منوچهر ستوده، مرگ یک قرن

هفته نامه صدا - مهدی یزدانی خرم: منوچهر ستوده، فرزند خلیل، شماره شناسنامه 285، بخش 9 تهران، متولد تهران، بازارچه سرچشمه، کوچه صدیق الدوله از بخش عودلاجان از محله های قدیم تهران، اصلا اهل مازندران هستم. پدربزرگم آقا شیخ موسی از یاسل نور که منطقه ییلاقی و کوهستان آنجا محسوب می شود با پسرعموهایش به تهران آمد.

آقای دکتر غلام حسین خان صدیقی که وزیر دکتر مصدق بودند، نوه عموی من هستند. پس از آنکه در دوره رضاشاه ثبت احوال تاسیس شد و مردم صاحب نام خانوادگی شدند، پدر من در هنگام گرفتن شناسنامه اسم خانوادگی «صدیقی» را عوض کردند و «ستوده» گذاشتند... از اتوبیوگرافی دکتر منوچهر ستوده


مرگ منوچهر ستوده در صد و سه سالگی اتفاق افتاد. عمری به واقع بسیار طولانی که باعث شد او شاهد گوناگونی های متعددی در تاریخ ایران باشد. ستوده را می توان با چه صفتی روایت کرد؟ ایران شناس؟ مصحح متن؟ قوم شناس؟ زبان شناس؟ ادیب؟ مورخ؟ متن شناس؟ و... گستردگی کار او چنان زیاد است و متنوع که عملا نمی توان رفتارهای متنی و تحقیقی اش را در چند صفت کلی خلاصه کرد.

تازه باید به این ها نقش پررنگ آکادمیک اش را نیز اضافه کرد. مردی که زیر نظر فروزان فر ادبیات فارسی خواند و با ناتل خانلری کار کرد. کسی که کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران را پایه گذاشت. ستوده که سال های بسیار طولانی در شمال ایران و در چالوس و اطراف اش می زیست و به قول خودش «از خلق بریده و به خالق» پیوسته بود، زندگی منحصر به فردی هم داشت که کمتر نمونه ای از آن را سراغ داریم. بنابراین ردیف کردن انواع صفت ها برای او بیراه نیست و در عین حال جامع.

منوچهر ستوده را چنین وصف کرده اند که نقطه ای از ایران نبوده که او پیاده از آن نگذشته باشد و به چشم اش آن را درک. انبوه آثارش درباره پیشینه های زبانی و تاریخی اقوام مختلف ایرانی به خصوص گیلکی ها و مازنی ها نشان می دهد که او چه دلبستگی عمیقی برای ترسیم آکادمیک ریشه های زیستی و جغرافیایی اقوام ایرانی داشت. او کنار دوست منحصر به فردش، «ایرج افشار» ایران را درنوردید و برخی از بهترین آثار ایران شناسی را با همکاری او تدوین کرد.

شاید بتوان قصه ستوده را این طور نیز نگاه کرد که او از نسل روشنفکران سنتی ای بود که احیا دانش تاریخی و جغرافیایی و یافتن ریشه های زبانی را برای شناخت هویت بسیار لازم می دید. هراس او از پراکندگی و اشتباه های فراوانی که در دیرینه شناسی ایران وجود داشت بسیار مشهود بود و همین امر یکی از دلایلی شد تا او عمر بسیار طولانی اش را صرف به دست آوردن روایت هایی دقیق و دانشگاهی از این پیشینه کند.


او در اتوبیوگرافی اش می نویسد: «انجمن آثار ملی در زمان رضاشاه درست شده بود و چون بودجه دولتی نداشت، از هر کیسه سیمان یک قران به انجمن می دادند. پول خوبی هم جمع می شد و این انجمن رونق پیدا کرد و شروع به چاپ کتاب کرد. یکی از کسانی که در انجمن آثار ملی مسئولیت داشت غلام حسین خان صدیقی بود. ایشان متوجه شدند که آثار تاریخی ایران باید ضبط و ثبت شود. به همین خاطر پیشنهادی به شورای انجمن آثار ملی داد و شورای آنجا هم به گردن گرفت که اطلاعات مربوط به آثار تاریخی مملکت را جمع آوری کند. پس از آن به دنبال کسانی می گشتند که در حوزه محلی فعالیت می کردند و من نیز به وسیله آقای غلام حسین خان صدیقی معرفی شدم که می توانم کار مربوط به مازندران را انجام بدهم. در نتیجه کار را شروع کردیم.

از آستارا تا خلیج حسینقلی در استرآباد بیست و اندی سال طول کشید و تمام کوه و دشت این منطقه را بررسی کردم و پنج جلد کتاب «از آستارا تا استراباد» تالیف شد. از آستارا رفتم تا خلیج حسینقلی و دره و ماهور و همه جاها را دیدم. البته آن وقت ها ماشینی نبود پیاده و یا با قاطر از محلی به محل دیگر می رفتم با دو دوربین عکاسی و سایر وسایل به کول!»

این رویه عمل گرا در نسلی که ستوده نیز به آن تعلق داشت بسیار به چشم می خورد. او و بسیاری دیگر از هم فکران اش دریافتند برای ایران نو و تازه نیازمند گزارش های دقیق و خالی از افسانه و تحریف هستند. آفرینش مجدد ایران در متن ها، هرچند ناسیونالیسم نیمه اول قرن حاضر خورشیدی نیز باعث شده بود تا این دست حرکت ها بیشتر از قبل حمایت شود اما ستوده یا افشار و خانلری و باستانی پاریزی اصولا از این نگاه ناسیونالیستی دور بودند و منش شان ایران دوستی ای سنتی بود که روش ها و آموزه های آکادمیک به آن شکلی علمی بخشیده بود.

دکتر ستوده ثابت کرد که روشنفکران سنتی تخصص گرایی چون او که تا سال ها از سوی بسیاری روشنفکران سنتی تخصص گرایی چون او که تا سال ها از سوی بسیاری روشنفکران سیاسی- ادبی نادیده گرفته می شدند، چه قدر توانستند بر تغییر نگاه کلی و نادقیقی که نسبت به ایران وجود داشت موثر باشند. تخصص او در حوزه ادبیات کهن و عرفان ایرانی نیز در این درک عمیق تاثیرگذار بود. ایران جغرافیایی و ایران ادبی.

ستوده از جمله شخصیت هایی بود که توانست بین این دو مفهوم اغلب خلط شده تفاوت بگذارد و نشان دهد که محدوده های زبانی و زیستی اقوام ایرانی لزوما به معنای این نیست که همه آن ها را زیر چتر ایران جغرافیایی امروز دریابیم. از سوی دیگر این نگاه باعث شد تا ایرانی که او و همکاران اش در صدد کشف اش بودند مختصات دقیقی پیدا کند.


به جرات می توان گفت تا قبل از نسل او عملا متنی دقیق و خالی از خرافه و کلی گویی درباره ایران به ندرت در دسترس بود و عمده متن ها آثاری کلاسیک بودند که از گذشته های دور به دست این نسل رسیده بود. بنابراین می توان اذعان کرد که ستوده نقش مهمی در درک مفهومی کاملا متحول شده به نام جغرافیا نیز بازی کرد. او برای یافتن مدارک و اسناد به هر گوشه کناری سر زد.

متن هایی که گاه در اختیار برخی خانواده ها بودند و گاهی در کسوت سفرنامه ها در دست مراکزی که ندان اهمیتی به آن ها نمی دادند. پس یک جنبه دیگر کار ستوده در همین پروسه آشکار می شود؛ نجات انبوهی از نسخه های خطی و یافتن بسیاری دیگر از دل صندوق ها یا اشکاف های خاک گرفته خانه های قدیمی این نسخه ها مهم ترین اسناد دوره های مختلف تاریخ ایران اعم از ادبیات، جغرافیا، سفرنامه یا تذکره بودند که با تلاش های او از خطر نابودی نجات پیدا کردند.

جالب این که او بارها اشاره می کند که این حجم از کار سخت ایران گردی، عکاسی از اسناد یا مکان ها و... بخشی از «کار»ش بوده؛ کاری که به واسطه تخصص اش در حوزه های تاریخ و ادبیات و جغرافیا به او محول می شده. رفتاری کاملا مدرن و دانشگاهی در قبال این حجم از تلاش. مثلا می نویسد: «خدا دکتر پرویز خانلری را رحمت کند! ایشان اهل مازندران بود و ریاست بنیاد فرهنگ ایران را به عهده داشت. در زمانی که من در دانشکده ادبیات تدریس می کردم، ایشان هم از اساتید قدیمی آنجا بود. یک روز دست من را گرفت و از اطاق اساتید به راهور برد و به من گفت: قصد دارم هر نسخه خطی که راجع به تاریخ مازندران است را به چاپ برسانم، شما به من کمک می کنید؟ گفتم بله و تا آخر در این راه با شما هستم. به این ترتیب شروع کردیم به پیدا کردن نسخه های خطی و چاپ

 کردن آنها که کتاب های تاریخ گیلان و دیلمستان، تاریخ رویان، تاریخ گیلان، تاریخ خانی و تاریخ خاندان مرعشی مازندران به این طریق در تشکیلات آقای خانلری به چاپ رسید.» منوچهر ستوده با چنین تربیت فکری ای جهان شخصی اش را که زندگی دور از شهر بود ساخت. او که شیفته کوه نوردی و جنگل پیمایی و اصولا پرسه زنی در ایران پهناور بود، هویت فردی اش را نیز در گرو این کار تعریف کرد. او سفر می رفت تا کشف کند، تا منابع را بیابد، تا اسناد را جست و جو کند و مهم تر از همه این ها، بتواند ریشه های زبانی را بیابد.

اصولا بسیاری از روشنفکران سنتی ایران به شکل مشخصی به حوزه های زبان های ایرانی و زبان فارسی توجه ویژه داشته اند. از علی اکبر دهخدا و ملک الشعرای بهار گرفته تا ناتل خانلری و ایرج افشار و عباس زریاب و منوچهر ستوده و... زبان برای ایشان چیزی بیش از یک فرایند عادی روزمره که یک سازمان تاریخی بود که از دل اش می شد حافظه یک سرزمین را استخراج کرد.


این زبان باید بازیابی، کشف و طبقه بندی می شد و به دلیل این که این دست روشنفکران ما در آغاز قرن تازه با روش های نوین این حوزه آشنا شده بودند بیش از هر کسی تلاش کردند این هویت های زبانی چندگانه و متنوع ثبت و ضبط شود. درباره ستوده به شکل مشخص می توان به تلاش های اش در حوزه زبان گیلکی اشاره کرد. هم چنین کار کم نظیری که روی زبان تهرانی انجام داد.

با این مختصات است که باید به ستوده نگریست. شاید بسیاری از کتاب های او صرفا برای متخصصان حوزه مذکور جذابیت داشته باشد اما باید اشاره کرد که همین نگاه تخصصی بود که باعث شد انبوهی از اطلاعات زبانی و تاریخی و فولکلور مناطق مختلف ایران که گره خوردگی های فراوانی هم با سیاست داشتند، حفظ شوند و پشتوانه ای برای همان حافظه نه چندان شفاف جامعه ایرانی.

در ضمن نباید از یاد ببریم که ستوده انسانی جهان دیده بود و بارها در آکادمی های مطرح انگلیسی و آمریکایی حضور داشت. درواقع ترکیب طلایی او و ایرج افشار را می توان مهم ترین زوج فکری در حوزه ایران شناسی دانست که در عین سنت دوست بودن با ابزارهای مدرن کار نیز آشنایی کامل داشتند.

ستوده در زندگی نامه خودنوشت اش درباره آشنایی اش با ایرج افشار می نویسد: «دوست من و ایرج افشار به این ترتیب شروع شد که تفریح روزهای جمعه من در زمانی که در تهران زندگی می کردم این بود که به «پس قلعه» می رفتم، صبح فردا از آنجا به قلعه توچال صعود می کردم سپس یک سره به تهران می آمدم. در یکی از آن روزهای جمعه در سال 1327 من از آن طرف توچال سرازیر شدم که به طرف صاحبقرانیه بروم، دیدم دم چشمه کلک چال جوانی نشسته تک و تنها با یک کوله پشتی و با پریموس در حال درست کردن چای است.


پس از احوال پرسی گفتم من دارم از توچال می آیم و خسته هستم، یک استکان چای به من می دهی؟ گفت: بله حتما! و نشستیم با هم چای خوردیم. دیگر نشستیم که نشستیم و این شصت و اندی سال را با هم طی کردیم! در سال دو بار با آقای افشار بدون هیچ نقشه و برنامه ای به ایرانگردی می پرداختیم و خودمان را وسط ایلات و عشایر می انداختیم. افشار یادداشت این سفرها را با نام «گلگشت وطن» به چاپ رساند.

و پایان این عمر باشکوه در صد و سه سالگی برای هر مخاطبی روشن می کند که ستوده بیش از چند نفر کار کرد و نوشت. مرگ این آکادمیسین عزلت گزیده که تا آنات آخر عمرش به کار نوشتن و خواندن مشغول بود اشاره دارد به یک سیر طولانی از دانستن و در جست و جوی فهم راه رفتن. منوچهر ستوده پسر ایران بود.