سهراب سپهری، یک انسان ساده

هفته نامه چلچراغ - ابراهیم ملکوتی: بین هنرمندان معاصر ایرانی کمتر هنرمندی را می توانیم پیدا کنیم که به اندازه سهراب سپهری زندگی ای در انزوا پیشه کرده باشد و در عین تا این اندازه بین مخاطبانش محبوبیت داشته باشد. مجموعه «هشت کتاب» او که یکی از مجموعه های پرفروش به حساب می آید، در یکی دو سال اخیر به صورت مکرر توسط ناشران مختلف منتشر شده است. توجهی که رسانه ها و نشریات در سال های بعد از انقلاب به شعر و شخص سهراب سپهری کرده اند، شگفت انگیز است.


سال 84 یک نشریه دانشگاهی با عنوان «مجله پژوهش زبان و ادبیات فارسی» تحقیقی را منتشر کرد درباره این نکته که رسانه ها چه چیزی درباره سهراب نوشته اند و به چه چیزهایی درباره ادبیات و زندگی او توجه کرده اند. گردآورندگان آن تحقیق درباره پرونده ها و نوشته های مطبوعاتی نوشتند که در «عرصه شعر معاصر، پس از نیما یوشیج بیش از هر شاعر دیگر- به افراط و تفریط- درباره سهراب سپهری سخن گفته شده است. این ستایش ها و نکوهش ها از زمان حیات این شاعر نقاش تا به امروز (1384) ادامه دارد.»

اما موضوع صفحه های مطبوعات درباره سهراب سپهری چه بوده است؟ کلیدواژه های اغلب این صفحه ها از این قرار بوده: «ارتباط شعر و نقاشی سپهری، توجه شاعر به عرفان و فلسفه شرق، طبیعت گرایی، سادگی و صمیمیت در شعر، عدم کارکرد سیاسی- اجتماعی، مفاهیم انتزاعی، زبان و سبک بیان.»

موضوع دیگری که آن تحقیق نشان می داد نیز بسیار جالب بود. زهرا صادقی و غلامرضا پیروز دو محققی بودند که آن تحقیق را حدود 10 سال پیش منتشر کردند. نتیجه تحقیق آن ها به لحاظ آماری چنین بود که آن ها 74 عنوان نشریه را بررسی کردند و از دل آن نشریه ها به 200 مقاله رسیدند. آن ها نوشتند که «از میان 200 عنوان مقاله نوشته شده درباره سهراب سپهری در فاصله سال های 1332 تا 1376، بیشترین تعداد مقاله ها، مربوط به سال های 1369 تا 1372 است که حدود 80 مقاله در این سال ها نوشته شد.


در حالی که مقاله های نوشته شده در زمان حیات سپهری تا سال 1359، تنها 30 عنوان را به خود اختصاص می داد و از این تعداد 11 مقاله فقط در سال مرگ او نگاشته شد.» آن ها مقالاتی را که در واقع سوگ سرود یا خاطره احساسی بوده اند، در این آمار نیاورده اند. بسیاری از مقالات به تداخل نقاشی و شعر، یعنی دو موضوعی که زندگی سهراب درگیرش بود، پرداخته اند و همزمان آن دو را بررسی کرده اند و از تاثیر نقاشی در ذهن شاعرانه او صحبت کرده اند.

بدون شک می توان گفت که از سال 1384 تاکنون که شمار نشریات و روزنامه ها نیز رو به فزونی گذاشته است، مقالات و نوشته های متعددی نیز به این آمار افزوده شده است. اما این همه موضوع درباره سپهری نیست. چند سالی است که نقاشی های او به پدیده ای شگفت انگیز تبدیل شده است. تابلوهای او با قیمت میلیاردی به فروش می رسد و در حوزه هنرهای تجسمی بسیاری از منتقدان و نقاشان را به حیرت واداشته است؛ تابلوهایی که کمتر کسی فکر می کرد تا این اندازه به لحاظ ارزش مالی اوج بگیرند.

آیا می شود این میزان توجه به شعرها و آثار سهراب را صرفا به دلیل موضوعاتی دانست که او در آثارش مطرح می کند؟ آیا باید علت توجه ها به سهراب را در عرفانی دانست که او در زندگی خود تنیده بود؟

واقعیت این است که سپهری از ابتدا در دهه 1330 به عنوان یک نقاش نوپرداز شهرت یافت و در همان دهه او توانست تابلوهای خود را به نمایش بگذارد و یک آدم هنردوست تابلوهای سپهری را در اواخر همان دهه خرید. سهراب درواقع داشت در حوزه ای کار می کرد که به اقتضای زمانه اش محل جدال بین نقاشان نوگرا و کهنه گرا بود. درست مانند دعوایی که بین شاعران متجدد و سنت گرا بود. منتها این جدال ها در زمینه نقاشی خیلی زود فروکش کرده بود.


سپهری سوژه های نقاشی خود را از طبیعت وام می گرفت، ولی در پرداخت آن ها به هیچ وجه اصراری بر خلق سوژه به همان شکلی که در طبیعت هست، نداشت. طبیعتی که او خلق می کرد، از فیلتر ذهنش می گذشت؛ ذهنی که بعدها در شعرهایش نیز به آن ها اشاره کرده بود. در شعر معروف «صدای پای آب» که در روزگار ما به یکی از شعرهای تثبیت شده در حافظه بسیاری از مردم تبدیل شده است، با یک سادگی منحصر به فردی می گوید «اهل کاشانم/ پیشه ام نقاشی است./ گاه گاهی قفسی می سازم با رنگ، می فروشم به شما/ تا به آغاز شقایق که در آن زندانی است/ دل تنهایی تان تازه شود./ چه خیالی، چه خیالی،... می دانم/ پرده ام بیجان است./ خوب می دانم، حوض نقاشی من بی ماهی است.»

در شعر دیگری با عنوان «ساده رنگ» می گوید: «زن همسایه در پنجره اش تور می بافد، می خواند/ من «ودا»» می خوانم، گاهی نیز/ طرح می ریزم سنگی، مرغی، ابری.»

اگر در این روزگار سهراب را به عنوان شاعری می شناسیم که در کنار نوپردازانی مانند نیما، شاملو، فروغ و اخوان از بهترین شاعران ادبیات معاصر به حساب می آید و مجموعه اشعارش به کارت منتشر می شود، در روزگار خودش از آن شعرها چیزی عایدش نمی شود. سهراب سپهری بابت انتشار مجموعه شعرهایش حتی از جیب نیز پولی می پرداخت؛ این همان روشی بود که فروغ فرخزاد نیز برای انتشار چند مجموعه اول خود کرده بود و بقیه شاعران نیز در آن روزگار همین کار را می کردند.


آن چه در شعر و تابلوهای سهراب سپهری به غایت زیبایی بازتاب یافته است، سادگی منحصر به فردی است که برای درک آن نیازی به فلسفه بافی های پیچیده و پرطمطراق نیست. چند سال پیش نشستی برای بررسی تابلوهای سهراب تشکیل شده بود و یکی از شرکت کنندگان در آن نشست از این موضوع صحبت می کرد که در تابلوهای سهراب قرار نیست موضوعی تاریخی را مشاهده کنیم، حتی قرار نیست در این تابلوها تصویری از یک زن زیبا و فریبنده ببینیم، قرار نیست طرحی انتزاعی و درهم از اشکال را ببینیم که برای درکشان به تفسیرهای پیچیده محتاج باشیم.

 آن چه در تابلوهای سهراب بازتاب پیدا کرده است، نوعی سادگی است. دست مایه اصلی کارهای او درواقع اشکال ساده شده طبیعت است. حتی یک خط راست اغلب در کارهای او طوری ترسیم شده که به بیننده تصویری از کویر را القا کند یا تصویری از یک درخت بلندبالا را.

در تابلوهای او اغلب تصویری از زندگی ساده و دور از ماشینی را می بینیم ک در کویر مرکزی جریان دارد: کوه ها، تپه ها، درخت های بید، خانه های کوتاه و ساده ای که با قوسی به یکدیگر چسبیده اند. این همان چیزی است که در شعرهای معروفش نیز سروده شده اند و حالا سال ها پس از مرگش به بهترین شعرهای او نیز تبدیل شده اند.


سال ها منتقدان تابلوهای سپهری کمتر تصویری از انسان می بینیم. یکی از دوستانش که سال ها با او معاشرت داشته، در پاسخ به این دسته از منتقدان گفته بود سپهری آدمی به اندازه خجول و منزوی بود و در شعرهایش نیز این تنهایی و حساسیتش را بارها نشان داده بود. در شعر «واحه ای در لحظه» از این حساسیت و تنهایی خود چنین صحبت کرده است؛ صحبتی که اکنون به یکی از مثل های سایر در زبان فارسی تبدیل شده است «به سراغ من اگر می آیید/ نرم و  آهسته بیایید، مبادا که ترک بردارد/ چینی نازک تنهایی من.»

عده ای فقدان آدمی در تابلوهای سپهری را به اعتقادات مذهبی او گره زده بودند. کریم امامی درباره خصوصیات زیستی سهراب نوشته است: «برای پرهیز از مزاحمت اشخاص، زنگ تلفن خانه که صدا در می آمد، سپهری هیچ گاه اول خود گوشی تلفن را بر نمی داشت و هیچ گاه در نخستین شب نمایشگاه نقاشی خود که دوستان و آشنایان و علاقه مندان همه جمع بودند و میدان برای جولان دادن از هر لحاظ مهیا بود، حضور نمی یافت. همیشه گوشه خلوتی را با کتابی و دفتری و چند ورق کاغذ طراحی به مجالس رسمی و خانوادگی ترجیح می داد. این نکته (خجالتی بودن سپهری) می تواند یکی از عوامل موثر در ایجاد این پدیده (خالی بودن پرده های سپهری از آدمیان) باشد، ولی حتما یگانه عامل نیست و ریشه های عمیق تری را بایستی برای توجیه آن جست و جو کرد.»


حالا که حدود 35 سال از مرگ سهراب می گذرد، چیزی که مسلم است، حضور مستمر و زنده او در فضای ادبیات و نقاشی ایران معاصر است. واقعیت این است که درباره راز ماندگاری او دلایل متعدد و مختلفی ذکر کرده اند. عده ای این راز را در سادگی و صمیمیت او دانسته اند؛ سادگی ای که هم در شعرها و هم در نقاشی هایش می توان به وضوح دید و از آن لذت برد. صمیمیتی که در شعرهای سهراب سپهری است، از جنس صمیمیتی است که انسان ماشین زده امروزی در مواجهه با یک انسان روستایی تجربه می کند.

 وقتی شما به روستا می روید، نخستین چیزی که تجربه می کنید، همین سادگی و صمیمیت است. انسان روستایی چیزی را که به شما عرضه می کند، بدون هیچ نوع آلایش و آرایش است. او به شما از روستا نمی گوید و تفسیری از این سبک زندگی نمی دهد. شما به عنوان بیننده در اولین مواجهه با انسان روستایی و فضای روستایی این سادگی و صمیمیت را تجربه می کنید.

وقتی دفتر شعرهای سهراب یا تابلوهای او را می بینید، همین تجربه را نیز خواهید داشت. در فضایی پا می گذارید که خبری از اضطراب ها و استرس های زندگی مکانیکی امروزی نیست. تنها چیزی که می بینید، همین سادگی و صمیمیت انسان پاک و بی آلایش است.