روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

سیزدهم شهریورماه، روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی است. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران در علوم حكمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا - در سال 362 هجری قمری در اطراف خوارزم متولد شد و به این خاطر به بیرونی یعنی خارج از خوارزم معروف شده است.

ابوریحان بیرونی البته یك‌ فیلسوف‌ رسمی‌ كه‌ دارای‌ روش‌ خاص‌ فلسفی‌ باشد، نبود، اما‌ دارای‌ آگاهی‌ عمیق‌ فلسفی‌ بوده‌ و این‌ امر از اشارات‌ بسیاری‌ كه‌ در ضمن‌ كتاب‌هایش‌ به‌ چشم‌ می‌خورد، مسلم‌ می‌شود.

حتی در ضمن‌ این‌ مباحث‌ می‌بینیم‌ كه‌ برخی‌ مشكلات‌ كلامی‌ و مذاهب‌ فلسفی‌ را نام‌ می‌برد و با عباراتی پرمعنی‌ و پخته‌ از آن‌ها انتقاد یا استقبال‌ می‌كند. ابن‌ ابی‌ اصیبعه‌ در این زمینه می‌گوید:

«او معاصر با شیخ‌الرییس‌ ابن‌ سینا بود و  میان‌ آن‌ دو مراسلات‌ و محادثاتی‌ رد و بدل‌ می‌شد و من‌ جواب‌ چند سؤال‌ را از آن‌ ابن‌ سینا كه‌ ابوریحان‌ از او پرسیده‌ بود، پیدا كردم‌ كه‌ حاوی‌ امور مفید و سودمندی‌ بود». و ازجمله كارهایی‌ كه‌ بیرونی كرده‌ این‌ است‌ كه‌ «وجوه‌ توافق‌ میان‌ فلسفه‌ فیثاغوری‌ افلاطونی‌ و حكمت‌ هندی‌ و بسیاری‌ از مذاهب‌ صوفیه‌ را بیان‌ كرده‌ است‌».

او از اولین كسانی است كه به پیدا كردن وزن مخصوص بسیاری از اجسام مبادرت كرد و آن‌چنان این كار را دقیق انجام داد كه اختلاف وزن‌های محاسبه‌شده‌اش با وزن‌هایی كه دانشمندان در قرن‌های اخیر با توجه به تمام وسایل جدید خود تهیه كرده‌اند، بسیار ناچیز است.

ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر می‌كرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یك كره مشخص می‌كرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یك نقشه مسطح پیاده كند و این مقدمهعلم كارتوگرافی بود كه این‌كار با ابوریحان شروع شد.

نزد ابونصر منصور علم آموخت، در 17 سالگی ارتفاع خورشیدی نصف‌النهار را رصد كرد و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج كرد.در دربار مأمون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته، چند سال هم در دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر به‌سر برده است.

در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت كرد. زمانی كه سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت، درصدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از كشتن وی درگذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد.

در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آن‌جا با حكما و علمای هند معاشرت كرد و زبان سانسكریت آموخت و مواد لازم را برای تألیف كتاب خود ـ "ماللهند" ـ جمع‌آوری كرد. ابوریحان در طول زندگی خود حدود یك‌صد و 43 كتاب در زمینه‌های نجوم، هیأت، منطق و حکمت نوشت.

ازجمله تألیفات او "قانون مسعودی" در نجوم و جغرافیا و "آثار الباقیه" در تاریخ، آداب و عادات ملل است. از دیگر آثارش به "التفهیم"، تحقیق "ماللهند"، "اسطرلاب"، "سدس"، "تحدید"، "چگالی‌ها"، "سایه‌ها"، " وترها"، "پاتنجلی"، "قره‌الزیجات"، "قانون"، "ممرها"، "الجماهر" و "صیدنه" می‌توان اشاره كرد.

سید امین‌ درباره بیرونی چنین می‌گوید: «بیرونی‌ حكیم‌ ریاضی‌، عالم‌ به‌ نجوم‌ بود و در فلسفه‌ و طب‌ و جغرافی‌ و تاریخ‌ و ادب‌ و شعر لغت‌ مهارت‌ داشت‌». ابن‌ ابی ‌اصیبعه‌ نیز معتقد است: «ابوریحان‌ به‌ علوم‌ فلسفی‌ اشتغال‌ داشت‌ و در هیأت‌ و نجوم‌ فاضل‌ بود و همو در صناعت‌ طب‌ نظری‌ نیكو داشت‌».

صفدی‌ او را چنین‌ وصف‌ می‌كند: «... در دانش‌های‌ فلسفه‌ و ریاضی‌ یگانه‌ روزگار خود بود، و در طب‌ و نجوم‌ بسیار كوشیده‌ و ماهر گشته‌ بود». سخائو - خاورشناس‌ آلمانی -‌ كه درباره‌ بیرونی‌ تحقیقاتی‌ كرده‌ و چند كتاب را در این زمینه چاپ‌ كرده، درباره او گفته‌ است‌: «بیرونی‌ از بزرگ‌ترین‌ شخصیت‌های عقلی‌ است‌ كه‌ تاریخ‌ اسلام‌ به‌ خود دیده‌ است‌».

سمیث‌ در بخش نخستین‌ از كتاب‌ "تاریخ‌ ریاضیات‌" می‌نویسد‌: «بیرونی‌ درخشان‌ترین‌ چهره‌ علمی‌ زمان‌ خود در ریاضی‌ بوده‌ است‌، و اروپاییان‌ بسیاری‌ از معلومات‌ نادر و كمیاب‌ خود را در باب‌ «هند» مدیون‌ ابوریحان‌ و آثار ارزنده‌ او هستند».

جرج‌ سارتن‌ در كتاب‌ "مقدمه‌ای‌ بر تاریخ‌ علم"‌ به نبوغ‌ بیرونی‌ و وسعت‌ اطلاعات‌ او اذعان‌ كرده‌ و می‌گوید: «بیرونی‌ نه‌ فقط‌ از فیلسوفان‌ و ریاضیدانان‌ و جغرافیدانان‌ نامبردار است‌، بلكه‌ از بزرگ‌ترین‌ مورخان‌ اسلام‌ و از نامدارترین‌ دانشمندان‌ جهان‌ است».

بروكلمان‌ در "تاریخ‌ رجال‌ اسلامی"‌ می‌آورد: «حقیقت‌ این‌ است‌ كه‌ شجاعت‌ فكری‌ بیرونی‌ و حب‌ او به‌ آگاهی‌ علمی‌ و دور بودنش‌ از توهم‌ و دوستداری‌ حقیقت‌ و تسامح‌ و پاكی‌ ضمیر او، جملگی‌ از خصالی‌ است‌ كه‌ در قرون‌ وسطا بی‌نظیر بوده‌ است‌. درواقع‌ او نابغه‌ای‌ نوآور بود و در مسائل‌ علمی‌ بصیرت‌ كامل‌ داشت‌ و نظرش‌ نافذ و صائب‌ بود».

اما ابوالفضل‌ بیهقی‌ در این‌باره چنین می‌نویسد: «... و من‌ كه‌ این‌ تاریخ‌ پیش‌ گرفته‌ام‌، التزام‌ این‌قدر بكرده‌ام‌ تا آن‌چه‌ نویسم‌ یا از معاینه‌ من‌ است‌ یا از سماع‌ درست‌ از مردی‌ ثقه‌، و پیش‌ از این‌ به‌ مدتی‌ دراز كتابی‌ دیدم‌ به‌ خط‌ استاد ابوریحان‌، و او مردی‌ بود كه‌ در ادب‌ و فضل‌ و هندسه‌ و فلسفه‌ در عصر او چنو دیگری‌ نبود و به‌ گزاف‌ چیزی‌ ننوشتی‌،... و این‌ دراز از آن‌ دادم‌ تا مقرر گردد كه‌ من‌ در تاریخ‌، چون‌ احتیاط‌ می‌كنم».

عبدالحمید دجیلی درباره بیرونی چنین می‌گوید: «اگرچه ابوریحان معمولا آثار خود را به عربی و سانسكریت می‌نوشت، اما از لحاظ فارسی دارای تسلط كامل بود تا آن‌جا كه كتاب "التفهیم" وی كه به دو زبان پارسی و تازی نوشته شده است، هم‌اكنون به عنوان یك مرجع لغت فارسی مورد توجه دانشمندان و ادبای فارسی است.

این روایت معروف است كه در واپسین ساعات عمر ابوریحان بیرونی شخصی به دیدنش آمد و او در بستر بیماری پاسخ مسأله‌ای علمی را از وی پرسید. اطرافیان که از کار او متعجب شده بودند، از بحث علمی برحذرش داشتند؛ ابوریحان در پاسخ چنین گفت: «آیا پاسخ این سوال را بدانم و بمیرم بهتر است یا ندانسته بمیرم؟» ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری قمری در سن 78 سالگی در شهر غزنین از دنیا رفت.

----------------------------

پی‌نوشت: در نگارش این مطلب از منابع مختلفی استفاده شده است.

منبع: خبرگزاری ایسنا

ویدیو مرتبط :
ابوریحان بیرونی

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

13 شهریور؛ روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی را پدر علم انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند

 

13 شهریور؛ روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی

زندگینامه ابوریحان بیرونی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در 14 شهریور 352 خورشیدی (29 ذیقعده 362 قمری برابر 5 سپتامبر 973 میلادی) در حوالی خوارزم متولد شد. سالهای اول زندگی را در خوارزم به تحصیل علوم گذرانید و مدتی در خدمت مامونیان خوارزم بود تا آن كه به مسافرت پرداخت. در ابتدای سفر چند سالی را در جرجان (در جنوب شرقی دریای مازندران) در خدمت شمس المعالی قابوس وشمگیر گذرانید و كتاب آثار الباقیه را در آنجا به نام قابوس به سال 390 هجری تالیف كرد. این كتاب از گاه شماری و جشنهای ملل مختلف سخن می گوید.

 

ابوریحان بیرونی پس از ده سال دوباره به خوارزم بازگشت و در دربار ابوالعباس مامون ابن مامون خوارزمشاه كه مردی دانشمند بود وارد شد. ابوالعباس داماد سلطان محمود غزنوی به خوارزم لشگر كشید و پس از فتح آن شهر ابوریحان بیرونی را نیز با خود به غزنین برد (بهار 408 هجری) ابوریحان از آن پس همراه لشكر كشی های سلطان محمود به هندوستان راه یافت و با بسیاری از دانشمندان و حكیمان هند آشنا شد و زبان سانسكریت را آموخت ،حاصل این سفر كتاب تحقیق ماللهند و ترجمه چند كتاب از زبان سانسكریت به زبان عربی است.

 

پس از سلطان محمود پسرش سلطان مسعود نیز ابوریحان را مانند پدرش گرامی داشت به طوری كه بارورترین و بهترین سالهای زندگی ابوریحان بیرونی سالهایی است كه در دربار سلطان مسعود بود. ابوریحان در این مدت قانون مسعودی را به نام سلطان مسعود نوشت.

 

ابتکارات و نوآوریهای ابوریحان بیرونی
آن‏چه از کتاب‏ها و نوشته‏ های ابوریحان بیرونی و نقل تاریخ‏ نویسان برمی ‏آید، گویای این است که او جزء سرآمدهای روزگار خود و از شخصیت‏های چند بُعدی در علم بوده است. این موضوع را از تعداد زیاد کتاب‏ها و عمق نوشته‏ هایش می‏توان فهمید. ابوریحان بیرونی مباحث متعددی را مطرح و نظریات جدیدی را ابداع کرد که کسی قبل از او آن‏ها را بیان نکرده بود. ابوریحان در علوم متعدّد، نظریه‏ های جدیدی را پایه‏ گذاری کرد که چند نمونه از آن‏ها را ذکر می‏کنیم:

- نجوم : نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین سمت قبله در شهرهای گوناگون.
- جغرافیا : محاسبات طول و عرض جغرافیایی شهرها، ترسیم نقشه.

- اظهار نظر در مورد زمان پیدایش عالَم : چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین و تبدیل دریاها به خشکی.

 

- شیمی و کانی‏ شناسی : تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به خصوص تعیین وزن مخصوص هیجده سنگ و فلز گران‏بها برای اوّلین بار.

- پزشکی و داروشناسی : ترجمه اصطلاحات دارویی و نام‏گذاری داروها به زبان عربی و فارسی برای اولین بار از زبان یونانی.

 

ابوریحان بیرونی به زبان‌های یونانی، هندی و عربی مسلط بوده است

 

 تجربه ای از ابوریحان بیرونی درمورد شایعات بی اساس مردم
یکی از ویژگی‏های بارز ابوریحان، کنجکاوی و علاقه به تجربه شخصی مسایل بوده است. در زمان نوجوانیِ ابوریحان، شایع بود که الماس، سنگی سمّی است و هر کس آن را در دست بگیرد، بی‏درنگ می‏میرد. بنابراین، مردم آن سامان، از الماس دوری می‏کردند و به آن دست نمی‏زدند. یک روز ابوریحان، قطعه الماسی را پیدا کرد. مادرش با دیدن آن الماس، شروع به شیون و زاری کرده، او را مجبور کرد تا الماس را به دور اندازد، ولی ابوریحان آن الماس را مخفی نمود. پس از چند سال، این دانشمند بزرگ، آن الماس را خرد کرد و به تکّه گوشتی مالید و در انظار عمومی، آن را به حیوانی خورانْد. همه مردم گمان می‏کردند که آن حیوان خواهد مرد، ولی چندی گذشت و آن حیوان سالم بود. بدین ترتیب، ابوریحان باآزمایش خود، به یک شایعه بی ‏اساس پایان داد.

 

برخی از آثار علمی ابوریحان بیرونی
- تحقیق ماللهند : موضوع این كتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است.
- قانون مسعودی: كتابی است در نجوم اسلامی شامل یازده بخش. در این كتاب بخشهایی مربوط به مثلثات كروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.

- التفهیم لاوایل صناعت التنجیم: این كتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن كتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است
الجماهر فی معرفه الجواهر: ابوریحان بیرونی این كتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تالیف كرد و موضوع كتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصا جواهرات مختلف است. ابوریحان در این كتاب فلزات را بررسی كرده است. او نظریات و گفته های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الكندی را درباره حدود سیصد نوع ماده معدنی ذكر كرده است.
صیدنه : این كتاب درباره مواد شیمیایی و خواص و طرز تهیه آن ها نوشته شده است.

آثار الباقیه عن القرون الخالیه: ( اثرهای مانده از قرن های گذشته ) ابوریحان در این كتاب مبدا تاریخ ها و گاه شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانیها - یونانیها - یهودیها - مسیحیها عربهای زمان جاهلیت و عربهای مسلمان نام برده و درباره اعیاد هر یك به تفصیل سخن گفته است. این كتاب را می توان نوعی تاریخ ادیان دانست.

 

وفات ابوریحان بیرونی
ابوریحان بیرونی، پس از سال‏ها تلاش و کوشش در راه علم و فضیلت، در 22 آذر 427 شمسی بدرود حیات گفت. گفته می‏شود او در اواخر عمر، هم نابینا و هم ناشنوا شده بود، ولی در مورد محل وفاتش اختلاف است و محلّ آن مشخص نیست.

 

گردآوری : بخش فرهنگ و هنر صبح بخیر

 

منابع :

hupaa.com

hawzah.net