تجلید - جلدسازى سنتى

 

توجه به جلدسازى و هنر زیبا ساختن کتاب در زمان شاه‌طهماسب صفوى به اوج کمال رسید. روى جلد را به‌طریق زرکوب، طلا پوشش مى‌دادند و پشت جلد را معرق مى‌ساختند و با گل و بوته و درخت و باغ و صحرا و جانور و سیمرغ و اژدها و پرندگان و آهو هنرنمایى و رنگ‌آ‌میزى مى‌کردند.
امروزه جلد را از مقوا مى‌سازند، البته در مواردى روى آن‌را با کاغذ و یا پارچه و چرم مى‌پوشانند. قدمت جلد و جلدسازى به قدمت خود نوشتن است. حتى کتیبه‌هاى آشورى بر روى لوح گلى نیاز به پوشش حفاظتى داشت. اما قدمت جلد در شکل متداول امروزى به اوایل مسیحیت مى‌رسد.
کار خطاط و تذهیب کار کتاب و قرآن با عمل صحافى و جلدسازى تکمیل مى‌شود. در جلدسازى تزئین منحصر به جلد خارجى و لبهٔ آن نیست. بلکه قسمت داخلى آن نیز معمولاً نقاشى مى‌شود.

پیشینهٔ جلدسازى سنتى
قدیمى‌ترین جلد کتاب در دوره اسلامى متعلق به مصر است که متعلق به قرن دوم هجرى است. در دورهٔ سلجوقیان هنر تجلید همراه با تذهیب رونق گرفت و از کاغذ و مقوا در جلدسازى استفاده شد.
در دوره تیموریان هنر تجلید رواج داشت و بهترین کارهاى صحافى و تجلید کتاب متعلق به این دوره است و در هرات این هنر بحد کمال رسید. قسمت خارجى جلد معمولاً داراى تزئینات فشارى است و بخش‌هاى داخلی، طرح‌هاى بریده شده روى زمینه آبى قرار دارد و عناصر تزئینى به صورت ترنج و گل و گیاه است و حیواناتى چون عنقاى چینى دیده مى‌شود. در این دوره بجاى نقوش هندسی، مناظر طبیعى و حیوان و پرنده در نقش جلد با کمال دقت ترسیم مى‌شود. غیر از هرات، مشهد، سمرقند، مرو، بلخ، نیشابور، شیراز و تبریز نیز از مراکز این فن بوده‌اند.
در دوره صفوى این شیوه ادامه یافت و براى نقش در تذهیب، از روش ضربى (فشاری) و براى آستر جلد و چرم جلد از کاغذ روغنى استفاده مى‌شد. در این دوره طلاکارى بیش از دوره تیمورى بکار مى‌رفت. در دوره صفوى از فشار دست براى تجلید و پرس استفاده نمى‌شد، بلکه از قالب‌هاى مسى و فولادى استفاده مى‌شد.
در زمان شاه‌طهماسب جلد لاکى معمول بود، که ابتدا روى مقوا یا چوب نازک یک لایه نازک لاک مى‌گرفتند. سپس لایه‌اى گچ که طرح تزئینى با آب و رنگ روى این زمینه نقاشى مى‌شد و براى حفاظت نقاشی، روى آن را با چند ورقه لاک مى‌پوشاندند.
تزئینات جلد کتاب به روش لاکی، به همان سبک ادامه یافت. از جمله نقش‌هاى معروفى که در دورهٔ قاجاریه دیده مى‌شود. نقش گل و مرغ است. از دیگر روش‌هاى تجلید در دورهٔ قاجاریه، استفاده از مخمل و مخمل طلاکوب است.

روش تجلید
براى تهیهٔ جلد در انواع مختلف روش‌هاى متنوعى وجود دارد:
۱. جلد ضربی: براى ساخت جلد ضربی، ابتدا روى زمینه چرم مى‌کشند، سپس با فلز منقوش روى چرم مى‌کوبند تا چرم حالت نقش برجسته بگیرد.

۲. جلد سوخت: بعد از کشیدن چرم روى زمینه، فلزى که حاوى نقش دلخواه است، داغ مى‌کنند و با فشار بر چرم جلد، نقش برجسته بدست مى‌آید.

۳. جلد لاکى: روى زمینهٔ مقوایی، یک لایه روغن شفاف زده، سپس با رنگ و روغن روى جلد را نقاشى کرده و نهایتاً روى آن لاک مى‌زنند. (روش پاپیه‌ماشه)

۴. جلد موجى: در این نوع جلد، ترکیبى از قلع و سریشم را روى زمینه زده و بعد از خشک شدن روى آن را با سنگ صیقلى براق مى‌کنند.

۵. جلد زرکوب: بعد از کشیدن چرم روى زمینه، طرح یا نوشتهٔ موردنظر را کلیشه کرده و به‌وسیلهٔ آن طرح را با بکار بردن ورقه‌هاى طلا روى جلد پرس مى‌کنند.

منبع:aftab.ir

ویدیو مرتبط :
عروسى سنتى كرمانج خراسان

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

مصالح سنتى در معمارى ایران

 

مصالحى که در ایجاد بناهاى دورهٔ اسلامى بکار مى‌رفته متنوع است. هدف از تشریح مصالح سنتى این است که اولاً با فرهنگ و سابقهٔ این مصالح که امروزه بطور مؤثر در ساختمان‌هاى مورد استفاده است آشنا شویم و نحوهٔ تهیه آن را بدانیم. این مصالح عبارتند از: خشت، آجر، آهک، گچ، سنگ، چوب، خاک، ماسه، ملات، قیر، فلز، رنگ، شیشه.


آجر
مهم‌ترین مصالح ساختمانى در ایران، قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. این آجرها معمولاً به شکل مربع است. از آجر در تزئین بنا نیز استفاده مى‌شد و از اوایل اسلام تا دورهٔ تیمورى تزئین بیشتر بناها با آجرکارى است. آجرهاى پخته به رنگ‌هاى قرمز و قرمز تیره، زرد کمرنگ ساخته مى‌شده و در بخش‌هاى مختلف بنا بکار مى‌رفته است. مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد کبیر یزد و حمام گنجعلى‌خان کرمان و ... نمونه‌هایى از هنر آجرکارى در دوره‌هاى مختلف تاریخى هستند.
آجر نوعى مصالح مصنوعى است که از ترکیب خاک و آب به روش سنتى بدست مى‌آید و بعد در کوره پخته مى‌شود. از این مصالح در جزر، پایه، قوس‌ها، ستون‌ها، دیوار‌سازى‌ها، پوشش طاق‌ها و گنبدها، کف‌پوش‌ها و بسیارى موارد دیگر استفاده مى‌شود. آجرهاى نما در انواع آجر نیم‌گرد، آجر قاشقی، کله‌گنجشکی، دندان موشی، شش ضلعى و ... بکار مى‌روند.

آهک
آهک فرآورده‌اى است که پیش از پیدایش تاریخ، توسط بشر شناخته شده بوده است. گفته مى‌شود روش پختن آهک را یونانى‌ها از ایرانیان و رومیان از یونانى‌ها آموختند. از ملات آهک در پى‌سازى و کرسى‌چینى و دیوارسازى در بناهاى قدیمى بکار رفته است. امروزه نیز آهک یکى از مصالح مفید و موثر در ساختمان است. برخى سنگ‌هاى آهکى را در پوشش کف، ازاره، پله‌ها و نماها بکار مى‌برند و برخى براى ملات پخته شده و مصرف مى‌شوند.

خاک
خاک داراى انواعى است و خاک‌رس نوع مرغوب آن است که در سفالگرى استفاده مى‌شود. بهترین خاک رس به رنگ قرمز و عارى از ناخالصى است که به آن خاک چینى مى‌گویند. بطورکلى خاک‌هایى که بیش از ۵۰ درصدشان خاک‌رس باشد، خاک‌هاى پرمایه‌اند. اگر ۵۰ درصد وزنشان رس داشته باشند خاک‌هاى خالص و اگر کمتر از این مقدار یعنى بین ۳۰ تا ۳۵ درصد مقدار وزن خاک، خاک‌رس باشد، خاک‌هاى کم‌مایه‌اند.

ماسه
ماسه از مصالحى است که بصورت ترکیب با آهک بعنوان ملاتى مقاوم در پى‌سازى‌هاى آجرى و سایر کارها استفاده مى‌شود. ماسه بشکل مستقیم قدمتى ۳۰۰۰ ساله دارد. ماسه گاه بطور طبیعى وجود دارد و گاه به روش مصنوعى از طریق خرد کردن سنگ گرانیت - سنگ آهک متراکم و دیگر سنگ‌هاى متراکم بدست مى‌آید.

ملات
ملات مواد خمیرى و چسبنده‌اى است که جهت اتصال رج‌ها به یکدیگر و براى بوجود آوردن جسم واحدى از اسکلت و استخوان‌بندى ساختمان بکار مى‌رود. بطورکلى مقاومت ملات به وضع اقلیم، مکان و محیط و نوع ساختمان بستگى کامل دارد. کاربرد ملات‌ها با پیدایش معمارى سنتى کاملاً همراه بوده است. ملات‌‌ها انواعى مثل ملات گِل، ملات کاهگل، ملات ریگ، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات گل آهک، ملات ماسه آهک، ملات ساروج، ملات ماسه سیمان و ملات باتارد دارد.

گچ
از دیگر مصالح ساختمانى گچ مى‌باشد که در تمامى ادوار در معمارى استفاده شده است. بدلیل ارزانى و زود سفت شدن، کاربردهاى متعددى داشته است. در آثار بدست آمده از اکتشاف سده سیزدهم در هزاره اول قبل از میلاد در معبد شاهان ایلامى در بناى چغازنبیل در هفت تپه خوزستان، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوس‌هاى سهمى شده است و در برخى بناهاى تخت‌جمشید نیز در پوشش قوسى کانال‌ها بیادگار مانده است. در دورهٔ ساسانى نیز ملات گچ در اسکلت‌سازى بناها و نماسازى کاربرد فراوان داشته است. این ملات از اجزاء لاینفک و مصالح مهم ساختمانى از روزگار باستان تا امروز بوده است.


کاشى
استفاده از کاشى براى تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دورهٔ سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بویژه دوره تیمورى و صفوى به اوج خود رسید. کاشى نقش عمده‌اى در تزئین بناهاى دورهٔ اسلامى داشت.

خشت
از دیگر مصالح ساختمانى معمول در معمارى ایران خشت است. در دورهٔ اسلامى یا تمامى بنا از خشت بوده یا بخشى از دیوارها و بقیه از آجر بوده است. از بناهاى خشتى بدلیل مقاومت کم در مقابل عوامل طبیعی، چیز زیادى باقى نمانده است.

منبع:aftab.ir