره یا مس تهیه می شود با عبور شمش یا مفتول نقره و مس از دستگاه نورد حدیده ، مفتول مورد نظر به دست آورد . بعد از آماده شدن نوار ملیله ، نوبت به ساخت ملیله می رسد .

رونق این هنر دستی از دوره سلجوقی آغاز و در دوره صفویه به اوج خود رسید و شهرهای زنجان و اصفهان بیشترین هنرمند را در این حرفه تربیت و به عرصه ی هنرهای دستی تحویل دادند.

ملیله ساز که زمانی به خاطر اشتغالزایی زیاد، ظرافت و زیبایی زبانزد همه جهانیان بود با مروز زمان و مشکلات مختلف به بوته فراموشی سپرده شد و تعدادی کمی از علاقمندان واقعی، به این حرفه طاقت فرسا و کم سود ادامه دادند.

در صنعت ملیله کاری، استاد کار پس از ذوب شمش، آن را از قالب مخصوص عبور داده و مفتول هایی به قطر یک سانتی متر تهیه می کند که این مفتول ها نیز با ادامه عملیات دستی، به سیم های نقره ای با قطر یک میلیمتر تبدیل و آماده ملیله سازی می شود.

با نشاندن این سیم ها در قالب هایی که معمولا از تخته و موم ساخته می شود و دادن طرح ها و اشکال متنوع به آن، تارهای نقره ای در اثر حرارت و براده مس به هم متصل می شود و سپس بصورت انواع ظروف در می آید.

چکش کاری، حرارت دهی، نورد کشی، مفتول کشی، حدیده کاری و قالب بندی، از جمله کارهایی است که توسط استادکار در صنعت ملیله سازی انجام می شود.  

یکی از صنایع دستی بسیار ارزشمند، ظریف و هنرمندانه زنجانیان، صنعت ملیله کاری است که با ظرافتی بسیار پیچیده و زیبا تارها و رشته های نقره را کنار هم قرار داده و طرحی ماندگار برای ساخت ظرفی زیبا و مجلل رقم زده است.

تاریخچه ملیله کاری زنجان
درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست اما از دو طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. اول با نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اندو دوم با استفاده از آثار باقی مانده ملیله بسیاراندکی که وجود داشته و اغلب متعلق به دو سده اخیر  است.

در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد.

با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.

سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است تا آنجا که 'فردریک ریچارد'، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می نویسد: ' شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است'.

ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت.

سرویس های چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.

هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

امروزه در زنجان حدود 30 کارگاه ملیله کاری فعال موجود می باشد که استادان ملیله کار این کارگاه ها همگی از شاگردان استاد 'منصور کاظمیان مقدم' است.

این استاد گرانقدراز سال 1355 به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان اقدام نمودند.

دو نفر از شاگردان ایشان به نامهای استاد ((عبدالحمید محرر)) در سال86 محسن یزدانشناس در سال 87 موفق به اخذ مُهر اصالت در این رشته از یونسکو شدند.

این مصنوعات دستی به حدی زیبا و ظریف است که امروز نیز زینت بخش موزه ها، مجموعه های هنری خصوصی و منازل افراد متمول در اقصی نقاط عالم است دست مایه هنرمندان ملیله سازی ایرانی، از جمله ره توشه گردشگران خارجی است که در پایان سفر خود به ایران، همراه می برند و به آن افتخار می کنند.

با اینحال، گران بودن نقرة، وضعیت نامناسب اقتصادی، نبود رونق بازار، کاهش انگیزه، نبود سرمایه ی مورد نیاز، طاقت فرسا بودن کار و کناره گیری اجباری خبرگان از این حرفه، اجیای جایگاه اولیه ملیله سازی را با مشکل مواجه می سازد.

عیار نقره مصرفی در ملیله زنجان، با خلوص9.99 درصد معروف به عیار 100 استفاده می شود و به لحاظ کیفیت ساخت، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگتر نسبت به ملیله زنجان است و غنای ریز نقوش ، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی کند.

منابع:tebyan-zn.ir
mehrnews.com

ویدیو مرتبط :
هنر نقره کاری

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

هنر ملیله کاری زنجان

براساس کشفیات باستان‌شناسی ، قدیمی‌ترین اشیایی که می‌توان، ریشه ملیله ایران را در آن جستجو کرد، متعلق به دوره هخامنشیان  می‌باشد. در دوران ساسانی نیز صنعت‌گران فلزکار و مخصوصا نقره‌کاران ظروف گران‌قیمت و سرشار از ذوق و سلیقه هنری خود را برای مصرف طبقات مرفه جامعه ساخته می‌شد و در راه خلق آثار بسیار ظریف و هنرمندانه تمامی استعداد خود را به کار می‌گرفتند . در برخی موارد نیز استفاده از سنگ‌های قیمتی، زیبایی این اشیا را دو چندان می‌نمود.

 

متاسفانه بسیاری از آثار مربوط به دوره تاریخی مذکور در زمان حمله اعراب (به دلیل گران‌بها بودن اشیا نقره‌ای و سبک‌ بودن وزن آن) به غنیمت برده شده است. ولی آنچه که طی چند قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی و یا به طور تصادفی مناطقی نظیر شوش و همدان و گنجینه جیحون بدست آمده است، نشانگر وجود ملیله‌کاری و نیز نشان از مهارت و استادی صنعت‌گران ملیله کار در ایران قبل از میلاد می‌باشد.

 

 

پروفسور ((آرتور اپهام پوپ)) در کتاب شاهکارهای هنر ایران، ضمن اشاره به زرگری و نقره‌کاری در سال‌های بعد از ظهور اسلام به آثاری از ملیله متعلق  به قرن 12 میلادی اشاره کرده است. لازم به ذکر است تعداد و آثار باقی‌مانده از آن زمان بسیار اندک است از آنجا که  اشیا ملیله از طلا و نقره ساخته می‌شوند و می‌توان به راحتی آن‌ها را ذوب کرده و مجددا مورد استفاده قرار داد. به همین جهت نیز آن اشیا به مرور زمان از بین رفته و هم اینک نمونه‌های زیادی از ملیله کاری دوران گذشته باقی نمانده است .

 

در دوران سلجوقی اکثر سازندگان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند که عده‌ای از آنان به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی، ترک  وطن کرده، و در سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت گزیدند.

 

با توجه به آن‌چه که اشاره شد، احتمال می‌رود هنرمندان خراسانی هنر فلزکاری از جمله ملیله‌کاری را در سال پنجم هـ . ق در زنجان رواج دادند. از دوران قاجاریه نیز تعدادی سر قلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف ، گوشواره، سینه ریز و...، باقی مانده که بخشی از آن‌ها در موزه‌های داخلی،  خارجی و بخشی نیز به صورت مجموعه‌های خصوصی و یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود .

 

 

تاریخچه ملیله کاری زنجان:
در هر حال از دو طریق می‌توان به قدمت این هنر ارزنده در زنجان پی برد:
نوشته‌ها و سفرنامه‌های سیاحانی كه به این منطقه سفر كرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد كرده‌اند.

 

آثار باقی‌مانده ملیله بسیار اندک بوده و اكثرا متعلق به دو سده اخیر می‌باشد. در كتب تاریخی‌ كه اشاراتی درباره زنجان دارند، از میان صنایع شهر زنجان، از صنعت فلزكاری آن سخن گفته‌اند از آنجا كه ملیله‌كاری نیز یكی از شاخه‌های  فلزكاری است، می‌توان مسیر حركت آن را در بطن فلزكاری منطقه جستجو كرد. شاید بتوان گفت، با توجه به رونق منطقه زنجان در دوره هخامنشیان، اشكانیان و ساسانیان، فلزكار نیز كه از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدن‌هاست که در این منطقه وجود داشته است.

 

سابقه ملیله‌کاری در زنجان از قرن سیزدهم هجری، به بعد روشن و مشخص است به طوری‌که ((فردریک ریچارد))، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می‌نویسد : (( شهر زنجان، شهر کوچکی است نقره و ملیله‌کاری این شهر پر زرق و برق است))، همچنین سامویل گرین‌ویل بنجامین که در حدود سال (1883 م 1301 هـ . ق ) به ایران سفر کرده است در مورد صنعت‌گری در زنجان اطلاعات بیشتری می‌دهد . ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز هنری مشابه ملیله کاری زنجان در مناطق مذکور، رواج یافت.

 

 

سرویس‌های چای‌خوری و شربت‌خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده‌ترین محصولات تولیدی تا زمان معاصر بوده‌اند. هنرمندان زنجانی در سال‌های بعد ، به تدریج بر انواع این دست ساخته‌های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را در زنجان، دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثار باقی‌مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر، ملیله‌کاری، یکی از رشته‌های اصیل، بومی و اولویت‌دار صنایع دستی استان زنجان می‌باشد، که با به کارگیری مفتول‌ها و نوارهای ظریف شده نقره و با استفاده از انواع طرح‌های سنتی ساخته می‌شود، مصنوعات تولید شده شامل: سرویس چای‌خوری، شکلات‌خوری، گلدان، شمع‌دان، قاب عکس، انواع زیورآلات و....، می‌باشد دانست.

 

روش کار:
- مقدمات ساخت ملیله(نوار ملیله):
 برای تهیه نوار ملیله ابتدا نقره با عیار حدود 9/99% در كوره قرارگرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریجه، ریخته شود پس از سرد شدن قطعه نقرهای به طول 30-25 سانتی‌متر به قطرحدود 5 میلی‌متر بدست می آید در مرحله بعد، قطعه نقره‌ای را  بر روی سندان گذاشته و به كمک چكش، آن‌را تبدیل به میله‌ای چهار پهلو می‌كنند و مجددا آن‌را بوسیله چراغ كوره‌ای با شعله گاز حرارت می‌دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا كند، سپس آن‌را از دستگاه نورد عبور داده و بصورت مفتول‌های باریكی در می‌آورند.

 

در بالای دستگاه نورد، چرخ دنده‌ای قرار دارد كه بوسیله آن می‌توان دستگاه را تنظیم و مفتول‌هایی با قطرهای مختلف به دست آورد. مفتول‌های باریک مجددا، در كوره حرارت قرار داده شده و درون موم گذاشته می‌شوند تا كاملا موم اندود شوند و آماده حدیده‌كردن شوند. برای حدیده كردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ‌ترین سوراخ حدیده عبور و سپس آ‌ن‌را از سوراخ‌های كوچک‌تری می‌گذرانند. در پایان كار، مفتول را از كوچک‌ترین سوراخ حدیده عبور می‌دهند، تا مفتول بسیار نازک و ظریفی با قطر یكنواخت و با شماره 25، بدست آید. آن‌گاه دو رشته از این مفتول نازک را بصورت دولایی می‌تابند و مفتول دولاتاب را، از میان قسمت مسطح غلطک دستگاه نورد عبور می‌دهند و در نتیجه از دستگاه نورد نوار باریکی به قطر تقریبی کمتر از نیم میلی‌متر خارج می‌شود، که همان نوار ملیله  می‌باشد.

 

آتش کاری نوار نقره

 

موم اندود کردن نوار نقره

 

نورد شمش نقره

 

 نورد نوار ملیله

 

تاب دادن نوار نقره

 

- مراحل ساخت ملیله:
بعد از آماده شدن نوار ملیله، جهت ساخت اشیا، مراحل ذیل انجام می‌پذیرد:
ابتدا صفحه فلزی مستطیل شكلی كه معمولا از جنس آهن و دارای ابعاد و اندازه‌های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن‌را كاملا موم اندود می‌كنند، سپس قالبی را كه به شكل محصول مورد نظر بریده شده، روی صفحه آهنی قرارداده و نوار نقره‌‌ای(دیواره) را كه دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می‌گذارنند تا شكل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. پس از این مرحله بوسیله دیواره‌های بعدی طرح كلی را تقسیم بندی كرده و میانه سطوح را با نقش‌های ملیله كه قبلا بوسیله دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخته شده پر می‌كنند و در آخرین مرحله بوسیله مفتول‌های آهنی بسیار ظریف، نقوش را به یكدیگر می‌بندند تا اشكال ساخته شده به هم نخورد و بوسیله ذوب كردن موم اسكلت ملیله ساخته شده را از صفحه آهنی جدا می كنند. 

 

پس از اینكه كلیه قطعات بوسیله گرده لحیم به یكدیگر متصل شد، سیم های فولادی را بریده و جدا می سازنند و محصول را كه تقریبا كار ساختش به پایان رسیده در ظرفی كه حاوی محلول رقیق اسید سولفوریك است قرار می دهند و یا در داخل ظرف محتوی ( محلول زاج سفید) می جوشانند تا اضافات و لكه های روی نقره از بین برود. در پایان به كمك برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاك می نمایند .

 

نوع دیگری از ملیله محصولاتی است كه بوسیله خم كردن و لحیم كردن صفحات ملیله کاری شده، ساخته می شود و شیوه تولید چنان است كه ابتدا با استفاده از نوارهای ملیله صفحاتی به اندازه های مد نظر تهیه و سپس به كمك آنها محصولاتی نظیر گیره، استكان و لیوان ، قندان، گلاب پاش و... می سازنند و بوسیله نقره ای با عیار پایین تر دسته و پایه آن را ساخته و بر روی كار سوار می كنند.

 

مرحله قبل از اسید کاری

 

چیدن ریزنقشها

 

 دیواره بندی وچیدن ریزنقشها

 

سوهان کاری

 

اسیدکاری

 

 در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند ، ملیله به صورت محدود در شهرهای تبریز و اصفهان نیز رواج دارد ، ولی ملیله زنجان به علت مزیتهایی نظیر ظرافت منحصر به فرد، خلوص نقره، اصالت نقوش و...، نسبت به ملیله سایر شهرها برخوردار بوده، ضمناً لازم به ذکر است در ملیله کاری اصفهان استفاده از مفتولهای ضخیم نورد نشده، نقوش درشت، رایج است و حتی گاهاً به نام نقره کاری نیز خوانده می شود.

 

ابزار و اشیاء وابسته.
مواد اولیه:  -  مواد اصلی : شامل  طلا ، نقره، مس
 -  مواد فرعی( موم ، زغال ، موادپاك كننده ، لحیم، بوره، تنه كار)
مواد اصلی بصورت خام در طبیعت یافت می شود كه تبدیل به شمش شده و سپس به صورت ورق درمی آید و بریده می شود. مواد فرعی: موم ، زغال ، مواد پاك كننده ، لحیم، بوره، تنه كار

 

شمش نقره

 

ابزار آلات ملیله كاری:

 

كوره : شامل كوره های زغالی یا كوره های گازی است كه جهت ذوب فلزات حرارت تولید می كنند و دمای آنها معمولا بالای 1300 درجه سانتی گراد می باشد.

 

 

سندان و چكش: جهت صاف نمودن سطح كار

بوته: ظرفی است استوانه ای شكل که از آن جهت ذوب نقره استفاده می شود جنس آن از گرافیت و ظرفیت كوچكترین آن تقریبا 50 گرم و بزرگترین آن یك كیلوگرم است.

 

حدیده: ابزاری است برای تهیه مفتولهای نقره با قطرهای مختلف بشكل استوانه كه از دو لایه بیرونی و درونی تشكیل شده است.

 

 

ریجه(ریژه): قالب فلزی است كه نقره بعد از ذوب داخل آن ریخته می شود. ریجه دو نوع است1- مدادی: كه جهت تهیه شمش استفاده می شود2- كتابی:كه برای ساخت نقره صفحه ای استفاده می شود.

 

دستگاه نورد: شمش نقره را به مفتول تبدیل می نماید.

 

دمبوری: كه حاوی یك مخزن بنزین و یك دم هوا و همچنین یك مشعل می باشد و جهت آتشكاری جزئی بكارمی رود.

 

 

انبر آتش كاری: دارای دسته ای بلند بوده و هنگام آتش و لحیم كاری استفاده می شود.

 

مته برقی: برای سوراخ كردن برخی قسمتهای زمینه كار از آن استفاده می شود

 

تخته تاب: دو قطعه چوب برای تابیدن مفتول نقره ای بكار می رود

 

قیچی: برای بریدن ورقه های آهنی و قطع مفتولهای نقره ای استفاده می شود.

 

فرچه یا برس سیمی:جهت زدودن ناخالصی ها از روی ملیله استفاده می شود.

 

آینه سوهان: برای براق كردن و شفاف نمودن سطوح کار نقره استفاده می شود.

 

جفت: برای شكل دادن مفتول ملیله به ریز نقشها بكار می رود.

 

قالب ریخته گری: برای ساختن اشیا از قبیل پایه و دسته استكان بكار می رود.

 

دندانه: برای تبدیل نوار صاف نقره ای به نوار دندانه دار استفاده می شود.
 

منبع:vmic.ir