ارزش گذاری میراث شهید مطهری در دهه 90

هفته نامه صدا -مهسا جزینی: بسیاری علی مطهری را ادامه دهنده و وارث مناسب و شایسته ای برای استاد مرتضی مطهری می دانند و از این جهت شاید این گفته عالیه روحانی، همسر مرتضی مطهری و مادر علی مطهری کاملا درست باشد که او شبیه ترین فرزندان به پدرش است.

محسن غرویان استاد حوزه هم معتقد است که علی مطهری کسی است که بیش از دیگران ایده های پدرش را شناخته و بهتر از دیگران تفسیر می کند. اگرچه این ادعا به مذاق برخی از رسانه های متعلق به جریانات تندرو اصول گرا خوش نمی آید.

در شرایطی که مرتضی مطهری به دلایلی در مصادره جناح اصولگرا یا راست سنتی قرار گرفته است، هم سویی برخی مواضع علی مطهری با اصلاح طلبان، اصول گرایان را بر می آشوبد. آن ها سعی کرده اند ثابت کنند علی مطهری شباهتی به پدر ندارد. سایت بولتن نیوز چندی قبل در مطلبی نوشته بود: «می دانیم که شهید مطهری ثابت در نظر داشت. چون معیارهای ثابت و مشخصی داشت. مثلا اگر به متحجران حمله می کرد، برای این کارش ملاک داشت. به همین دلیل تا آخر، آبش با آن ها در یک جو نرفت. و یا اگر در برابر آن هایی که ادعای مدرن بودن، می کنند می ایستاد، به خاطر این بود که دلیل داشت.

اما چه کنیم که علی مطهری، این ارث خوب را نیز از پدرش به ارث نبرده. تا دیروز افتخار می کرد که یکی از بزرگترین منتقدان دولت هاشمی رفسنجانی ست و امروز مصاحبه کرده و می گوید: هاشمی بیاید، چهار سال مملکت را بسازد و برود. آخر یکی نیست از او بپرسد، این هاشمی رفسنجانی چه تفاوتی با آن هاشمی 20 سال پیش کرده که تا دیروز مورد غضب شما بود و امروز، مورد حمایت شما.

شهید مطهری، نیازهای روز جامعه را می شناخت و براساس آن عمل می کرد. می دانست که مردم زمان خودش، احتیاج به بازتولید معارف دینی در حوزه عملی زندگی شان دارند و ده ها کتاب در این باره نوشت. اما آیا علی مطهری هم مثل پدرش، نیازهای روز جامعه را درک می کند؟ آیا این نیاز امروز مملکت ماست که به خاتمی پیشنهاد بدهیم کاندیدای ریاست جمهوری شود و اگر نظام رد صلاحیتش کرد، با سیاست «فشار از پایین، چانه زنی در بالا» نظر نظام را تغییر می دهیم؟».

این نگاه رسانه های اصولگرا اما از سوی برخی مطهری شناسان رد شده است. آنها از قضا به نوعی ناسازواری در اندیشه های مطهری معتقدند او را پرورش یافته دو مکتب خراسان و اصفهان می دانند و معتقدند که تضادهای این دو مکتب خودش را در اندیشه های او نشان داده است. برخلاف رسانه های اصولگرا معتقدند که از قضا زمان و مکان عنصری تعیین کننده در اندیشه های مطهری بوده است و شاید این ناسازواری در اندیشه های پدر و ادامه اش در پسر هم از همین جا نشات می گیرد.

ابراهیم فیاض، مردم شناس معتقد است که وقتی مباحث قبض و بسط تئوریک شریعت سروش می خوانده به این نتیجه رسیده که این ادامه همان «اسلام و مقتضیات زمان» آقای مطهری است: «مقتضیات زمان زمانی مطرح می شود که فن آوری و ساختار مادی عوض شود و سروش در قبض و بسط می گوید تکنولوژی که تغییر می کند معرفت و فهم دینی هم تغییر پیدا می کند.»

محسن غرویان هم در میزگردی گفته بود: «من با توجه به شناختی که از شهید مطهری و آرا و اندیشه های ایشان دارم مطمئن هستم که در آرای خود به مسائل و نیازهای روز توجه داشتند و پاسخ مناسبی هم ارائه می دادند.»

صادق حقیقت هم در همان میزگرد در روزنامه شرق گفته بود که با بررسی آرا و اندیشه استاد مطهری در دهه 30، 40 و 50 متوجه می شویم که ایشان به مقتضیات زمان و مکان توجه داشتند. پس اگر زنده بودند به ضرس قاطع در آرای خود به نیاز امروز جامعه پاسخ مناسبی داشتند.»

شهید مطهری در حوزه های گوناگونی به نظریه پردازی پرداخته، علی مطهری اگرچه نظریه پرداز نیست، اما این رویکرد چندگون را در او هم می توان دید. یکی از تلاش های مرتضی مطهری سعی در عقلانی کردن ایدئولوژی اسلامی و بازسازی در مقابل دیگر ایدئولوژی ها و دفاع از آن بود. از آن جمله می توان به کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» و «مساله حجاب» اشاره کرد. استدلال های مطهری در این دو کتاب در زمان خود گامی رو به جلو برای رسیدن به نگاهی عقلانی به جای تعبدی به حجاب و حقوق زنان بوده است.

شاید از این روست که علی مطهری در این زمینه خود را میراث دار پدر می داند و تلاش می کند از این میراث، به شدت پاسداری کند. خودش گفته است من در حوزه سیاسی اصلاح طلب و در حوزه فرهنگی اصول گرا هستم. برای همین در حوزه فرهنگ نگاهی نسبتا غیرمتساهلانه دارد و یکی از معترضان وضعیت حجاب در کشور است، اما در حوزه سیاست متساهل تر است، چرا که در اینجا هم از پدر تبعیت می کند.

رد نگاه علی مطهری در حوزه حقوق شهروندی، حقوق عمومی، مساله حصر و دفاع از اقلیت را می توان در این نگاه شهید مطهری در باب دموکراسی پی گرفت. استاد مطهری با تمسک به کردار حضرت علی (ع) در قابل خوارج، آزادی عقیده و مخالفت سیاسی در نظام دینی را مجاز می دانست. او در باب دین و آزادی، معتقد بود، دین باید با دعوت درست بشود نه با اجبار. در این باره عنوان می کرد که: قرآن مانع از آن شد که خانواده های مسلمان مدینه فرزندان خود را به اسلام آوردن مجبور کنند. حتی اگر ایمان و دین داری جزو حقوق عمومی باشد باز هم نمی توان آن را به زور ایجاد کرد. در اسلام جنگ و جهادی برای تحمیل توحید وجود ندارد.

در اندیشه استاد مطهری این ایده دیده می شود که هر وقت جامعه از یک نوع آزادی فکری برخوردار بوده در نهایت به نفع اسلام تمام شده است: «اگر در جامعه ما، محیط آزار برخورد آرا و عقاید به وجود بیاید به طوری که صاحبان افکار مختلف بتوانند حرف های شان را مطرح کنند و ما هم در مقابل، آرا و نظریات خودمان را مطرح کنیم، تنها در چنین زمینه سالمی خواهد بود که اسلام هرچه بیشتر شد می کند.»

اگر جلوی فکر را بخواهیم بگیریم اسلام و جمهوری اسلامی را شکست داده ایم: «در حکومت اسلامی احزاب آزادند، هر حزبی اگر عقیده غیراسلامی هم دارد، آزاد است». حتی منکران خدا و پیغمبر و نماز و حج هم باید آزادی اظهارنظر داشته باشند: «آنچه می تواند گناه و عیب باشد این است که اکثریت مسلمان ملت ایران، به اقلیت بی اعتقاد، اجازه چون و چرا ندهد»

ایده دموکراسی خواهی مطهری، اما با ایده جهاد او همساز نیست. «صادق حقیقت» معتقد است که اندیشه های شهید مطهری جامع نبود چون در همه حوزه های فلسفی سیاسی نیندیشیده بود و همه اجزای فلسفه ایشان با دیگر اجزا سازواری نداشت.

او گفته است: «به طور مثال، اندیشه ایشان درخصوص جهاد ابتدایی با نواندیشی ایشان سازگاری ندارد.» صادق حقیقت معتقد است: «ایشان می گویند که آزادی و حیات جزء حقوق طبیعی نیست و به همین دلیل مسلمانان می توانند جهاد ابتدایی داشته باشند و حیات دیگران را در خطر بیندازند. به این معنا که حمله کنند، جنگ کنند به آنها، و آزادیشان را محدود کنند. چون با حمله  کردن با اسلام بر آنها، دو راه بیشتر ندارند: یا اسلام را بپذیرند یا این که کشته بشوند یا برده بشوند. این مبنایی است که البته سال های ارایه این بحث 1346 است.

بدون شک با سخنرانی هایی که در حین پیروزی انقلاب یعنی سال های 1356 تا 1358 ایشان داشتند یک مقدار ناسازوار به نظر می رسد [...] به گفته کوئین اسکینر اساسا نمی توان کل اندیشه یک شخص را دکترین یا آموزه او دانست. به نظر من این حرف اسکینر در خصوص اندیشه استاد مطهری درست است و پاره ای از مباحث ایشان با اصل اندیشه اش سازگاری ندارد.

اصل اندیشه استاد مطهری نواندیشانه، آزادی خواهان، و مبتنی بر مبانی اسلامی است، اما مباحثی از ایشان وجود دارد که با آن اصل کلی به نظر من سازگاری ندارد.»

و غرویان هم معتقد است: «این که شهید مطهری می فرماید که ما باید برویم کشوری را که اسلام نیاورده است مسلمانش کنیم؛ سوالم این جا از شهید مطهری این است: مسلمان کردن یک جامعه با شمشیر اصلا امکان دارد؟ اسلام آوردن و مسلمان شدن با فکر و با اندیشه است. من این را قبول ندارم.»

اما بین مطهری پسر و مطهری پدر شباهت های دیگری هم می توان یافت. این که مطهری نیمه اصلاح طلب و نیمه اصول گرا چگونه قابل جمع است را می توان 40 یا 50 سال عقب برد و مرتضی مطهری ای را تصور کرد که هم با موتلفه نزدیک است و هم با اعضاء نهضت آزادی رفت و آمد دارد.
ابراهیم فیاض مردم شناس معتقد است که مطهری زمانی که به تهران آمد دیگر پایگاه حوزوی نداشت و به همین خاطر با افرادی چون بازرگان و سحابی دمخور می شود.

تا این که این اواخر به واسطه فعالیت های سیاسی امام و حرکت های اصلاحی علامه طباطبایی در حوزه، ایشان توانست در فضای حوزوی تهران جایگاهی پیدا کند و در مدرسه مروی شرح منظومه تدریس کند و بعد در حسینیه ارک قم هم اسفار را تدریس کرد و این در حالی است که او در همه این احوال با دو جریان مرزبندی سفت و سختی دارد؛ با شریعتی و سازمان مجاهدین خلق که نامش را جریان های التقاطی می گذارد.

فعالیت مطهری در سال های 1351 تا 1357 به خاطر افزایش تبلیغات گروه های چپ و پدید آمدن گروه های مسلمان با نگاه های متفاوت و نزدیک به چپ و همین طور ظهور پدیده شریعتی به اوج خود می رسد. او از همان زمان بیش از این که دغدغه وحدت پالایش را داشت. تا جایی که در دوران انقلاب بین او و آیت الله بهشتی بر سر همین ایده وحدت یا تفکیک اختلاف نظر رخ می دهد.

مطهری اصرار داشت که از همان زمان باید روحانیت مرزبندی خود را با سایر جریان ها مانند مجاهدین خلق شفاف کند اما بهشتی اولویت را به مبارزه با شاه و وحدت نیروهای سیاسی می داد تا جایی که حتی کار به رفتن پیش امام کشیده می شود و امام هم در نهایت نظر مطهری را تایید می کند. رد پای این نگاه استاد مطهری را در سال های دهه 40 هم می توان پی گرفت.

می گویند اختلاف او با شریعتی به پیش از روزگار حسینیه ارشاد باز می گردد. تا جایی که مطهری در حاشیه یکی از صفحات کتاب اسلام شناسی شریعتی در دهه 40 و پیش از ورود به حسینیه ارشاد نوشته است: این جزوه مانند اغلب نوشته های نویسنده از نظر ادبی و هنری اعلی است و از نظر علمی متوسط است و از نظر فلسفی کمتر از متوسط و از نظر دینی و اسلامی صفر است.

علی دوانی در خاطراتش می گوید که بعد از این که آقای مطهری از حسینیه ارشاد جدا می شود، روزی از جلوی حسینیه رد می شود، دانشجویان ایشان را در ماشین می بینند و علیه اش شعار می دهند و آقای مطهری گریه می کند. در نهایت مطهری قربانی همین اصرار خود بر ایده پالایش و مبارزه با التقاط می شود.

ابراهیم فیاض معتقد است که علاوه بر بحث هایی که مطهری قبل و بعد از انقلاب درباره التقاطی بودن فرقان مطرح می کرد، عامل مهم محرک دیگر آن ها برای ترور آقای مطهری این بود که ایشان را مخالف شریعتی می دانستند.