آرامگاهی که باید از نزدیک دید!

آرامگاه شاه نعمت الله ولی که نام وی نورالدین بوده، در حلب زاده شده و دوران کودکی و نوجوانی را در کرمان گذرانده است. شاه نعمت الله علاوه بر مقام والایش در عرفان، در شعر و ادب هم پایگاهی برجسته داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنوی و رباعی دارد.

وب سایت تابناک با تو - اشکان تقی‌پور^*:  آرامگاه شاه نعمت الله ولی که نام وی نورالدین بوده، در حلب زاده شده و دوران کودکی و نوجوانی را در کرمان گذرانده است. شاه نعمت الله علاوه بر مقام والایش در عرفان، در شعر و ادب هم پایگاهی برجسته داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنوی و رباعی دارد. مرگ این عارف بزرگ در سال 834 هجری قمری اتفاق افتاده و مزار وی در شهر ماهان یکی از باصفاترین بقعه های ایران به حساب می آید؛ و طی قرن ها همواره مورد توجه و ارادت صوفیه و عرفا و شاعران بوده و هست.

سخن من نمکین است و برت می آرم            ****             می برم زیره به کرمان؛ به نمکسار نمک

دراویش نعمت اللهی که پیروان این عارف شهیر هستند در خانقاه این بقعه معتکف بوده اند و به انجام مراسم می پرداخته اند. بنای اصلی آستانه ماهان متعلق به نیمه اول قرن نهم هجری قمری (840 هجری قمری) است که بعدا ساختمان هایی به بنای اولیه اضافه شده است.

قدیمی ترین قسمت آستانه، گنبدی است که بر مزار شاه قرار دارد، این گنبد در سال 840 هجری قمری به هزینه و دستور احمد شاه بهمنی دکنی که از ارادتمندان شاه نعمت الله بود، ساخته شده است.

در این آستانه موزه ای نیز ایجاد شده است که در آن اشیای نفیسی به خصوص اشیایی مربوط به عرفا و متصوفه مانند کشکول و تبرزین و شمعدان و... وجود دارد.
 
ایران ما در ردهٔ بالای فهرست ده کشور هزاره‌ای جهان قرار دارد. این جاودانه ماندن در گذر هزاره‌ها به هزاران سبب خرد و کلان است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها را شاید بتوان در تنوع همراه با تعامل تاریخی اقوام ساکن این گسترهٔ بزرگ جغرافیایی جهان یافت.

کارمانیا (کرمان)، ایالت تاریخی ایران، در جنوب غربی کویر لوت و در جنوب شرقی ایران فعلی قرار دارد، جغرافی نویسان قدیم این ایالت را به پنج بخش کرمان، سیرجان، جیرفت، بم و نرماشیر تقسیم می‌کردند.

نام قدیم کرمان، گواشیر (بردشیر) ماخوذ از اردشیر بوده است زیرا در روایات تاریخی بنای آن را به اردشیر ساسانی هم نسبت داده‌اند.

اکنون نیز استان کرمان، پهناور‌ترین استان ایران، از لحاظ کشاورزی (پسته) و معادن (مس) و صنایع دستی (فرش و پته و صنایع مس) و آثار و بناهای گردشگری و تاریخی و میراث معنوی اهمیت فراوان دارد.

با توجه به وسعت استان کرمان، جاذبه‌های اجتماعی و مردم‌شناسی آن و متقابلا از سوی دیگر آسیب‌های اجتماعی در جغرافیای آن در طول تاریخ مشهود بوده است.

گوشه‌های از این بزرگی را در جغرافیای ایران و مردمان آن می‌توانیم بیابیم. در این مقال زمانی را به گشتی و گذاری در کرمان اختصاص داده‌ام، با حکایت عکس‌هایی که درست است حرفه‌ای نیستند اما عاشقانه‌اند و غرور آفرین، امید است از دیدن آن‌ها خرسند شوید.

در تصاویر به برخی از آثار و بناهای تاریخی و مذهبی مهم شهر کرمان از جمله آرامگاه شاه نعمت الله ولی می پردازیم.

امید است، در برنامه‌های تفریحی و گردشگری خود و خانواده‌مان، دیدن ایرانمان را در وهلهٔ نخست به دیگر جای‌های گیتی برتری دهیم... نخست شناسنامهٔ تاریخی و فرهنگی خود را ورق بزنیم و پس از شناخت خویشتن خویش و خویشان و تبار خویش، به تورق حال و روز دیگر ممالک دنیا بپردازیم.

* کار‌شناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران، مؤلف و مدرس دانشگاه

عید دیدنی یا دید و بازدید نوروزی

یکی دیگر از آیین های نوروزی ، دید و بازدید، یا "عید دیدنی" است. رسم است که روز نوروز، نخست به دیدن بزرگان فامیل، طایفه و شخصیت های علمی و اجتماعی می روند. در بسیاری از این عید دیدنی ها، همه اعضای خانواده شرکت دارند. کتاب های تاریخی و ادبی، تنها از عید دیدنی های رسمی دربارها و امیران و رئیسان خبر می دهند. « دیدن»های نوروزی از روزهای نخست فروردین - که تعطیل رسمی است- آغاز شده و گاه تا سیزده فروردین (و می گویند تا آخر فروردین) بین خویشاوندان و دوستان و آشنایان دور و نزدیک، تا پاسی از شب، به ویژه برای کسانی که نمی توانند کار روزانه را تعطیل کنند، ادامه دارد.
تا زمانی که "مسافرتهای نوروزی" رسم نشده بود، در شهرها و محله هایی که آشنایی های شغلی و همسایگی و "روابط چهره به چهره" جایی داشت، دید و بازدید های نوروزی، وظیفه ای کم و بیش الزامی به شمار می رفت؛ در حالی که چه بسا آشنایانی هستند که فقط سالی یک بار، آنهم در دید و بازدیدهای نوروزی، به خانه یکدیگر می روند.
گسترش شهرها، ازدیاد جمعیت، پراکندگی خانواده های سنتی، محدودیت های شغلی و نیز فرهنگ آپارتمان نشینی، از عواملی است که دید و بازدیدهای نوروزی را کاهش داده و بر اثر این دشواری ها و محدودیت های زمانی، بسیاری از خانواده هایی هم که به مسافرت نمی روند، برای دید و بازدیدهای نوروزی، از پیش زمانی را معین می کنند.

کتاب « تذکره صفویه کرمان » که گزارشی از رویدادهای سال های 1063 تا 1104 است، "شرح وقایع" هر سال را، که با محاسبه ی ماه و سال بر اساس تقویم قمری است، از برگزاری جشنها، رسمها و آیین های نوروزی در دستگاه حکومتی آغاز می کند؛ از جمله: حاکم و وزیر و آصف حمیده سیر، در نوروز آن سال (1080قمری) که مصادف با 15 شوال بود، در باغ نظر به عیش و خرمی گذرانده، علما و صلحا و شعرا را به صلات گرانمایه خرسند گردانید (...) و دستار خواهان گسترده، اقسام طعام نزد خاص و عام کشید. روز دیگر به دیدن اعزه ولایت رفته، دو سه روز هم چنین دیدن مردم می نمودند، و بعد از آن هر روزه به ازاء ضیافت نوروزی، هنگامه تیراندازی گرم بود. تماشای "جنگ گاو و قوچ " نیز در این دوره از آیین های نوروزی بود: روز نوروز سال 1101 که در 7 جمادی الثانی واقع بود، طرف عصر، وزیر به اتفاق (...) در صحرای مؤیدی (در قسمت شمال شهر فعلی کرمان) جنگ گاو و قوچ طرح انداخته، بعد از آن اسب دوانی کرده، از حضور دوستان جنانی ، خرم و به مقتضای وقت کامرانی می نمودند.
نوروز اول

در دید و بازدیدهای نوروزی رسم است که نخست به خانه ی کسانی بروند که نوروزاول درگذشت عضوی از آن خانواده است. خانواده های سوگوار افزون به سومین، هفتمین و چهلمین روز، که بیشتر در مسجد برگزار می شود، نخستین نوروز که ممکن است بیش از یازده ماه از مرگ متوفی بگذرد، در خانه می نشینند. و در این روز است که خانواده های خویشاوند لباس سیاه را از تن سوگواران در می آورند. جلسه های "نوروز اول" که جنبه ی نمادین دارد، در عین حال از فضای دید و بازدیدهای نوروزی برخوردار است و دیدار کنندگان، در نوروزاول، به خانواده ی سوگوار تسلیت نمی گویند.بلکه برای آنان "آرزوی شادمانی" می کنند. رسم نوروز اول بیشتر در شهرهایی برگزار می شود که آخرین روز اسفند را به عنوان یاد بود درگذشتگان سال سوگواری کنند. هدیه نوروزی، یا عیدیهدیه و عیدی دادن به مناسبت نوروز رسمی کهن است، کتابهای تاریخی از پیشکش ها و بخشش های نوروزی - پیش از اسلام و بعد از اسلام - خبر می دهند، از رعیت به پادشاهان حکمرانان، از پادشاهان وحکمرانان به وزیران، دبیران، کارگزاران و شاعران، از بزرگتران خاندان به کوچکتران، به ویژه کودکان.
رسم هدیه دادن نوروزی را، ابوریحان بیرونی از گفته آذرباد، موبد بغداد چنین آورده: نیشکر در ایران، روز نوروز یافته شده، پیش از آن کسی آن را نمی شناخت.

جمشید روزی نی ای دید که از آن صمغی به بیرون تراوش کرده، چون دید شیرین است، امر کرد این نی را بیرون آوردند واز آن شکر ساختند. و مردم از راه تبریک به یکدیگر شکر هدیه کردند و در مهرگان(در شمار روزهای کهن ایران، هریک از سی روز ماه را نامی است که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنهاهست. پیشینیان درهر ماه که نام روز و نام ماه یکی بود، آن را جشن می گرفتند.از این جشنهای دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتابهای تاریخی گواه است، در دوره های پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمی و شکوهمند برگزار می گردید. افزون بر یکی بودن نام - روز مهر از ماه مهر- مناسبت های دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بر می شمردند، که معروفترین آن، قیام کاوه ی آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. دقیقی، فردوسی و اسدی توسی از آن چنین یاد کرده اند:
دقیقی:
مهرگان آمد جشن ملک افریدونا آن کجا گاو به پرورش بر مایونا
(برمایون نام گاوی است که فریدون با شیرش پرورش یافت.) نیز تکرار کردند، هدیه دادن رسم شد.
پیشکشی رعیت (تاجر، صنعتگر، کشاورز) و حاکمان ولایت، به پادشاهان و خلفا، در واقع بخشی از باج و خراج و مالیات سالانه بود که - گفته یا نگفته - به آن متعهد بودند و "خزانه" کشور از آن آبادان بود. ابوریحان بیرونی می نویسد: پادشاهان ساسانی آنچه را که پنج روز عید (به ترتیب: اعیان، دهقانان، سپاهیان، خاصان و خادمان) هدیه آورده بودند، روز ششم امر به احضار می کرد و هر چه قابل خزانه بود نگه می داشت و آنچه می خواست به اهل انس و اشخاص که سزاوار خلوتند، می بخشید.
کمپر، سیاح دوره صفوی، از هدیه های حاکمان و ثروتمندان محلی، که برای شاه سلیمان می آوردند، به عنوان "سومین رقم بودجه دربار" یاد می کند. تاورنیه هدیه ی یکی از حاکمان را به پادشاه "دره هزار اشرفی" ذکر کرده، و شاردن هدیه های اهدایی به پادشاه را حدود 2 میلیون فرانک تخمین می زند. "درو ویل" می نویسد: از هدیه های نوروزی علاوه بر طلا، جواهر و سکه های زر، عبارت از اسب های اصیل، جنگ افزار، پارچه های گران بها و شال های کشمیر و پوست های ممتاز و قند و قهوه و چای و مربا است.

در کتابهای تاریخی و ادبی، بیش از همه از هدیه ی پادشاهان به شاعران سخن رفته؛ هدیه ای که بنا بر رسم، برای سرودن قصیده ها و مدیحه های نوروزی داده می شد، هدیه به شاعران در جشن نوروز که انگیزه و وسیله ای برای سرودن شعر و مدیحه بوده، در واقع نوعی حقوق ماهانه و سالانه شاعر به شمار می رفت. از جمله بیهقی می نویسد: روز پنج شنبه هجدهم ماه جمادی الاخر امیر(سلطان مسعود) به جشن نوروز بنشست و هدیه ها بسیار آورده بودند و تکلیف بسیار رفت و شعر شنود از شاعران که شادکام بود، در این روزگار زمستان و فارغ دل و فترتی نیفتاد و خلعت فرمود، و مطربان را نیز فرمود، و مسعودی شاعر را شفاعت کردند، سیصد دینار فرمود.
این بخشش ها گاه به اندازه ای بود که می توانست شاعری را توانگر سازد: گویند روز نوروزی، جهت خالدبن برمک وزیر، کاسه ها از زر و نقره هدیه آورده بودند. یکی از شاعران عرب در این باره شعری سروده و به این موضوع اشاره کرد. خالد هر چه در آن مجلس اوانی زر و نقره بود به آن شاعر بخشید. چون اعتبار کردند، مالی عظیم بود و شاعر از آن توانگر شد.
رسم و ضابطه پیشکش های سنگین بها به پادشاهان و حاکمان تا دوره ی مشروطیت رایج بود. برقراری مالیات ها و الزام به پرداخت های منظم و حساب شده آن، پیشکش های باج و خراج گونه را به مقدار زیادی از اعتبار انداخت. ولی دادن عیدی و هدیه به ویژه از طرف مقام بالاتر (منزلتی، اقتصادی و سنتی) از رسم ها و آیین های دیرین فرهنگ ماست. امروز رسم عیدی دادن به جوانان و کودکان در خانواده، به افرادی کم درآمد و خدمتگزاران در محیط کار، به رفتگر، به نامه رسان و... در عین حال نوعی جبران زحمت و انتظار خدمت است. عیدی های امروز بیشتر به صورت نقد واسکناس نو است. بانک ها پیش بینی تهیه "اسکناس نو" کرده، و در اختیار مشتریان می گذارند. در جامعه کشاورزی روستایی و عشایری، در گذشته ای نه چندان دور، پیشکش های نوروزی ، فرآورده های محلی بود و بخشش ها، کالا و فرآورده غیر محلی.
هدیه دادن ها به مناسبت هایی چون عید، موفقیت، مسافرت، تولد، ازدواج، مرگ(در برخی شهرها، به ویژه جامعه ی عشیره ای رسم است که برای خانواده متوفی غذا، گوسفند، برنج و... می برند) و... به ویژه در خانواده های سنتی، دارای اهمیت و مفهومی در خور توجه است (که خود پژوهش و گفتاری جداگانه می طلبد). هر چند که چند سالی است واژه فرانسوی "کادو" برای هدیه هایی چون ره آورد (سوغات)، چشم روشنی، مبارک باد و... به کار می رود، ولی اهمیت، کیفیت و کمیت هر یک متمایز است. البته این باور وجود دارد که گرفتن عیدی از دست کسان مورد احترام (از نظر سنی، منزلتی، خویشاوندی، علمی، نسبی و...) تبرک، دارای شگون و "دست لاف" است.