«رام‌کردن زن سرکش» در قالب کمدی!

«رام‌کردن زن سرکش» از متون کمدی ویلیام شکسپیر است که هنوز هم می‌تواند به‌دلیل پرداختن به روابط زن‌ومرد، قابلیت اجرا داشته باشد. داستان این نمایش‌نامه، درباره دختری به نام بیانکاست که خواستگاران زیادی دارد؛ ولی پدرش به هیچ‌یک از آنها اجازه خواستگاری نمی‌دهد تا زمانی که خواهر بزرگ‌ترش کاترینا ازدواج کند. هیچ‌کس حاضر نیست با خلق‌وخوی آتشین کاترینا، او را به همسری برگزیند تا زمانی که مردی به نام پاتریکو وارد شهر می‌شود. پاتریکو برای به‌دست‌آوردن همسری ثروتمند تمام تلاش خود را برای رام‌کردن این زن سرکش به‌کار می‌برد.

مریم کاظمی، کارگردان نمایش در حوزه کودک‌ونوجوان، کارهای شاخصی انجام داده و البته در حوزه بزرگسال هم به‌دنبال کسب تجربیاتی است که رام‌کردن زن سرکش در قالب کمدی، گویای چنین مطلبی است. با او درباره این اثر گفت‌وگو کرده‌ایم.

‌ چرا متن رام‌کردن زن سرکش، در ایران کمتر کار شده است؟

اگر منظورتان به‌نسبت متن‌های دیگری از شکسپیر است که در ایران ترجمه شده، باید بگویم با سابقه تاریخی‌ای که ما در ایران داریم، به سراغ مشهورترین‌ها رفته و می‌رویم. طبعا رام‌کردن زن سرکش در مقایسه با هملت، اتللو، مکبث یا رومئو و ژولیت از شهرت کمتری برخوردار است، این نمایش‌نامه‌ها ضمنا تراژدی هم هستند. بنابراین به‌طور سنتی به سمت آنها می‌رویم، چون فکر می‌کنیم تراژدی‌ها حرف‌های مهم‌تری می‌زنند و بیشتر از کمدی‌ها کارکرد اجتماعی دارند و بیماری پیام‌دادن و پیام‌داشتن ما بهتر درمان می‌شود. به‌طور سنتی، خودمان را فرهیخته‌تر و دانا‌تر از آن می‌دانیم که با کارهای کمدی خودمان را سرگرم کنیم. در حالت دوم، اگر نسبت به متون ترجمه‌شده فرنگی در ایران مقایسه می‌کنید، به‌نظر من کمتر نیست، بلکه در این مقایسه می‌توان گفت جای مناسبی دارد، به‌نسبت بسیاری از متون که فقط ترجمه و خوانده شده، رام‌کردن زن سرکش، کار شده و به‌صورت‌های مختلف مورداقتباس هم قرار گرفته است.

 ‌ این نمایش در جهان امروز می‌تواند بیانگر رابطه متحول‌شده زناشویی باشد؟

رابطه زناشویی متحول نشده است. رابطه زناشویی سرجای خودش هست. انتخاب آزادانه زندگی مشترک، عشق و احترام و همکاری ضامن دوام این رابطه است. تغییر زیرساخت‌های اجتماعی، تقسیم ثروت و قدرت، تبدیل جامعه فئودالی به دموکراسی‌ها، ایجاد قوانین عام مدنی به جای قانون اشرافیت و لغو کاستی‌های اجتماعی، شرایط انتخاب بهتر و آزادی و آگاهی برای عوام به وجود آورده است. طبیعتا مسئولیت بیشتری برای فرد به‌وجود می‌آورد. اگر شما شرایطی مثل زنان رام‌کردن زن سرکش داشته باشید، چه می‌کنید. کاترین در این نمایش با سرکشی از قوانین موجود، امکان شناخت بیشتری برای خود به‌وجود آورده و فرصت کرده جنبه‌های وجودی خویش را به شریک زندگی‌اش نشان دهد. اگر عشقی بین آنها اتفاق بیفتد، با شناخت و مسئولیت کامل خواهد بود نه براساس دروغ و توهم و نشان‌دادن آن چیزی که واقعا نیستی.

‌ فکر کنم شما خواسته‌اید بدون توجه به نگاه شکسپیر، نمایش را اجرا کنید؟

این‌طور نیست، ولی این جمله در هیچ اجرایی کاربرد ندارد. نوشته بخشی از کار گروه اجرایی است. موقعیت‌ها و رویدادهایی که نویسنده ارائه می‌دهد، تنها یک پیشنهاد است، کارگردان یا گروه اجرا می‌توانند همه یا بخشی از آن را استفاده، جایگزین یا حذف کنند. اتفاقا در این نمایش، از موقعیت‌هایی که نویسنده آفریده، بسیار استفاده کرده‌ام. روح هرنمایشی در خط سراسری داستان و کنش‌ها و وقایع حفظ می‌شود نه در شکل و فرم. شکل‌های اجرایی انتخاب می‌شوند که در خدمت روانی و رساندن بهتر مطلب باشند.

‌ شکسپیر گفته است زن نباید همچون «الیزابت» ملکه وقت رام شود. چرا شما او را رام کرده‌اید؟

نظری ندارم و چنین چیزی را نشنیده‌ام.

‌ زمانه چقدر دستتان را برای دراماتورژی باز گذاشته است؟

دراماتورژی یا به‌طور صحیح‌تر دراماتورگی، به نظر من و دراماتورگ این نمایش، با آن چیزی که به غلط مصطلح شده، کاملا متفاوت است. دراماتورگ در خدمت سالن‌های نمایش خصوصی و دولتی فعالیت  و سعی می‌کند با شناخت کامل از شرایط اجتماعی، سلیقه عمومی، محل اجرا و مخاطبان تئاتر‌ها، به کارگردان کمک کند تا از ایده اصلی و خطی که دنبال می‌کند، با توجه به هدفی که گروه دارد، خارج نشود و در شرایط ایده‌آل و زمانی که زیرساخت‌های تئاتر در کشوری درست باشد، یک کارگردان کاربلد حتما از یک دراماتورگ کاربلد در کنار خود استقبال خواهد کرد. بنابراین کارگردان نمی‌تواند دراماتورگ کار خود باشد و خودش، خودش را کنترل کند، آن‌طور که در خیلی از بروشورها می‌بینی ولی آنچه اینجا مصطلح است، دوباره نوشتن متن‌های حتی غیرتئاتری و آماده‌کردن آنها برای اجرا، دراماتورژی‌کردن عنوان می‌شود. این کار دراماتیزه‌کردن است نه دراماتورژی، ولی اگر سؤال شما بر اصطلاح رایج باشد، ما این کار را نکرده‌ایم.

‌ نمایش، چرا باید ایرانی شود؟

هرنمایشی با انتخاب فرم اجرا به شما به عنوان کارگردان می‌گوید که چگونه و با چه شرایطی باید اجرا شود. این یک انتخاب است و می‌تواند برآیند خوبی هم داشته باشد. من در شکل از عناصر ایرانی استفاده کرده‌ام و بسیار راضی هستم.

‌ موسیقی و ترانه ایرانی چقدر در تغییر جغرافیا مؤثر است؟

این فرم نمایشی است که تغییر می‌کند. وقتی یک نمایش ترجمه‌شده را در دست می‌گیرید، خود‌به‌خود جغرافیا تغییر کرده است زیرا شما در محل دیگری هستید و از فرهنگ دیگری برخوردارید. موسیقی بومی هر کشوری، مردم را به‌وجد می‌آورد و کمک می‌کند احساس خودمانی‌بودن کرده و با آرامش داستان را دنبال ‌کند و درگیر این نیست که آیا این موسیقی با کار متناسب است یا خیر.

‌ چقدر این شیوه موسیقی نمایش، متأثر از کارهای متأخر محمد رحمانیان است؟

حال که صحبت از تأخر و تقدم شد، من پیشنهاد می‌کنم تحقیق شود و کارهایی که احتمالا در دوسال گذشته با تأثیر از نمایش «رام‌کردن زن سرکش» در اجرای جشنواره سال ٩١ روی صحنه رفته است، بشناسیم زیرا از دوسال گذشته شیوه اجرایی ما تغییر نکرده است.

‌ در لهجه، فقط یک مورد در خدمت به‌روزشدن و اینجایی‌شدن اجراست، چرا از لباس و چیدمان صحنه استفاده نکرده‌اید؟

کاملا اتفاقی به این مورد رسیدیم و جایش را پیدا کردیم و به‌نظر من استفاده از آن در همین حد کافی است.

‌ گریم و ماسک تا چه حد اجرا را خلاقه می‌کند و آیا ضرورتی بر استفاده دوگانه‌اش بوده است؟

هروقت لازم باشد، حتما از گریم یا ماسک استفاده می‌کنم؛ هردو یا هرکدام و در این‌صورت به‌نظرم ضروری می‌آمده است، زیرا استفاده هرچیز در صحنه به پیش‌فرض شما از نمایش برمی‌گردد. پیش‌فرض ما اجرای نمایش کمدی رام‌کردن زن سرکش با گروه بازیگران سیار است.

‌ جهان کمدی به چه میزان با قراردادها و تصنعات، باورپذیرتر می‌شود؟

تئاتر بدون قرارداد‌ها زنده نیست. همه اعمال صحنه بازسازی می‌شود، ولی الزاما تصنعی یا دروغین نیست، زیرا بر بستر واقعیت استوار است و کمدی بیشتر از همه بر واقعیت‌ها سوار است؛ مثل کاربردی که لطیفه‌ها و شوخی‌های معمول دارند، می‌دانید که اگر زمینه آگاهی اجتماعی قبلی نسبت به موضوع وجود نداشته باشد؛ نمی‌خنداند. ممکن است کمدی‌ها از قرارداد‌های بیشتری بهره ببرند، زیرا نیاز به قالب مشخص برای ارائه دارند.


‌ بازیگران در خلق نقش جولان داده‌اند و چقدر شیوه اجرا، دست‌وبالشان را بسته است؟

از بازیگران این نمایش خواسته شده ابتدا قالب و فرم اجرایی را درک و آن را ارائه دهند و سپس آن را با قابلیت‌ها و استعداد‌های خویش تلفیق کرده و به‌اصطلاح نقش را مال خود کنند و جولان دهند، ولی همواره مراقبیم از خطی که دنبال می‌کنیم، خارج نشویم.

‌ این بازیگران تئاتری‌اند، چرا از قاعده مرسوم جذب چهره‌ها سود نجسته‌اید؟

با اجازه شما، من از عبارت بازیگر مشهور به جای چهره، استفاده می‌کنم. استفاده از بازیگران مشهور‌تر این‌روزها بیشتر باب شده، ولی هنوز قاعده و قانون نشده است. به‌نظرم هیچ اشکالی ندارد چنانچه کارگردانی تشخیص دهد برای اجرا نیاز به بازیگران مشهور دارد، از آنها استفاده کند و این بازیگران بسیار در تئاتر می‌درخشند. در کمدی رام‌کردن زن سرکش و در محدوده تمرینات طولانی و ریزبین، در گروه ما (گروه تئاتر مستقل) امکان استفاده از این بازیگران نبوده است و نیاز اجرایی ما اتفاقا با بازیگرانی تأمین می‌شود که خواست و اشتیاق و امکان حضور در تمرینات طولانی‌تر را داشته باشند و من از برآیند کار راضی هستم.

 ‌ شرایط سخت مالی چگونه در اجرا رفع‌ورجوع می‌شود؟

درست است شرایط مالی برای امکان ادامه اجراها و شروع تمرین‌های جدید حیاتی و تعیین‌کننده است، ولی باید طوری پیش برویم که طلب کمک‌های دولتی برای تئاتر‌ها همان وظیفه فراموش‌نشدنی باشد و مدیران را بدعادت نکنیم که این وظیفه را لطف تلقی کنند. ما کار اجرا را انجام می‌دهیم، آنها هم بودجه لازم را تهیه کنند، بنابراین در برابر این سؤال، همواره این موضع من خواهد بود؛ تمرین یا اجرایی را به‌دلیل مسائل مالی متوقف نمی‌کنم و برای کسب درآمدهایی که حق همه گروه‌های تئاتری است، تلاش می‌کنم و اجازه نمی‌دهم این فکر بر من غالب شود که خودم باید تهیه‌کننده کار خودم باشم؛ حتی اگر اکنون این کار را انجام دهم.