تفسیر صحیفه سجادیه - دعای هفتم

و كان من‌ دعائه علیه السلام لاهل الثغور دعاى بیست ‌و‌ هفتم از‌ براى جماعتى كه‌ در‌ رخنه گاهها ‌و‌ محال ترسگاه نشسته بوده اند، از‌ براى دفع اذیت كفار ‌و‌ مخالفان، ‌و‌ حضرت سیدالساجدین به‌ جهت این جماعت دعا مى كرده اند.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ حصن ثغور المسلمین بعزتك». الثغور: جمع الثغر، ‌و‌ هو الموضع الذى یكون حدا فاصلا بین بلاد المسلمین ‌و‌ الكفار، ‌و‌ هو موضع المخافه من‌ اطراف البلاد. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ استوار گردان ‌و‌ نگاه دار مرزهایى كه‌ میان اهل اسلام ‌و‌ اهل كفر است به‌ عزت ‌و‌ غلبه ‌ى‌ خود. «و اید حماتها بقوتك». الحماه- كغزاه-: جمع الحامى، اى: الذین یحمون ‌و‌ یحرسون ثغور الاسلام من‌ الكفار. (یعنى:) ‌و‌ قوت ده‌ نگاهبانان ‌و‌ حافظان ‌آن را‌ به‌ قوت ‌و‌ قدرت خود. «و اسبغ عطایاهم من‌ جدتك». یقال: اسبغ الله علیه النعمه، اى: اتمها. ‌و‌ اسباغ الوضوء: اتمامه. ‌و‌ الجده بتخفیف الدال كما مر آنفا فى الدعاء السابق.
یعنى: ‌و‌ اتمام كن عطایاى ایشان را‌ به‌ توانایى ‌و‌ توانگرى خود.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ كثر عدتهم». العده- بالكسر ‌و‌ التشدید-: العدد. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ بسیار گردان عدد ‌و‌ شماره ‌ى‌ حامیان بیضه ‌ى‌ اسلام را. «و اشحذ اسلحتهم». «و اشخذ»- بالشین المعجمه ‌و‌ الحاء المهمله، ثم الذال المعجمه- اى: ارهف. ‌و‌ شحذ السكین: حدده. ‌و‌ المشحذ: المسن. ‌و‌ رجل شحاذ، اى: ملح فى مسالته. یشبه بالذى یشحذ السیف فیلح فى شحذه. (یعنى:) ‌و‌ تیز گردان سلاحهاى ایشان را- از‌ نیزه ‌و‌ شمشیر ‌و‌ كارد ‌و‌ غیر ‌آن از‌ اسلحه ‌ى‌ جنگ. «و احرس حوزتهم». حرسه حراسه، اى: حفظه. ‌و‌ الحوزه: فعله من‌ الحوز بمعنى الجمع، من‌ حاز یحوز. ‌و‌ الحیز فیعل منه، ‌و‌ هو ما‌ انضم الى الدار من‌ مرافقها. ‌و‌ كل‌ ناحیه حیز. ‌و‌ فلان مانع لحوزته، اى: لما فى حیزه. ‌و‌ منه الحدیث: «فحمى حوزه الاسلام»، اى: حدوده ‌و‌ نواحیه. ‌و‌ اما تفسیر «حوزتهم» بمعظمهم، فرجم لیس له اصل. نعم، ذاك فى «حومتهم» لیس قولا مرجما، بل هو ماخوذ من‌ قولهم: حومه القتال: معظمه، لكنه غیر مصیب نحوه. فان المراد بحومتهم حوزتهم التى یحام حولها. من: حام الطائر ‌و‌ غیره حول الشى ء حوما ‌و‌ حومانا، اى: دار.
یعنى: ‌و‌ نگاهبانى كن حدود ‌و‌ جوانب ‌و‌ اطراف مملكت ایشان را. «و امنع حومتهم». من‌ المنعه. اى: فى تمنع على من‌ رامهم. (یعنى:) ‌و‌ منیع ‌و‌ استوار گردان گرداگرد ایشان را‌ از‌ اینكه مبادا داخل شوند كفار در‌ مملكت ایشان. «و الف جمعهم. ‌و‌ دبر امرهم». ‌و‌ با‌ هم آور انبوهى ایشان را. ‌و‌ تدبیر كن كار ایشان را. «و واتر بین میرهم». بالتاء المثناه من‌ فوق. من‌ المواتره، ‌و‌ هى ان‌ یجى ء الشى ء فى اثر الشى ء وترا وترا من‌ غیر ان‌ ینقطع. ‌و‌ منه: (ثم ارسلنا رسلنا تترى). ‌و‌ المیر- بكسر المیم ‌و‌ فتح الیاء المثناه من‌ تحت-: جمع المیره: ما‌ یمتاره الانسان من‌ الطعام لا‌ جلب الطعام. ‌و‌ فى اصل نسخه الكفعمى: «و واثر»- بالثاء المثلثه- اى: ‌و‌ كاثر من‌ میرهم. من‌ قولهم: استوثرت من‌ الشى ء، اى: استكثرت منه. (یعنى:) ‌و‌ پیوسته دار- یا: بسیار كن- توشه ها ‌و‌ مطعومات ایشان را. «و توحد بكفایه مونهم». اى: لا‌ تكلهم الى غیرك، بل كن انت وحدك فى كفایتهم. ‌و‌ توحد فلان بكذا، اى: فعله وحده. یعنى: ‌و‌ به‌ تنهایى بى آنكه واگذارى به‌ غیر خود، كفایت كن موونات ایشان را‌
- یعنى آنچه محتاج الیه ایشان باشد مطلقا. «و اعضدهم بالنصر». ‌و‌ قوت ده‌ ایشان را‌ به‌ نصرت ‌و‌ یارى دادن. «و اعنهم بالصبر». ‌و‌ اعانت ‌و‌ یارى ده‌ ایشان را‌ به‌ صبر- به‌ این معنى كه‌ خود را‌ نگاه دارند ‌و‌ در‌ امور خود شتاب نكنند. لان الصبر مفتاح الظفر. «و الطف لهم فى المكر». ‌و‌ لطف كن با‌ ایشان در‌ مكر كردن با‌ كفار.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ عرفهم ما‌ یجهلون. ‌و‌ علمهم ما‌ لا‌ یعلمون. ‌و‌ بصرهم ما‌ لا‌ یبصرون». یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ شناسا گردان ایشان را‌ آنچه جاهل ‌آن باشند- از‌ امر غزوات ‌و‌ غیر آن. ‌و‌ تعلیم كن ‌و‌ بیاموز ایشان را‌ آنچه ندانند. ‌و‌ بینا گردان ایشان را‌ آنچه نبینند.
«اللهم صل على محمد ‌و‌ آله. ‌و‌ انسهم عند لقائهم العدو ذكر دنیاهم الخداعه الغرور». الخداعه على صیغه المبالغه بمعنى كثیره الخدعه. ‌و‌ الغرور- بفتح الغین المعجمه-: فعول من: غره یغره، اذا خدعه. ‌و‌ انما كرر لضرب من‌ التاكید ‌و‌ اختلاف اللفظ. یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد ‌و‌ آل‌ او. ‌و‌ فراموش ساز ایشان را‌ در‌ هنگام ملاقات كردن اهل اسلام دشمنان خود را، یاد دنیاى بسیار فریبنده ‌و‌
مغرور كننده. «و امح عن قلوبهم خطرات المال الفتون». الخطرات: جمع الخطره، ‌و‌ هى ما‌ یخطر بالبال. ‌و‌ الفتون: فعول من‌ الفتنه على المبالغه فى معنى الفاتن، ‌و‌ هو المضل عن الحق. یعنى: ‌و‌ محو ساز از‌ دلهاى لشكر اسلام اندیشه هایى كه‌ در‌ دل خطور مى كند از‌ رهگذر مال فتنه اندازنده. چه، حب مال سبب افتتان مردم است. «و اجعل الجنه نصب اعینهم». ‌و‌ بگردان بهشت را‌ در‌ برابر چشمهاى ایشان كه‌ هیچ مرتبه از‌ او‌ غافل نشوند. «و لوح منها لابصارهم ما‌ اعددت فیها من‌ مساكن الخلد ‌و‌ منازل الكرامه ‌و‌ الحور الحسان». یعنى: ‌و‌ درخشان ‌و‌ ظاهر ساز از‌ بهشت از‌ براى دیده هاى ایشان تا‌ نظر كنند آنچه را‌ مهیا ساخته اى در‌ آنجا از‌ خانه هاى جاوید ‌و‌ منزلهاى با‌ كرامت ‌و‌ زنان سفیدروى در‌ غایت نیكویى. «و الانهار المطرده بانواع الاشربه». المطرده، اى: الجاریه المتتابعه. من: اطرد الشى ء اطرادا، اذا اتبع بعضه بعضا ‌و‌ جرى. تقول: الانهار تطرد، اى: تجرى. ‌و‌ الباء فى «بانواع» للمصاحبه. (یعنى:) ‌و‌ جویهاى روان پى در‌ پى به‌ انواع شرابها. كما ینبى عنها قوله تعالى: (فیها انهار من‌ ماء غیر آسن ‌و‌ انهار من‌ لبن لم یتغیر طعمه ‌و‌ انهار من‌ خمر لذه للشاربین ‌و‌ انهار من‌ عسل مصفى). یعنى: در‌ بهشت جویهاست از‌ آبى كه‌ متغیر نشده بوى او‌ ‌و‌ نگردیده طعم او‌
از حال خود- چون آبهاى دنیا كه‌ تغییرپذیر باشد- ‌و‌ جویهاست از‌ شیر كه‌ هرگز تغییر نكند از‌ صفت عذوبت- یعنى تیز ‌و‌ ترش نشود به‌ طول مكث- ‌و‌ جویهاست از‌ خمر خوشگوار بالذت مر آشامندگان را‌ كه‌ طرب دارد ‌و‌ خمارى، ‌و‌ جویهاست از‌ شهد صافى- نه صاف كرده شده به‌ آتش، بلكه مصفى آفریده شده از‌ موم ‌و‌ فضلات. «و الاشجار المتدلیه بصنوف الثمر، حتى لا‌ یهم احد منهم بالادبار ‌و‌ لا‌ یحدث نفسه عن قرنه بفرار». «المتدلیه»، اى: المعلقه اغصانها من‌ علو الى سفل. ‌و‌ اصله من‌ التدلیه بمعنى ارسال الدلو الى البئر. وهم بالشى ء: اراده. ‌و‌ بابه رد یرد بفتح العین فى الماضى ‌و‌ ضمها فى المضارع. ‌و‌ القرن بكسر القاف: كفوك فى الشجاعه، ‌و‌ بالفتح: مثلك فى السن. ‌و‌ المروى هنا الكسر. ‌و‌ المراد هنا من‌ یقابله من‌ الاعادى. (یعنى:) ‌و‌ درختهایى كه‌ آونگان باشد شاخه هاى او‌ به‌ اصناف میوه ها، تا‌ آنكه اراده نكند یكى از‌ ایشان كه‌ در‌ معركه ‌ى‌ قتالند به‌ ادبار- یعنى پشت بركردن از‌ ‌آن معركه- ‌و‌ با‌ خود حدیث نكند گریختن از‌ همسران خود در‌ شجاعت.
«اللهم افلل بذلك عدوهم». الفل: الكسر. ‌و‌ جمعه: فلول. ‌و‌ یقال: فلك، اى: كسرك بخصومته. ‌و‌ فل الجیش: هزمه. ‌و‌ بابه رد. ‌و‌ یقال: فله فانفل، اى: كسره فانسكر. ‌و‌ المشار الیه بذلك هو نصب الجنه ‌و‌ غیرها من‌ الامور المذكوره. یعنى: بار خدایا، بشكن ‌و‌ هزیمت ده‌ به‌ سبب ثبات قدم ایشان در‌ معركه ‌ى‌ قتال
دشمنان ایشان را. «و اقلم عنهم اظفارهم. ‌و‌ فرق بینهم ‌و‌ بین اسلحتهم». ‌و‌ قلم ظفره من‌ باب ضرب. ‌و‌ قلم الاظفار كنایه عن قطع الید. ‌و‌ قولهم فى الدعاء: لا‌ ترك الله شعرا ‌و‌ لا‌ ظفرا، اى: لا‌ عینا ‌و‌ لا‌ یدا. قاله الزمخشرى فى الاساس. (یعنى:) ‌و‌ بگیر ناخن ایشان را‌ از‌ ایشان. ‌و‌ این كنایه است از‌ بریدن دستهاى ایشان. ‌و‌ جدایى افكن میان ایشان ‌و‌ میان سلاحهاى ایشان- از‌ شمشیر ‌و‌ نیزه ‌و‌ غیر آن، كه‌ ایشان بى سلاح وامانند. «و اخلع وثائق افئدتهم». اى: انقض. الوثائق: جمع الوثیقه ‌و‌ هى الموثوق به. ‌و‌ الافئده: جمع الفواد، ‌و‌ هو القلب. اى: انقض محكم قلوبهم. ‌و‌ المراد جبنهم عن اهل الاسلام. یعنى: ‌و‌ بگشا بندهاى دل ایشان را. ‌و‌ این كنایت است از‌ آنكه بترسان ایشان را‌ از‌ اهل اسلام. «و باعد بینهم ‌و‌ بین ازودتهم». الازوده: جمع الزاد، ‌و‌ هو الطعام المتخذ للسفر. یعنى: ‌و‌ دور گردان میان ایشان ‌و‌ میان توشه هاى ایشان. «و حیرهم فى سبلهم. ‌و‌ ضللهم عن وجههم». الوجه ‌و‌ الجهه بمعنى. قاله فى الصحاح. (یعنى:) ‌و‌ حیران ‌و‌ سرگشته گردان ایشان را‌ در‌ راههاى خودشان. ‌و‌ گمراه ساز ایشان را‌ از‌ جهت خودشان- یعنى از‌ ‌آن جایى كه‌ روى بدو
دارند. «و اقطع عنهم المدد. ‌و‌ انقص منهم العدد». ‌و‌ ببر از‌ ایشان مدد را- كه‌ كسى به‌ مدد ایشان نرسد. ‌و‌ كم كن از‌ ایشان عدد را- كه‌ به‌ هلاكت رسند. «و املا افئدتهم الرعب». الافئده: جمع الفواد، ‌و‌ هو القلب. ‌و‌ الرعب- بالضم-: الفزع ‌و‌ الخوف. (یعنى:) ‌و‌ پر كن دلهاى ایشان را‌ از‌ ترس. «و اقبض ایدیهم عن البسط». ‌و‌ تنگ گیر دستهاى ایشان را‌ از‌ گشودن. ‌و‌ این كنایه است كه‌ ایشان را‌ دست مده ‌و‌ مسلط مساز. «و اخزم السنتهم عن النطق». بالخاء المعجمه ‌و‌ الزاى، من: خزمت البعیر بالخزامه، ‌و‌ هى حلقه من‌ شعر یجعل فى وتره انفه یشد بها الزمام. ‌و‌ المراد: اخرس السنتهم. ‌و‌ فى بعض الروایات بالراء المهمله. ‌و‌ هو بمعنى القطع. یقال: ما‌ خرمت منه شیئا، اى: ما‌ قطعت. یعنى: ‌و‌ لال ساز زبانهاى ایشان را‌ از‌ گویایى. «و شرد بهم من‌ خلفهم». اى: افعل بهم فعلا من‌ العقوبه یتفرق به‌ من‌ وراءهم من‌ الاعداء. ‌و‌ قال ابن عرفه: افعل بهم فعلا یخیف من‌ وراءهم فشردهم. ‌و‌ یقال: شرد بهم اذا نكل بهم. یقول: اجعلهم عبره وعظه لمن وراءهم. قاله ابوعبیده الهروى فى كتابه.
یعنى: بكن با‌ ایشان كارى از‌ عقوبت ‌و‌ قتل كه‌ پراكنده گرداند آنهایى كه‌ از‌ پس‌ ایشانند. «و نكل بهم من‌ وراءهم». یقال: نكل به‌ تنكیلا، اذا جعله نكالا ‌و‌ عبره لغیره. (یعنى:) ‌و‌ ‌آن مقدار عذاب ‌و‌ عقوبت نما ایشان را‌ كه‌ عبرت آنهایى گردد كه‌ در‌ عقب ایشانند. «و اقطع بخزیهم اطماع من‌ بعدهم». الخزى: الفضیحه ‌و‌ الهوان. ‌و‌ فى بعض النسخ: «بخبرهم». (یعنى:) ‌و‌ قطع كن به‌ سبب خزى ‌و‌ خوارى كه‌ به‌ ایشان مى رسد- یا‌ به‌ خبر ایشان- طمعهاى آنان كه‌ پیش از‌ ایشانند.
«اللهم عقم ارحام نسائهم». یقال: اعقم الله ‌و‌ عقم الله رحمها فعقمت- على ما‌ لم یسم فاعله-، اذا لم تقبل الولد. یعنى: بار خدایا، چنان گردان رحمهاى زنان ایشان را‌ كه‌ قبول فرزند نكنند. «و یبس اصلاب رجالهم». ‌و‌ خشك گردان پشتهاى مردان ایشان را- تا‌ نطفه ‌ى‌ ایشان متكون نشود ‌و‌ سبب قطع توالد ‌و‌ تناسل ایشان گردد. «و اقطع نسل دوابهم ‌و‌ انعامهم». ‌و‌ قطع نسل اسبان ‌و‌ چهارپایان ایشان كن. «لا تاذن لسمائهم فى قطر ‌و‌ لا‌ لارضهم فى نبات».
القطر: المطر. (یعنى:) دستورى مده آسمان ایشان را‌ در‌ باریدن ‌و‌ نه زمین ایشان را‌ در‌ رویانیدن گیاه.
«اللهم ‌و‌ قو بذلك محال اهل الاسلام». «محال»- بكسر المیم ‌و‌ تخفیف اللام-: الشده ‌و‌ القوه. ‌و‌ منه قوله: (و هو شدید المحال). ‌و‌ قد روى بفتح المیم ‌و‌ تشدید اللام، جمع محل. یعنى: بار خدایا، ‌و‌ قوت ده‌ به‌ سبب عقم زنان ‌و‌ یبس اصلاب مردان ‌و‌ غیر آن، قوت اهل اسلام را- یا: محال ایشان را. «و حصن به‌ دیارهم». ‌و‌ نگاهدار به‌ سبب این، خانه هاى ایشان را. «و ثمر به‌ اموالهم». ثمر- بالتشدید- اى: كثر. من: ثمر ماله، اذا كثره. (یعنى:) ‌و‌ بسیار گردان به‌ سبب این، مالهاى ایشان را. «و فرغهم عن محاربتهم لعبادتك». ‌و‌ فارغ گردان ایشان را- یعنى اهل اسلام را- از‌ محاربت ‌و‌ كارزار نمودن با‌ كفار از‌ جهت آنكه عبادت كنند تو‌ را. «و عن منابذتهم للخلوه بك حتى لا‌ یعبد فى بقاع الارض غیرك». نابذه الحرب: كاشفه. ‌و‌ «منابذتهم»، اى: مظاهرتم فى الحرب ‌و‌ مكاشفتهم. (یعنى:) ‌و‌ از‌ جنگ كردن ‌و‌ آشكارا دشمنى نمودن با‌ ایشان، فارغ گردان اهل اسلام را‌ تا‌ خلوت گزینند ‌و‌ با‌ یاد تو‌ باشند ‌و‌ در‌ بقعه هاى زمین معبودى نباشد
سزاى پرستش غیر از‌ تو. «و لا‌ تعفر لاحد منهم جبهه دونك». عفره تعفیرا، اى: مرغه. (یعنى:) ‌و‌ در‌ خاك مالیده نشود پیشانى از‌ براى احدى از‌ ایشان غیر از‌ براى تو.
«اللهم اغز بكل ناحیه من‌ المسلمین على من‌ بازائهم من‌ المشركین». بار خدایا، غازى گردان غزا كنندگان به‌ هر‌ ناحیه ‌و‌ جانبى از‌ مسلمانان با‌ آنان كه‌ برابر ایشانند از‌ مشركان ‌و‌ كفار نابكار. «و امددهم بملائكه من‌ عندك مردفین». «امدد» على صیغه الامر من‌ باب الافعال ‌و‌ الهمزه القطع. ‌و‌ الترادف: التتابع. ‌و‌ كل‌ شى ء تبع شیئا فهو ردفه. ‌و‌ قرى «مردفین» بالبناء للفاعل ‌و‌ المفعول. (یعنى:) ‌و‌ مدد فرما مسلمانان را‌ به‌ فرشتگان از‌ نزدیك خود در‌ حالتى كه‌ این ملائكه از‌ پى یكدیگر در‌ آیندگان باشند- یا: در‌ پى آمد شدگان باشند، به‌ اینكه ملائكه مقدمه ‌ى‌ لشكر باشند ‌و‌ مومنین از‌ پى ایشان روند. «حتى یكشفوهم الى منقطع التراب قتلا فى ارضك ‌و‌ اسرا او‌ یقروا بانك انت الله الذى لا‌ اله الا انت وحدك لا‌ شریك لك». «یكشفوهم»، اى: یهزموهم الى منقطع الارض، اى: الى اطراف الارض. ‌و‌ منقطع كل‌ شى ء طرفه. یعنى: تا‌ بگریزانند مومنین كفار را‌ تا‌ جایى كه‌ منتهاى زمین باشد كه‌ دیگر معموره نباشد، در‌ حالتى كه‌ مقتول ‌و‌ كشتگان باشند در‌ زمین تو‌ ‌و‌ اسیر ‌و‌ گرفتار شوند در‌ دست مومنین، یا‌ اینكه اقرار كنند به‌ آنكه تو‌ خدایى كه‌ نیست خدایى
و معبودى الا تو‌ همتایى نیست مر تو‌ را.
«اللهم ‌و‌ اعمم بذلك اعداءك فى اقطار البلاد من‌ الهند ‌و‌ الروم ‌و‌ الترك ‌و‌ الخزر ‌و‌ الحبش ‌و‌ النوبه ‌و‌ الزنج ‌و‌ السقالبه ‌و‌ الدیالمه ‌و‌ سائر امم الشرك، الذین تخفى اسماوهم ‌و‌ صفاتهم، ‌و‌ قد احصیتهم بمعرفتك ‌و‌ اشرفت علیهم بقدرتك». الهند: اسم بلاد واسعه مسافتها ثلاثه اشهر فى الطول ‌و‌ شهران فى العرض. قاله صاحب تلخیص الاثار. ‌و‌ الترك: اسم ناحیه بما وراء النهر، ممتازین عن جمیع الامم بكثره العدد ‌و‌ زیاده الشجاعه، ‌و‌ الغالب علیهم الظلم ‌و‌ القهر ‌و‌ الغضب. ‌و‌ الخزر- بالخاء المعجمه ‌و‌ الزاى ثم الراء اخیرا-: جیل من‌ الناس ضیق العین ‌و‌ صغرها ‌و‌ كانهم من‌ الترك فى ساحل الروم. ‌و‌ الحبش: ارض واسعه اهلها سودان. ‌و‌ الزنج مسیره شهرین شمالهما الیمن ‌و‌ شرقها النوبه. ‌و‌ النوبه: ارض واسعه شرقى النیل، اهلها نصارى. ‌و‌ الصقالبه- بالصاد ‌و‌ السین-: جیل من‌ الناس حمر الالوان یلاصقون الخزر. ‌و‌ قیل: یتاخمون بلدا فى المغرب. ‌و‌ الدیالمه: بلاد تقرب قزوین ‌و‌ الرى، من‌ مشاهیر بلاد الدیلم. ‌و‌ اشرفت على الشى ء: اطلعت علیه من‌ فوق. قاله الهروى. یعنى: بار خدایا، عام گردان به‌ ‌آن چیزها كه‌ مذكور شد دشمنان خود را‌ در‌ جمیع جوانب ‌و‌ گوشه ها ‌و‌ شهرها از‌ هندیان ‌و‌ رومیان ‌و‌ تركان ‌و‌ خزریان ‌و‌ حبشیان ‌و‌ نوبیان ‌و‌ صقلبیان ‌و‌ دیلمیان ‌و‌ باقى جماعت ‌و‌ پیروان شرك، آنانكه پوشیده باشد نامهاى ایشان ‌و‌ صفتهاى ایشان بر‌ ما‌ ‌و‌ حال آنكه تو‌ دانایى به‌
شناسایى خود ‌و‌ اطلاع دارى بر‌ ایشان به‌ قدرت خود.
«اللهم اشغل المشركین بالمشركین عن تناول اطراف المسلمین». بار خدایا، مشغول گردان كافران را‌ به‌ كافران تا‌ بازمانند از‌ فراگرفتن كناره هاى بلاد مسلمانان. «و خذهم بالنقص عن تنقصهم». اى: عاقبهم بالنقص فى ابدانهم او‌ فى اموالهم او‌ فى غیرهما لیشتغلوا عن نقص المسلمین. قال فى الصحاح: فلان تنقص فلانا، اى: یقع فیه ‌و‌ یثلبه. (یعنى:) ‌و‌ فراگیر ایشان را- یعنى: معاقب ساز به‌ كم كردن در‌ ابدان ایشان تا‌ مشغول گردند به‌ ‌آن ‌و‌ دست بدارند از‌ كم كردن مسلمانان. «و ثبطهم بالفرقه عن الاحتشاد علیهم». ثبطهم، اى: عوقهم. ‌و‌ التثبیط: التعویق، ‌و‌ هو ان‌ یحول بین الانسان ‌و‌ بین ما‌ یریده. یقال: ثبطته عن الامر، اذا بطات به‌ عنه. ‌و‌ احتشد القوم: جمعوا ‌و‌ تاهبوا. ‌و‌ حشد الرجل، اذا جمع. (یعنى:) ‌و‌ بازدار ایشان را‌ به‌ سبب پراكندگى خود از‌ جمع شدن ‌و‌ فراهم آمدن ایشان بر‌ سر‌ مسلمانان.
«اللهم اخل قلوبهم من‌ الامنه». من‌ اخلیت غیرى، لا‌ من‌ اخلیت المكان: صادفته خالیا. یتعدى ‌و‌ لا‌ یتعدى. الامنه- بالتحریك-: الامن. یعنى: بار خدایا، خالى گردان دلهاى ایشان را‌ از‌ امنیت ‌و‌ آرامش. «و ابدانهم من‌ القوه». ‌و‌ خالى گردان بدنهاى ایشان را‌ از‌ قوت.
«و اذهل قلوبهم عن الاحتیال». «اذهل»- على صیغه الامر من‌ باب الافعال- اى: اغفل. یعنى: ‌و‌ غافل ساز دلهاى ایشان را‌ از‌ حیلت كردن. «و اوهن اركانهم عن منازله الرجال». اوهن، اى: اضعف. ‌و‌ المنازله من‌ نازل بمعنى خاصم. اى: مخاصمه الرجال. قاله الهروى. یعنى: ‌و‌ سست گردان اعضاى ایشان را‌ از‌ كارزار كردن با‌ مردان مسلمانان. «و جبنهم عن مقارعه الابطال». اى: انسبهم الى الجبن ‌و‌ اجعلهم بحیث یكونون عند الخلائق منسوبین الى الجبن عن مقارعه الابطال. ‌و‌ المقارعه: المضاربه بالسیف. ‌و‌ اصل القرع: الضرب. ‌و‌ الابطال: جمع البطل، ‌و‌ هم الشجعان. (یعنى:) ‌و‌ بیدل گردان ایشان را‌ از‌ شمشیر زدن با‌ شجاعان ‌و‌ دلیران. «و ابعث علیهم جندا من‌ الملائكه بباس من‌ باسك كفعلك یوم بدر، تقطع به‌ دابرهم، ‌و‌ تحصد به‌ شوكتهم، ‌و‌ تفرق به‌ عددهم». الباس: العذاب. ‌و‌ قطع الله دابرهم، اى: آخر من‌ بقى منهم. قاله فى الصحاح. تحصد، اى: تقطع. من: حصدت الشى ء احصده. ‌و‌ الزرع محصود ‌و‌ حصید. ‌و‌ الشوكه: شده الباس. یعنى: ‌و‌ بفرست بر‌ كفار لشكرى از‌ فرشتگان خود با‌ عذابى از‌ عذابهاى خود، چنانكه در‌ روز جنگ بدر كردى- كه‌ هزار تن از‌ ملائكه را‌ به‌ مدد لشكر پیغمبر فرستادى ‌و‌ به‌ بركت ایشان نصرت یافتند مومنان بر‌ كفار- ‌و‌ قطع كنى به‌ ‌آن بیخ ایشان را‌ ‌و‌ آخر ایشان را- كه‌ از‌ ایشان كسى باقى نماند- ‌و‌ بدروى ‌و‌
برطرف سازى شدت جنگ كردن ایشان را، ‌و‌ پراكنده سازى عدد ایشان را.
«اللهم ‌و‌ امزج میاههم بالوباء ‌و‌ اطعمتهم بالادواء». الوباء- بالقصر ‌و‌ المد-: مرض عام. ‌و‌ الادواء: جمع الداء ‌و‌ هو المرض. یعنى: بار خدایا، بیامیز ‌و‌ مخلوط ساز آبهاى ایشان را‌ به‌ وبا- كه‌ مرضى است عام كه‌ همه را‌ فراگیرد- ‌و‌ طعامهاى ایشان را‌ نیز به‌ دردها- كه‌ هر‌ چه بخورند علیل ‌و‌ دردمند گردند. «و ارم بلادهم بالخسوف». الهمزه فى «ارم» للقطع او‌ للوصل، اما من: ارماه، اى: القاه، او‌ من: رمى الحجر من‌ یده. ‌و‌ كلاهما مرویان. ‌و‌ الخسوف: شروخ الارض بما علیها. یعنى: بیفكن شهرهاى ایشان را‌ به‌ فرورفتن در‌ زمین كه‌ اثرى از‌ ‌آن نماند. «و الح علیها بالقذوف». اى: ضیق علیها. من‌ قولهم: مكان لاح، اى: ضیق. ‌و‌ بلد قذوف، اى: طروح لبعدها. (یعنى:) ‌و‌ تنگ ساز بر‌ بلاد ایشان- یعنى بر‌ اهل ‌آن بلاد- به‌ بعد ‌و‌ دورى ایشان از‌ معموره. ‌و‌ این كنایه است از‌ آنكه حوالى ایشان را‌ خراب گردان كه‌ ایشان در‌ تنگى بوده باشند. «و افرعها بالمحول». اما بالفاء ‌و‌ العین المهمله- كما فى اصل الكتاب- من: فرعت فرسى باللجام. اى: قدعته. ‌و‌ اما بالفاء ‌و‌ الغین، اى: اخلها من‌ نعمك. كما رواه ابن ادریس. ‌و‌ اما
بالقاف ‌و‌ العین المهمله- اى: اطرقها بالقوارع. ‌و‌ قوارع الدهر، شدائده- كما فى روایه ابن السكون. ‌و‌ المحول- بضم المیم-: الجدب، ‌و‌ هو انقطاع المطر ‌و‌ یبس الارض من‌ الكلا. یقال: بلد ما‌ حل ‌و‌ زمان ما‌ حل ‌و‌ ارض محول. یعنى: بكوب بلاد ایشان را‌ به‌ شداید ‌و‌ سختیها ‌و‌ تنگى ‌و‌ قحطى. یا: خالى گردان بلاد ایشان را‌ از‌ نعمتهاى خود به‌ تنگى ‌و‌ قحطى. «و اجعل میرهم فى احص ارضك ‌و‌ ابعدها عنهم ‌و‌ امنع حصونها منهم». المیره: الطعام. ‌و‌ «احص ارضك» بالحاء ‌و‌ الصاد المهملتین، اى: فى اجردها من‌ العشب ‌و‌ النبات ‌و‌ اخلئها من‌ الخیر. من‌ قولهم: رجل بین الحصص، اذا سقط شعر راسه. ‌و‌ حصت الارض حاصه، اى: اصابها ما‌ یذهب بنباتها. ‌و‌ سنه حصاء، اى: جرداء لا‌ خیر فیها. ‌و‌ «امنع» على صیغه التفضیل من‌ المنعه مضافا الى الحصون ‌و‌ ضمیر «حصونها» راجع الى الارض فى «ارضك». یعنى: ‌و‌ بگردان طعام ‌و‌ خورشهاى ایشان را‌ در‌ زمینى كه‌ گیاه ‌و‌ علف ‌آن كم باشد ‌و‌ از‌ خیر خالى بوده باشد- چه، اینچنین زمین از‌ قحط ‌و‌ غلا خالى نمى باشد- ‌و‌ در‌ دورترین زمینى از‌ ایشان ‌و‌ در‌ منیع ترین قلعه ها ‌و‌ جاهاى حصین استوار محكم از‌ ایشان. «اصبهم بالجوع المقیم ‌و‌ السقم الالیم». برسان ایشان را‌ به‌ گرسنگى مقیم- یعنى پیوسته كه‌ هیچ بار از‌ گرسنگى خالى نباشد- ‌و‌ بیمارى دردناك.
«اللهم ‌و‌ ایما غاز غزاهم من‌ اهل ملتك، او‌ مجاهد جاهدهم من‌ اتباع سنتك لیكون دینك الاعلى ‌و‌ حزبك الاقوى ‌و‌ حظك الاوفى، فلقه الیسرى. ‌و‌ هیى له
الامر». یعنى: بار خدایا، هر‌ غازى ‌و‌ جنگ كننده اى كه‌ جنگ كرد با‌ كفار در‌ حالتى كه‌ از‌ اهل ملت ‌و‌ صاحب دین تو‌ بوده باشد، یا‌ مجاهدى كه‌ جهاد كرد با‌ ایشان در‌ حالتى كه‌ از‌ پیروان سنت ‌و‌ طریقه ‌ى‌ تو‌ بوده باشد، تا‌ بگردد دین ‌و‌ طریقه ‌ى‌ تو- كه‌ مسلوك پیغمبر تو‌ بوده- بالاترین دینها ‌و‌ گروه تو‌ قوى ترین گروهها ‌و‌ بهره ‌و‌ نصیبى كه‌ تو‌ ایشان را‌ كرامت كنى وافى ترین نصیبها بوده باشد- كه‌ ‌آن خشنودى ‌و‌ ثواب تو‌ بوده باشد- پس‌ پیش آر او‌ را‌ آسانى، ‌و‌ مهیا ساز براى او‌ كار او‌ را. «و توله بالنجح». اى: كن قائما باموره متلبسا بالنجح ‌و‌ الظفر بالحوائج. یعنى: او‌ را‌ به‌ روا كردن ‌و‌ ظفر دادن او‌ به‌ حاجتهاى خود مددكار باش. «و تخیر له الاصحاب». بالخاء المعجمه ‌و‌ الراء، تفعل من‌ الخیر بمعنى الاتخاذ. اى: اتخذ له خیر الاصحاب. (یعنى:) ‌و‌ برگزین از‌ براى او‌ همصحبتان نیكو. «و استقو له الظهر». استفعال من‌ القوه. اى: اجعل له قوه الظهر. (یعنى:) ‌و‌ قوى گردان پشت او‌ را‌ به‌ چیزى كه‌ باعث پشتگرمى او‌ شود- از‌ مال ‌و‌ رجال. «و اسبغ علیه فى النفقه». اى: اتمم. ‌و‌ منه: اسباغ الوضوء، اى: اتمامه.
(یعنى:) ‌و‌ تمام كن بر‌ او‌ نعمت خود را‌ در‌ نفقه دادن او. «و متعه بالنشاط». ‌و‌ برخوردارى ده‌ او‌ را‌ به‌ نشاط ‌و‌ شادى. «و اطف عنه حراره الشوق». على صیغه الامر، من‌ اطفات، على ان‌ یكون افعالا من‌ طفئت النار طفوءا. یعنى: فرومردن آتش. ‌و‌ حذف الهمزه فى آخره باب واسع كثیر الورود فى الفاظ الفصحاء. ‌و‌ من‌ لم یتنبه من‌ القاصرین تجسر فى اساءه الادب فقال: المكتوب فى عده نسخ: «اطف» بغیر یاء. ‌و‌ القاعده ان‌ یكتب: «اطفى» بیاء هى الهمزه. لانها من‌ اطفا یطفى بهمزه الاخر. ‌و‌ الشوق ‌و‌ الاشتیاق: نزاع النفس الى الشى ء. یقال: شاقنى الشى ء یشوقنى، من‌ باب قال. یعنى ‌و‌ فرونشان از‌ او‌ گرمى شوق ‌و‌ آرزومندى او‌ را- به‌ دنیا یا‌ به‌ مشتهیات خود. چه، هر‌ كس مشتاق چیزى شود، لازم دارد كه‌ حرارتى عارض او‌ شود. «و اجره من‌ غم الوحشه». فعل امر من‌ الاجاره. یعنى: ‌و‌ پناه ده‌ او‌ را‌ از‌ اندوه ‌و‌ غم وحشت. «و انسه ذكر الاهل ‌و‌ الولد». فراموش گردان او‌ را‌ یاد كردن اهل خانه او‌ ‌و‌ فرزند او.
«و اثر له حسن النیه». آثره: اكرمه. ‌و‌ آثر: اختار.
یعنى: گرامى دار او‌ را‌ ‌و‌ برگزین او‌ را‌ به‌ حسن نیت- كه‌ هر‌ قصدى كه‌ كند خوب باشد. «و توله بالعافیه». اى: انصره متلبسا بالعافیه. ‌و‌ العافیه كلمه جامعه لانواع خیر الدارین، من‌ الصحه فى الدنیا ‌و‌ السلامه فیها ‌و‌ فى الاخره. یعنى: یارى ده‌ او‌ را‌ در‌ حالتى كه‌ متلبس باشد به‌ عافیت. «و اصحبه السلامه». ‌و‌ مصاحب او‌ كن سلامت بودن از‌ آفات را. «و اعفه من‌ الجبن». بهمزه القطع، على ان‌ یكون افعالا من‌ العفو. اى: اجعله عافیا- اى: تاركا- من‌ الجبن. قال صاحب المقاییس: هذا التركیب یدل على الترك، الا ان‌ العفو على ترك عقوبه من‌ استحقها ‌و‌ الاعفاء على الترك مطلقا. ‌و‌ منه: اعفاء اللحیه، ‌و‌ هو ترك قطعها ‌و‌ توفیرها، ‌و‌ قولهم: اعفنى من‌ الخروج معك، اى: دعنى ‌و‌ اتركنى. ‌و‌ منه حدیث محاكمه عمر ‌و‌ ابى بن‌ كعب الى زید بن‌ ثابت فى الحائط: «و ان‌ رایت ان‌ تعفى امیرالمومنین من‌ الیمین فاعفه». قال المطرزى فى المغرب: ‌و‌ اعفاه من‌ الجبن، اى: براه منه ‌و‌ عافاه. یعنى: دور گردان او‌ را‌ از‌ بددلى. «و الهمه الجراه». ‌و‌ در‌ دل او‌ انداز دلیرى را. «و ارزقه الشده». بفتح الشین ‌و‌ كسرها. اما الاول فبمعنى الحمله فى الحرب. من‌ قولهم: شد
علیه فى الحرب یشد شدا، اى: حمل علیه. ‌و‌ اما الثانى فبمعنى القوه ‌و‌ الجلاده فى البدن ‌و‌ العقل. ‌و‌ قد شد یشد شده، اذا كان قویا. قاله ابن الاعرابى. (یعنى:) ‌و‌ روزى كن او‌ را‌ حمله بردن در‌ جنگها- یا: شدت ‌و‌ قوت بدن ‌و‌ عقل. «و ایده بالنصره. ‌و‌ علمه السیر ‌و‌ السنن». «السیر ‌و‌ السنن» جمع السیره، ‌و‌ هى الطریقه. یقال: سار بهم سیره حسنه. ‌و‌ السنه ایضا بمعنى الطریقه. ‌و‌ العطف للتفسیر. ‌و‌ المراد هنا تعلیم احكام الجهاد بطریق الشرع. (یعنى:) ‌و‌ قوت ده‌ او‌ را‌ به‌ یارى كردن. ‌و‌ دانا گردان او‌ را‌ سیرتها ‌و‌ طریقه هایى نیكو از‌ احكام جهاد به‌ طریق شرع. «و سدده فى الحكم». التسدید: التوفیق للسداد- بالفتح- ‌و‌ هو الصواب ‌و‌ القصد من‌ القول ‌و‌ العمل. (یعنى:) ‌و‌ توفیق ده‌ او‌ را‌ به‌ راستى ‌و‌ صواب در‌ حكم. «و اعزل عنه الریاء». یقال: عزله عن العمل، اى: نحاه عنه فعزل. یعنى: ‌و‌ دور كن او‌ را‌ از‌ ریا یعنى كارى براى مردم كردن نه به‌ جهت رضاى خدا. «و خلصه من‌ السمعه». یقال: فعل ذلك ریاء ‌و‌ سمعه، اى لیراه الناس ‌و‌ یسمعه من‌ غیر ان‌ یكون قصد
به القربه. ‌و‌ فى الحدیث: «من سمع الناس بعمله، سمع الله به‌ سامع خلقه». ‌و‌ روى بعضهم: اسامع خلقه. قال ابوعبیده: یقال: سمعت الرجل تسمیعا، اذا نوهت به‌ ‌و‌ شهرته. فمن رواه «سامع خلقه»- برفع العین- اراد سمع الله الذى هو سامع خلقه، جعل سامع من‌ نعت الله تبارك ‌و‌ تعالى. المعنى: فضحه الله. ‌و‌ من‌ روى «اسامع خلقه» منصوبا، فهو جمع اسمع. یقال: سمع ‌و‌ اسمع. ‌و‌ اسامع جمع الجمع. یرید ان‌ الله تبارك ‌و‌ تعالى یسمع اسماع خلقه بهذا الرجل یوم القیامه. ‌و‌ یحتمل ان‌ یكون اراد ان‌ الله یظهر للناس سریرته ‌و‌ یملا اسماعهم بما ینطوى علیه من‌ خبث السرائر، جزاء لفعله. كما قال فى حدیث آخر: «من تتبع عورات المسلمین، تتبع الله عورته حتى یفضحه». یعنى: ‌و‌ خالص گردان او‌ را‌ از‌ سمعه- یعنى كارى كه‌ براى شنفتن مردم كند ‌و‌ ‌آن نیز مانند ریاست. «و اجعل فكره ‌و‌ ذكره ‌و‌ ظعنه ‌و‌ اقامته فیك ‌و‌ لك». الظعن: خلاف الاقامه. (یعنى:) ‌و‌ بگردان فكر ‌و‌ اندیشه ‌ى‌ او‌ را‌ ‌و‌ یاد كردن ‌و‌ سفر كردن ‌و‌ ایستادن او‌ را‌ در‌ راه تو‌ ‌و‌ از‌ براى تو. یعنى هر‌ چه كند موافق رضاى تو‌ بوده باشد.
«فاذا صاف عدوك ‌و‌ عدوه، فقللهم فى عینه، ‌و‌ صغر شانهم فى قلبه». پس‌ هر‌ گاه صف بندد دشمنان دین تو‌ ‌و‌ دشمنان خود، پس‌ اندك گردان دشمنان را‌ در‌ چشم او، ‌و‌ كوچك ساز ‌و‌ حقیر وانما حال ایشان را‌ در‌ دل او. «و ادل له منهم. ‌و‌ لا‌ تدلهم منه». الاداله: الغلبه. ‌و‌ الدوله: الانتقال من‌ حال البوس ‌و‌ الضر الى حال الغبطه
و السرور. یقال: ادال الله فلانا من‌ فلان، اى: جعل له الدوله علیه. قال ابو عمرو ابن العلاء: الدوله- بالضم- فى المال. ‌و‌ الدوله- بالفتح- فى الحرب. ‌و‌ قال عیسى ابن عمر: كلتاهما یكون فى الحرب ‌و‌ المال سواء. ‌و‌ ادالنا الله من‌ عدونا، من‌ الدوله. ‌و‌ الاداله: الغلبه. یقال: اللهم ادلنى على فلان، اى: انصرنى علیه. یعنى: غالب ساز او‌ را‌ بر‌ ایشان. ‌و‌ مگردان ایشان را‌ غالب بر‌ او. «فان ختمت له بالسعاده، ‌و‌ قضیت له بالشهاده، فبعد ان‌ یجتاح عدوك بالقتل». الاجتیاح:- بالجیم اولا ‌و‌ الحاء المهمله اخیرا-: الاستیصال. من‌ الجایحه، ‌و‌ هى الافه التى تهلك الثمار ‌و‌ الاموال. ‌و‌ كل‌ مصیبه عظیمه ‌و‌ فتنه مبیره جایحه. یعنى: پس‌ اگر خاتمه ‌ى‌ عمل ‌آن غازى ‌و‌ مجاهد كرده باشى به‌ سعادت ‌و‌ نیكبختى، ‌و‌ حكم كرده باشى از‌ براى او‌ به‌ رسیدن به‌ درجه ‌ى‌ شهادت، پس‌ بعد از‌ ‌آن بوده باشد كه‌ هلاك كرده باشد ‌و‌ مستاصل ساخته باشد ‌و‌ از‌ بیخ بركنده باشد دشمنان تو‌ را‌ به‌ كشته شدن. «و بعد ان‌ یجهد بهم الاسر». اى: یبلغ بهم الاسر غایته. ‌و‌ فى نسخه ابن ادریس بدل «یجهد بهم»: «یدیخهم»- بالدال المهمله ‌و‌ الخاء المعجمه، على ان‌ یكون افعالا من‌ الدوخ- اى: یذلهم. من: داخ لنا فلان. اى: ذل ‌و‌ خضع. ‌و‌ على روایه الكفعمى:«یدوخهم» على صیغه المضارع للتفعیل اى: یقهرهم. من: داخ البلاد یدوخها: قهرها ‌و‌ استولى علیها. (یعنى:) ‌و‌ بعد از‌ آنكه رسیده باشد ایشان را‌ اسیر شدن به‌ غایت- یا: ذلیل ‌و‌ مقهور گرداند ایشان را‌ اسیرى.
«و بعد ان‌ تامن اطراف المسلمین». ‌و‌ بعد از‌ آنكه ایمن شده باشد كناره ها ‌و‌ اطراف بلاد مسلمین از‌ اذیت كفار. «و بعد ان‌ یولى عدوك مدبرین». ‌و‌ بعد از‌ آنكه برگردند دشمنان تو‌ در‌ حالتى كه‌ روى گردانندگان باشند از‌ خوف ‌و‌ هزیمت كنندگان باشند.
«اللهم ‌و‌ ایما مسلم خلف غازیا او‌ مرابطا فى داره». یقال: خلفه یخلفه، اذا صار خلیفه له. ‌و‌ المرابط، اى: الملازم لثغر العدو. یعنى: بار خدایا، هر‌ مسلمانى كه‌ نایب ‌و‌ خلیفه گردد غزوات كننده اى را‌ یا‌ مرابطى را- یعنى كسى كه‌ در‌ رخنه هایى بوده باشد كه‌ میان بلاد كفر ‌و‌ اسلام است- ‌و‌ در‌ خانه ‌ى‌ او‌ بوده باشد به‌ جهت آنكه مایحتاج خانه ‌ى‌ او‌ را‌ باز رسد. «او تعهد خالفیه فى غیبته». الخالف: الذى یستخلفه احد على اهله ‌و‌ ماله ثقه به. قاله ابو عبیده الهروى فى كتابه. (یعنى:) یا‌ تعهد كند ‌و‌ متكفل ‌و‌ ضامن شود ‌آن كسى را‌ كه‌ ‌آن غازى او‌ را‌ نایب ساخته باشد بر‌ اهل خود در‌ غیبت او. «او اعانه بطائفه من‌ ماله». یا‌ یارى دهد ‌آن غازى را‌ به‌ پاره اى از‌ مال خود. «او امده بعتاد». العتاد- بكسر العین ‌و‌ فتحها-: ما‌ اعده الرجل من‌ السلاح ‌و‌ الدواب ‌و‌ آلات الحرب. (یعنى:) یا‌ مدد كند او‌ را‌ به‌ ساز راه- از‌ سلاح ‌و‌ چاروا ‌و‌ غیر آن.
«او شحذه على جهاد». یقال: شحذت السكین اشحذه شحذا، اى: حددته. المراد هنا: هیاه على القتال وحثه. (یعنى:) یا‌ مهیا كند ‌و‌ تحریص نماید او‌ را‌ بر‌ قتال. «او اتبعه فى وجهه دعوه». یا‌ در‌ پى درآورد او‌ را‌ دعایى در‌ روى او. «او رعى له من‌ ورائه حرمه، فاجر له مثل اجره، وزنا بوزن ‌و‌ مثلا بمثل». یا‌ نگاه دارد حرمت او‌ را‌ از‌ عقب او‌ ‌و‌ غیبت او، پس‌ اجر ‌و‌ ثواب ‌و‌ مزد ده‌ او‌ را‌ مانند اجر ‌و‌ ثواب ‌و‌ مزد ‌آن غازى ‌و‌ مرابط، همسنگ به‌ همسنگ ‌و‌ مثل به‌ مثل بى زیاده ‌و‌ نقصان. «و عوضه من‌ فعله عوضا حاضرا یتعجل به‌ نفع ما‌ قدم ‌و‌ سرور ما‌ اتى به، الى ان‌ ینتهى به‌ الوقت الى ما‌ اجریت له من‌ فضلك، ‌و‌ اعددت له من‌ كرامتك». ‌و‌ عوض ده‌ او‌ را‌ از‌ كردار او‌ عوضى حاضر كه‌ زود به‌ او‌ برسد نفع آنچه او‌ را‌ پیش كرده ‌و‌ شادى ‌و‌ خوشحالى آنچه كرده تا‌ آنگاه كه‌ آخر عمر او‌ باشد به‌ آنچه تو‌ از‌ براى او‌ جارى ساخته اى از‌ فضل خود ‌و‌ مهیا كرده اى از‌ براى او‌ از‌ بزرگى ‌و‌ كرامت خود.
«اللهم ‌و‌ ایما مسلم اهمه امر الاسلام». اى: اقلقه ‌و‌ احزنه. یعنى: بار خدایا، هر‌ مسلمانى كه‌ اندوهگین سازد ‌و‌ بى آرام گرداند او‌ را‌ امر اسلام- از‌ ضعف ‌و‌ بدى حال مسلمانان.
«و احزنه تحزب اهل الشرك علیهم». التحزب: الاجتماع ‌و‌ التقویه. ‌و‌ منه: یوم الاحزاب، ‌و‌ هو یوم الخندق. لان الكفار تحزبوا- اى: تجمعوا- على اهل المدینه. ‌و‌ فى النهایه الاثیریه: یرید ان‌ یحزبهم، اى: یقویهم. (یعنى:) ‌و‌ به‌ حزن ‌و‌ اندوه آورد ‌آن مسلمانان را‌ فراهم آمدن اهل شرك ‌و‌ استیلا ‌و‌ قوت ایشان بر‌ اهل اسلام. «فنوى غزوا، او‌ هم بجهاد». هم، اى: قصد. (یعنى:) پس‌ عزم كرد ‌و‌ در‌ دل گرفت جنگ كافران رفتن را‌ ‌و‌ قصد كرد جهاد كردن با‌ كفار را. «فقعد به‌ ضعف او‌ ابطات به‌ فاقه». الفاقه ‌و‌ الخصاصه ‌و‌ الاملاق ‌و‌ المسكنه ‌و‌ المتربه واحد. قاله الهمدانى. (یعنى:) پس‌ بنشاند ‌و‌ بازداشت او‌ را‌ از‌ جنگ كردن ضعفى، یا‌ باز پس‌ افكند او‌ را‌ فاقه ‌و‌ احتیاج ‌و‌ درویشى. «او اخره عنه حادث، او‌ عرض له دون ارادته مانع، فاكتب اسمه فى العابدین. ‌و‌ اوجب له ثواب المجاهدین. ‌و‌ اجعله فى نظام الشهداء ‌و‌ الصالحین». كلمه «دون» هنا بمعنى عند. (یعنى:) یا‌ باز پس‌ داشت او‌ را‌ حادثه اى از‌ حوادث، یا‌ عارض شد ‌و‌ پیش آمد او‌ را‌ نزد اراده ‌ى‌ او‌ جنگ رفتن را‌ مانعى، پس‌ بنویس نام او‌ را‌ در‌ جمله ‌ى‌ عبادت كنندگان. ‌و‌ واجب گردان ‌و‌ لازم ساز از‌ براى او‌ ثواب جهاد كنندگان. ‌و‌ منتظم ساز او‌ را‌ در‌ رشته ‌ى‌ شهید شدگان ‌و‌ صالحان.
«اللهم صل على محمد عبدك ‌و‌ رسولك ‌و‌ آل‌ محمد، صلاه عالیه على الصلوات، مشرفه فوق التحیات، صلاه لا‌ ینتهى امدها ‌و‌ لا‌ ینقطع عددها، كاتم ما‌ مضى من‌ صلواتك على احد من‌ اولیائك». یعنى: بار خدایا، رحمت كن بر‌ محمد كه‌ بنده ‌ى‌ تو‌ ‌و‌ فرستاده توست بر‌ خلقان تو‌ ‌و‌ بر‌ آل‌ محمد رحمتى بلند مرتبه بر‌ همه ‌ى‌ رحمتها ‌و‌ مشرف بر‌ فوق ستودنها، رحمتى كه‌ منتهى نشود نهایت ‌آن ‌و‌ منقطع نشود شماره ‌ى‌ آن، تمامتر آنچه گذشته از‌ رحمتهاى تو‌ بر‌ یكى از‌ اولیا ‌و‌ دوستان تو. «انك المنان الحمید المبدى المعید الفعال لما ترید». المنان، اى: المعطى ‌و‌ المنعم. ‌و‌ منه:(فامنن او‌ امسك بغیر حساب)، اى: اعط ‌و‌ انعم على من‌ ترید ‌و‌ امنع من‌ ترید من‌ الناس ‌و‌ لا‌ تحاسب یوم القیامه على ما‌ تعطى ‌و‌ تمنع. ‌و‌ قیل: المنان الذى یبتدى بالنوال قبل السوال. ‌و‌ المن على ضربین. الاول ما‌ یوصف البارى سبحانه به. یعنى انه لا‌ یمن اهل الجنه بالثواب الذى استوجبوه. ‌و‌ منه قوله:(لهم اجر غیر ممنون). ‌و‌ منه قوله: «لا تزوجن حنانه ‌و‌ لا‌ منانه». هى التى یزوجها الرجل بمالها فهى ابدا تمن على زوجها. ‌و‌ هى المنون ایضا. ‌و‌ منه: المنه تهدم الصنیعه. ‌و‌ الحمید هو الذى استحق الحمد بفعاله فى السراء ‌و‌ الضراء ‌و‌ الشده ‌و‌ الرخاء. المبدى هو الذى ابدا الاشیاء اختراعا. ‌و‌ المعید هو الذى اعاد الخلق بعد الحیاه الى الممات ثم یعیدهم بعد الممات
الى الحیاه، لقوله تعالى: (و كنتم امواتا فاحیاكم ثم یمیتكم ثم یحییكم ثم الیه ترجعون). ‌و‌ لقوله تعالى: (انه هو یبدى ‌و‌ یعید). یعنى: به‌ درستى كه‌ تویى نعمت دهنده ‌و‌ ابتدا مى كنى به‌ بخشیدن پیش از‌ سئوال كردن. ‌و‌ تویى ستوده شده در‌ جمیع حالات- هم در‌ حال آسانى ‌و‌ هم در‌ حال سختى- ‌و‌ پدید آورنده اى چیزها را‌ از‌ كتم عدم به‌ صحراى وجود، ‌و‌ بازگرداننده اى مخلوقات را‌ بعد از‌ موت به‌ حیات، ‌و‌ بعد از‌ حیات به‌ موت. كننده اى مر آنچه خواهى.