فرو نشست زمین ؛ سرطان خاموش و رقیب زلزله در کشور

گزارش، کیمیا عبدالله پور : فرونشست زمین، این سرطان خاموش در ایران به گونه نگران کننده ای - به ویژه در سالیان اخیر- به بلایای طبیعی افزوده شده است .

خطر فرونشست زمین تقریبا نیمی از دشت های ایران را تهدید می کند و فقط در سه دشت در استان تهران ، علاوه بر دشت هایی که سرطان خاموش آنها را بلعیده است ، سه دشت دیگر با وسعت حدود دو هزار کیلومتر مربع نیز در معرض خطر فرونشست قرار دارند.

ایران جزو 10 کشور بلاخیز جهان است . از 40 نوع بلا و حادثه که برای جهان تعریف شده است 30 نوع آن در کشور ما وجود دارد و اکنون پدیده فرونشست که ساخته و پرداخته دست بشر است نیز به این بلاها اضافه شده است.

با وجود تغییر اقلیم و کاهش بارندگی میزان هجوم انسان به سفره های زیر زمینی برای رفع نیازهای آبی بیشتر شده است که نتیجه این هجوم به هم خوردن تعادل بین طبیعت و خواسته های انسان است.

مدتی است از گوشه و کنار می شنویم که کارشناسان نسبت به پدیده ای به نام " فرونشست زمین " در کشور هشدار می دهند و آن را حتی دربرخی موارد از زلزله نیز خطرناک تر می دانند.

600 دشت در کشور وجود دارد که به اعتقاد کارشناسان از این تعداد 300 دشت در خطر فرو نشست قرار دارد.

فرونشست زمین مانند سرطان خاموشی است که کسی متوجه آن نمی شود و در آن امکان از دست دادن زمین برای همیشه اتفاق می افتد.

محمد جواد بلورچی مدیر زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور می گوید : فرونشست پایین رفتن تدریجی سطح زمین است که دلیل اصلی آن برداشت بی رویه از سفره های آبی زیر زمینی است.

برداشت بی رویه آب از منایع زیر زمینی باعث ایجاد خلل و فرج در خاک می شود و زمین مانند اسفنجی که آبش را گرفته باشند پایین می رود و دیگر آن قسمت از زمین برای همیشه از دست می رود.

به گفته وی با ایجاد فرو نشست ،‌ آبخوان آن منطقه برای همیشه از بین می رود.

بلورچی می گوید وقتی در کشور زلزله رخ می دهد بعد از مدتی خرابی موجود آباد می شود اما اگر زمینی دچار فرو نشست شود آن زمین برای همیشه از دست رفته است.

*** تاریخچه بررسی فرونشست در جهان

بر اساس اطلاعات کار گروه فرونشست در سازمان یونسک (IHP) ، کهن‌ترین فرونشست شناخته شده در ایالت آلاباما‌ی ایالات متحده در سال۱۹۰۰ میلادی به وقوع پیوسته است.

اساس مطالعات این کار گروه بررسی‌های تفصیلی بر روی 42 فرونشست در 15 کشور جهان بوده است. از حدود سال 1965 ، یونسکو اولین برنامه جهانی خود را برای چرخه‌های آبشناختی تحت عنوان "دهه جهانی آبشناسی" آغاز کرد که بررسی فرونشست‌ها در سال‌های بعد یکی از برنامه‌های اصلی آن شد.

در آوریل 1975 گروه کاری فرونشست در پاریس شکل گرفت که اساس کار آن بررسی رابطه شکل‌گیری این پدیده با آبهای زیرزمینی بود ، از آن تاریخ تا به امروز بررسی‌های بیشتری در این زمینه در کشورهای پیشرفته به ویژه در ایالات متحده و ژاپن انجام شده است که نتیجه آن کنترل شدید مصرف آب و تغییر در الگوی مصرف و توقف فرونشست‌ها در بسیاری از موارد بوده است.

در این بررسی‌ها از روشها و تکنیک‌های جدید مانند سیستمهای مکان‌یابی جغرافیایی پیشرفته (GPS)، رادار(InSAR & SAR) برای مکان‌یابی فرونشست‌ها به صورت گسترده‌ای استفاده شده است.

*** تاریخچه مطالعات فرونشست در ایران

با توجه به مصرف بی‌رویه آب در سطح کشور و داده‌های پراکنده مربوط به پایین آمدن سطح آب زیر‌زمینی، دریافتن اینکه فرونشست‌ها و پیامد‌های حاصل از آن به پدیده‌ای مشکل‌ساز در کشور تبدیل شده، کار دشواری نیست. بررسی‌های موردی در بخش‌های مختلف کشور نیز نمایانگر این امر است.

بررسی‌های موردی که برخی از آنها توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در این زمینه انجام گرفته عبارتند از:

▪ فرونشست بزرگ اختیار آباد در نزدیکی کرمان

▪ دشت کبودر‌آهنگ و فامنین در استان همدان که فروچاله‌های متعددی در این دشت دیده شده و روند شکل‌گیری آنها حتی نیروگاه شهید مفتح را تهدید می‌کند.

▪ دشت معین‌آباد ورامین در استان تهران که در آن شکاف زمین به طول ۴/۲ کیلومتر در منطقه مشاهده شد و حتی تا امروز شکافهایی به موازات آن در شکل‌گیری است. روند گسترش این فرونشست خطوط انتقال نیرو را تهدید می‌‌کند.

▪ دشت‌نظرآباد در استان تهران که بعضی از آثار فرونشست به صورت بالا‌آمدن لوله چاهها از سطح زمین و ماسه‌دهی چاهها مشاهده شده است. از سوی دیگر دشت‌های رفسنجان و مشهد نیز آثاری از پدیده فرونشست را نشان داده‌اند.

▪ در جنوب غرب تهران بزرگ، اندازه‌گیری‌های انجام شده توسط سازمان نقشه‌برداری کشور نشستی به میزان حدود یک‌ونیم متر را در ۹ سال گذشته در منطقه ۱۸ و ۱۹ شهرداری نشان می‌دهد. براساس بررسی‌های انجام شده، شواهدی در دست است که نشان می‌دهد این پدیده در دشت‌های دیگر ایران چون اراک، ‌نهاوند، خمین، گلپایگان، نطنز، یزد و ابرکوه نیز در حال شکل‌گیری است.

این موارد نمایانگر آن است که بازنگری و تغییر در استراتژی مدیریت منابع آب ایران در توسعه پایدار کشور اجتناب‌ناپذیر است.

بلورچی می گوید : فرو نشست دو نگرانی عمده را برای ما ایجاد کرده است که اولین و بزرگترین نگرانی از بین رفتن آبخوان است ، وقتی فضا از بین رفت دیگر هیچ شانسی برای برگشتن این فضا وجود ندارد.

تغذیه آبهای زیر زمینی 5/7 مترمکعب می باشد در صورتی که برداشت از سفره های زیرزمینی 7/7 متر مکعب است.

پدیده فرونشست در ابتدا نگرانی های کوچک تری به صورت موردی ایجاد می کند که عبارتند از هزینه هایی که به بخش کشاورزی ،‌زیر ساخت های کشور تحمیل می کند ، شکستن لوله جداره چاهها ، تخریب لوله ها ، بیرون زدن لوله جداره چاهها و کم شدن آبدهی چاهها ، ماسه دهی چاهها ، ایجاد ترک روی زمین و خرابی ساختمان ها و به تدریج از بین بردن هر آن چیزی که روی دشت است ،

اما در بلند مدت از دست دادن همیشگی زمین و منابع آبی زیر زمینی است.

بلورچی گفت: کار بر روی پدیده فرونشست از حدود سال 84 که بررسی آن دقیق و شدید شد توسط سازمان نقشه برداری کشور آغاز شد در پی آن با نمونه برداری هایی که اطراف تهران انجام گرفت متوجه شدیم که زمین بخش هایی از جنوب تهران در حال پایین رفتن است .

در پی آن طرح تحقیقات توسط سازمان زمین شناسی کشور آغاز شد . بررسی ها شکل گرفت و قرار بر این بود که در برنامه پنچ ساله چهارم 5 استان کشور از جمله تهران ، خراسان رضوی ، کرمان ، اصفهان و قزوین مورد بررسی قرار گیرند و مناطق مورد تهدید از نظر فرو نشست شناسایی شوند.

بلورچی ادامه داد: اولین هدفی که ما تعقیب کردیم این بود روشی پیدا کنیم که بشود با سرعت بیشتر و هزینه ای کمتر محدوده فرو نشست در دشت هایی که کشور را تهدید می کند مشخص کنیم.

بعد از بررسی های صورت گرفته مشخص شد که فقط سه روش در جهان وجود دارد که می شود این کار را کرد که یکی استفاده از GPS ، استفاده از ترازیابی دقیق به صورت خطی در راستای جاده های کشور و استفاده از تصاویر ماهواره ای است.

وی درباره استفاده از GPS گفت: دراین راستا سازمان نقشه برداری کشور کمک زیادی کرد ولی بدی آن این است که نقطه ای اندازه گیری می کند و دامنه آن وسیع نیست.

استفاده از تراز یابی دقیق به صورت خطی در راستای جاده های کشور نیز پهنه وسیعی را در اختیار ما نمی گذارد.

مدیر زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور افزود:

بهترین و تنهاترین روش دقیقی که وجود دارد و پهنه فرونشست را اندازه گیری می کند استفاده از تصاویر ماهواره ای رادار است که این تصاویر به طور مرتب از سطح زمین گرفته می شوند و با آنها می توان با دقت میلیمتر دقت سطح زمین را اندازه گیری کرد.

وی گفت: بررسی های راداری هر پنج استان تقریبا به صورت بخشی انجام شد. این بررسی ها در استان های تهران و قزوین کاملا تمام شد و در استان خراسان رضوی در بسیاری از دشت ها انجام شد و در اصفهان تقریبا تمام شد و در استان کرمان هم بررسی های راداری در سه دشت انجام شد و بقیه در حال انجام است.

بلورچی اظهارداشت: متاسفانه وضعیت نگران کننده است .بسیاری از دشت هایی که مورد بررسی قرار گرفتند میزان بالایی از فرو نشست را نشان می دهند مثلا دشت کاشمر در استان خراسان رضوی و رفسنجان با نرخ حدود 30 سانتیمتر در سال تا کنون رکورددار هستند.

دشت های دیگر مانند " دشت مهیار " در استان اصفهان ، " دشت اصفهان " ،‌" دشت کاشان " ، " دشت تهران " ، " هشتگرد " ، " ورامین " ،‌" مشهد " و " دشت قزوین " با 25 سانتیمتر در سال فرو نشست نرخ هایی است که هر ذهن فعال و متفکری را نگران آینده این دشت ها می کند.

بلورچی گفت: دراستان تهران هفت دشت وجود دارد و فقط در دو دشت آبسرد در دماوند و دشت اشتهارد فرو نشست مشاهده نشده است .البته دلیل آن برداشت درست از منابع زیر زمینی نیست بلکه به نوع دانه بندی خاک بر می گردد.

دشت های وسیعی در کشور وجود دارد مانند دشت تهران که حدود 500 تا 600 کیلومتر مربع است یا دشت ساوجبلاغ حدود 600 کیلومتر مربع است یا دشت ورامین حدود 800 کیلومتر مربع است که تمام اینها در حال فرو نشست هستند.

به گفته بلورچی میانگین فرونشست این دشت ها از 10 سانتیمتر کمتر نیست و این نرخ بسیار بالای جهانی است ، در جهان چیزی در حد سانتیمتر نگران کننده است حالا ما دهها برابر آن را داریم و این نشان می دهد که چقدر باید به نحوه بهره برداری از آبهای زیر زمینی اهمیت دهیم و چقدر باید نگران آینده باشیم.

بلورچی در ادامه در خصوص دشت های استان فارس گفت: متاسفانه در پنج ساله چهارم به استان فارس نپرداختیم ، فارس یکی از استان هایی است که بدون شک بیشترین نرخ فرونشست در کشور را دارد.

چندی پیش استاندار فارس اعلام کرده بود که حدود 60 دشت دراین استان دچار پدیده فرونشست شده است.

مدیر زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: با توجه به اینکه در تمام کشور پدیده فرونشست مشاهده شده است در برنامه پنجم تلاشمان این است که این طرح را به کل کشور تعمیم دهیم و همه 31 استان کشور مورد بررسی قرار گیرد.

وی اظهار داشت: بدون شک نگرانی های ما در استان های پربارش مانند شمال کشور نیز کمتر از استان های خشک ایران مرکزی نیست. بررسی هایی که در چند ماه گذشته در شمال کشور داشتیم ، دشت اردبیل را با فرو نشست جدی مواجه دیدیم .

همچنین GPS سازمان نقشه برداری در استان گلستان سالی 8 سانتیمتر فرو نشست را در آن اندازه گیری کرده است و این نشان می دهد نیازی نیست که ما در مناطق خشک دنبال فرو نشست بگردیم حتی درکنار دریاچه ارومیه نیز فرونشست وجود دارد که توسط سازمان نقشه برداری کشور شناسایی شده است.

این نشان می دهد که ما در همه جای کشور حتی دشت کوچکی در یک منطقه پربارش نیز با پدیده فرو نشست مواجه ایم و دلیل آن هم برداشت بی رویه از منایع زیر زمینی است به عبارتی برداشت ما با میزان تغذیه آبخوان هماهنگی ندارد که این مسئله جای نگرانی ایجاد می کند.

ایران کشوری است که دارای خشکسالی های مستمر و طولانی است و ایرانی در طول تاریخ همیشه زندگی اش را بر مبنای آب زیر زمینی برنامه ریزی کرده است و در چنین اقلیم خشکی تمدن چند هزار ساله داریم.

چون بارندگی ها در کشور ما دائمی نیست اگر منایع زیر زمینی از بین برود امکان اینکه بتوانیم روشی برای جایگزینی منابع آبی پیدا کنیم بسیار سخت است و این عزم ملی را می طلبد تا همه مردم خودشان را موثر و مقصر در از بین رفتن آب زیر زمینی بدانند.

باید به کشاورز روش درست کاشت و داشت آموزش داده شود تا با برداشت بی رویه از منابع آبی زیر زمینی آینده خود و نسل بعدی را از بین نبرند.

*** پیشگیری از پدیده فرونشست

بلورچی گفت: جلسات متعددی در کارگروه ملی کاهش مخاطرات فرو نشست برگزار شد و وزارت نیرو پروژه های متعددی در این خصوص تعریف کرد.

وی افزود: پروژه های زیادی تعریف شده است اما پدیده ای که به صورت ملی در حال رخ دادن است با بخشنامه ، دستور و قانون حل نمی شود ، مجریان قانون که همان مردم هستند می توانند با انجام دادن کارهایی که مسوولان از آنها می خواهند از این مسئله پیشگیری کنند.

تا 100 سال پیش همه از قنات استفاده می کردند و هیچ مالکیتی نسبت به آن وجود نداشت اما اکنون هر کسی خود را مالک چاه و یا هر آبی که به آن وصل است می داند ، این نقطه نگران کننده ما است.

بلورچی معتقد است مردم نباید بگذارند کسی چاه غیر مجاز حفر کند و هر کسی نسبت به آبی که از زمینش می گذرد احساس مالکیت کند.

در برخی نقاط فرو نشست کاری کرده که اکثر خانه ها دچار ترک های ریزی شده است که حتی توسط ساکنان نیز حس نمی شود و متاسفانه این مناطق در زمین لرزه های کوچک می توانند متحمل خسارت های بزرگ شوند.

مدیر زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: ما نباید فقط به این قضیه فکر کنیم که فعلا نیاز آبی خود را برطرف کنیم در حالی که با حرکت نادرست در طبیعت ، زنجیره ای را از گردونه طبیعت پاره می کنیم و به ضرر خودمان تمام می شود، در واقع ما خودمان مسوول کار های خود هستیم.

پدیده فرونشست خطرش بیشتر از زلزله است چون وقتی شهری زلزله بیاید بعد از چند سال بالاخره بازسازی می شود اما شهری که در اثر فرونشست از بین برود و آبخوانش تخلیه شود دیگر با هیچ انرژی و سرمایه گذاری باز سازی نمی شود.

حال مسئله این است که ما برای حفظ زمینی که روی آن زندگی می کنیم چقدر احساس مسوولیت می کنیم.... / تحلیل : ایرنا

فرونشست زمین، سرطان خاموش

 تعداد چاه‌های عمیق ۱۴ برابر شد
احمد رضوان‌فر، عضو هیأت‌علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران
بیش از ٩ ‌هزار سال طول کشید تا انسان از عصر کشاورزی به عصر صنعتی وارد شود، اما رابطه انسان و طبیعت با انقلاب صنعتی در قرن ١٨ رویه خاصی گرفت و نابرابری‌هایی پدید آمد که پیامدهای فراگیر برای تمام جوامع انسانی ایجاد کرد.

با انقلاب سبز تحولات نهادی، فنی، دانشی و تکنولوژی وسیعی در بخش کشاورزی رخ داد که باعث افزایش بهره‌برداری از طبیعت شد. انقلاب سبز سبب شد محصول تولیدی در سطح دنیا ٤,٢ برابر افزایش پیدا کند و در مقابل مصرف آب کشاورزی ٢.٢ برابر افزایش یافت. در کنار نقاط قوت انقلاب سبز، بهره‌برداری از منابع موجب ایجاد نگرانی جدیدی در بشر شد. در چهار دهه جمعیت کشور ٢.٥ برابر افزایش یافته است و در این رشد میزان تولید گندم ٣.٨ برابر و تولید برنج ٣.٦ برابر شده است. در ٤٠ سال، تعداد چاه‌های عمیق تقریبا ١٤ برابر شد. بهره‌برداری از منابع بدون‌توجه به ظرفیت منابع آب و تغییر اقلیم از سوی دیگر، موجب پیامدهای زیست‌محیطی شده است. بنابراین در راستای تحقق چشم‌اندازهای انقلاب آبی، مفاهیمی همچون مدیریت یکپارچه منابع آب مطرح شده که چتر فلسفی آن به دنبال استفاده از منابع آب با توجه به عدالت اجتماعی، پایداری اکولوژیکی و بهره‌وری اقتصادی است.

 خاورمیانه، ‌آمازون و اروپا از نظر آبی در آینده با مشکل مواجه می‌شوند
سروش سروشیان، عضو هیأت‌علمی دانشگاه کالیفرنیا
طبق آخرین مطالعات، منطقه خاورمیانه، ‌آمازون و اروپا از نظر آبی در آینده با مشکل مواجه می‌شوند. آمار مدل‌های ارائه‌شده درخصوص مصرف آب نشان می‌دهد مصرف آب در منطقه هند و ایران به ترتیب ٩٢ و ٩٣ درصد متعلق به بخش کشاورزی است و این رقم در آمریکا که بخش کشاورزی در آن به صورت جدی پیگیری می‌شود ٤٢,٧ درصد است. اکنون ما با افزایش جمعیت شهرها در جهان روبه‌رو هستیم. در سال ١٩٧٠، ٣٧ درصد مردم در شهرها زندگی می‌کردند که این رقم در سال ٢٠١٠ به ٥٠ درصد افزایش یافته است. بررسی مدل‌های پیش‌بینی خشک‌سالی که تاکنون ارائه شده، نشان می‌دهد این پیش‌بینی‌ها قابل‌اتکا نیست؛ همچنین با وجود اینکه برخی پیش‌بینی‌ها حکایت از سرایت پدیده ال‌نینو به ایران داشت، تحقیقات هواشناسی نشان می‌دهد این پدیده بر مناطقی مانند ایران تأثیری نداشته است.

 ٣٠ درصد خاک ایران تا سال ۱۴۰۴ به شوره‌زار تبدیل می‌شود
یدالله دادگر، عضو هیأت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی
در صورت ادامه روند کنونی برداشت از آب زیرزمینی، ۳۰ درصد خاک‌های ایران تا سال ۱۴۰۴ به شوره‌زار تبدیل می‌شود. بنابراین اولین گام برای حل بحران آب و خاک، باور مسئولان نسبت به بحران است. مسائل آب مانند مسائل اقتصادی فقط با تئوری‌ اقتصادی قابل‌حل نیست، بلکه نیازمند اصلاحات ساختاری و مدیریت است. از جمله چالش‌های آب در ایران تقاضای بالا، عرضه نسبتا ثابت و منابع رو به کاهش است که این پدیده جهانی در ایران جدی‌تر از سایر کشورهاست.

خشکی تالاب‌ها، نهرها و رودخانه‌ها در ایران، ضرورت توجه به حوزه آب را بیشتر می‌کند، به‌ویژه اینکه سطح بارش‌ها در ایران به استثنای اسفند و فروردین، از سال ٨٠ تاکنون پایین‌تر از میانگین جهانی بوده است. این در حالی است که مصرف سرانه آب در سال ١٣٣٥ حدود هفت ‌هزار مترمکعب بوده که در سال ١٣٧٥ به دو ‌هزار مترمکعب کاهش یافته و با توجه به پیش‌بینی رشد جمعیت تا سال ١٤٠٤ به ٨٠٠ مترمکعب کاهش می‌یابد. برخی کشورها فقط در بخش تقاضای آب مشکل دارند، اما ما هم در بخش تقاضا و هم در بخش عرضه مشکل داریم، به‌طوری‌که سرانه آب شیرین در ایران به‌طور متوسط هزارو ٦٥٢ مترمکعب است، اما متوسط جهانی آن شش‌هزار و ٥٥ مترمکعب است.

یکی از چالش‌های مشکل آب، حفر چاه‌های غیرمجاز است. از طرفی قیمت پایین آب موجب غیراقتصادی‌شدن سرمایه‌گذاری در حوزه آب شده است، به‌طوری‌که بهای دریافتی، پوشش هزینه‌های تأمین آب را هم نمی‌دهد. رشد جمعیت و توزیع ناکارآمد جمعیت و الگوی تخصیص نامناسب جمعیت یکی از عوامل مشکل‌آفرین در حوزه آب است، به‌طوری‌که در افق ١٤٠٤ حدود سه‌میلیارد مترمکعب فاضلاب خواهیم داشت و در صورت ادامه این روند ٣٠ درصد از خاک کشور شور خواهد شد. استفاده از فضای به‌وجودآمده برای سرمایه‌گذاری خارجی در میان‌مدت، تعهد قانونی و التزام عملی همه دستگاه‌های قوه‌ مجریه به همکاری با دولت، قیمت‌گذاری اقتصادی و ایجاد انگیزه برای بخش خصوصی از دیگر راهکارهای حل معضل است.

 کاهش ۱۰۹ ‌میلیارد مترمکعبی آب‌های زیرزمینی ایران در ۳۱ سال
همت سلامی، کارشناس منابع طبیعی
بررسی‌ها نشان می‌دهد در ١٤٠ سال اخیر ١,٢ درصد به دمای هوای جهان اضافه شده است. بررسی اثرات تغییر اقلیم بر مبنای آب زیرزمینی نشان می‌دهد از سال ٤٤ تا ٩٢، ١٠٩‌میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی ایران از دست رفته است که شیب نزولی آن، از سال ٦١ آغاز شده است. پیش‌بینی مدل‌های هواشناسی نشان می‌دهد در ١٦ ماه آینده میزان دما افزایش می‌یابد و حجم تخلیه سالانه رودخانه‌ها و آبریزها کاهش می‌یابد. مطالعات نشان می‌دهد افزایش عمق برداشت از آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب را به‌شدت کاهش می‌دهد. این پدیده علاوه بر مخاطره مذکور، امکان کشاورزی در آن منطقه را از بین می‌برد. طبق بررسی‌ها حدود ٣٠ درصد برداشت‌ها از آب‌های زیرزمینی به صورت غیرمجاز انجام می‌شود.

بارها پیش آمده که برای پلمب چاه‌های غیرمجاز، یک سال پیگیری شده تا درنهایت قاضی رأی به پلمب چاه داده است، درحالی‌که هیچ مجازات یا خسارتی متوجه فرد نمی‌شود. این قانون که به نظر من ناعادلانه است، تدوین آن مربوط به زمانی می‌شود که مشکل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به وجود نیامده بود. برای راه‌اندازی نیروگاه مفتح همدان ٢٧ حلقه چاه زده شد که درنهایت موجب ازبین‌رفتن آب زیرزمینی آن منطقه شد؛ کار به جایی رسید که مقرر شد فاضلاب شهر همدان به آن منطقه منتقل شود. باید قوانین به گونه‌ای تصویب شود که یک مدیر نتواند به‌راحتی آب را از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل کند یا با اقدامات غیرکارشناسی، موجب ازبین‌رفتن آب و خاک در یک منطقه شود.

 کاهش سطح یخچال‌های طبیعی ایران به ۲۷ کیلومترمربع
محمد فتح‌الله‌زاده، کارشناس کشاورزی
برف و برفاب در حوزه‌های کوهستانی و مرتفع، عامل مهم و کنترل‌کننده رژیم جریان آب محسوب شده و به‌عنوان یکی از منابع اصلی تأمین آب، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. تقریبا ١٠ درصد (٥,١٥‌میلیون کیلومترمربع) از سطح خشکی‌های زمین را یخچال‌های طبیعی تشکیل می‌دهند. تأمین منابع آب آشامیدنی و کشاورزی به صورت جریان‌های ناشی از ذوب برف و یخ و تأمین رطوبت خاک و ذخیره آب زیرزمینی از جمله دلایل اهمیت یخچال‌های طبیعی است. سابقه بررسی و ارائه نظریات قطعی در مورد یخچال‌های ایران شاید به کمتر از ٨٠ سال اخیر بازگردد.

سطح یخچال‌های کشور حدود ٢٧ تا ٣٢ کیلومترمربع برآورد شده که افزایش دمای اخیر باعث کاهش روزافزون آن شده است. در اغلب مناطق کوهستانی، برفاب منبع اصلی تأمین آب برای فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی و اقتصادی و رشد و توسعه است. ذوب برف، رطوبت خاک و ذخیره آب زیرزمینی و منابع آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها را تأمین کرده و رواناب حاصل از آن در حوزه‌های کوهستانی و مرتفع عامل مهم و کنترل‌کننده رژیم جریان محسوب می‌شود. رواناب ناشی از ذوب برف در آب‌دهی حداکثر لحظه‌ای و آب‌دهی سالانه حوزه‌های کوهستانی و برف‌گیر مشارکت داشته و حدود یک‌سوم آب موردنیاز بخش کشاورزی را در سرتاسر جهان تأمین می‌کند.

 فرونشست زمین، سرطان خاموش
جهانگیر عابدی کوپایی، عضو هیأت‌علمی دانشگاه صنعتی اصفهان
بدون‌شک مهم‌ترین چالش بشر در قرن ٢١ پدیده تغییر اقلیم و مسائل مربوط به آب است. رشد جمعیت، افزایش مصرف سرانه آب ناشی از ارتقای فرهنگ بهداشتی جامعه، از جمله چالش‌ها در زمینه مدیریت منابع آب است. همچنین عدم تناسب توسعه و استقرار مراکز جمعیتی و صنعتی با پتانسیل منابع آب تجدیدشونده و تشدید رقابت بین نیازمندی‌ بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت و شرب که پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده از بخش کشاورزی کاسته و به بخش صنعت و شرب افزوده شود، از دیگر چالش‌ها در زمینه مدیریت منابع آب است. یکی از دلایل اصلی حرکت به سمت تغییر پدیده اقلیم، انتشار بیش‌ازحد گازهای گلخانه‌ای در جو، حاصل از فعالیت‌های انسانی و سوخت‌های فسیلی است.

تغییرات اقلیم در مناطق خشک موجب خشک‌سالی‌های مکرر و افزایش شدت خشک‌سالی‌ها و در مناطق مرطوب منجر به وقوع سیل‌های ناگهانی می‌شود. در مناطق خشک و نیمه‌خشک، وابستگی به آب‌های زیرزمینی حدود ٦٠ تا ١٠٠ درصد است. سالانه حدود شش‌ میلیارد مترمکعب اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی داریم. منابع آب زیرزمینی برای زندگی و ادامه حیات بشر و محیط‌زیست ضروری است، اما دردسترس‌بودن آن، با کیفیت و کمیت پایدار با عوامل مختلفی تهدید می‌شود که از این بین، آب‌وهوا مهم‌ترین نقش را دارد. با اینکه فرونشست زمین بی‌بازگشت است، اما ٣٠٠ دشت از ٦٠٩ دشت با بیلان منفی روبه‌روست و برداشت آب‌های زیرزمینی یکی از عوامل فرونشست زمین به شمار می‌رود. فرونشست زمین، سرطان خاموش است. اکنون منابع آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه‌خشک، به‌شدت بیمار است و برای درمان آن، فردا دیر است. یک ارگان بی‌طرف که ذی‌نفع نباشد، باید متولی تعیین بیلان آبی کشور باشد. برای برنامه‌ریزی در راستای حفاظت از منابع آبی کشور آمار و ارقام، مصارف و منابع آبی نقش مهمی دارد، در‌حالی‌که این آمار به صورت دقیق مشخص نیست.

 نیاز آبی کشور تا ۵ سال آینده به ۱۵۰‌ میلیارد مترمکعب می‌رسد
بهمن یارقلی، عضو هیأت‌علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی
منابع آب قابل‌تجدید کشور حدود ١٠٥‌میلیارد مترمکعب است که پیش‌بینی می‌شود با رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی و روند صنعتی‌شدن، با وجود کاهش کشت در بخش کشاورزی، تقاضای کلی برای آب افزایش یابد. با نسبت حجم مورداستفاده و نرخ بهره‌برداری و نرخ رشد فعلی جمعیت، پیش‌بینی می‌شود نیاز آبی کشور در سال ١٤٠٠ به ١٥٠‌ میلیارد مترمکعب برسد که رقم اخیر حدود ٥٠ درصد بیشتر از پتانسیل بالقوه منابع آب تجدیدپذیر کشور است.

بدیهی است در چنین شرایطی استفاده و بهره‌برداری بهینه از منابع آب غیرمتعارف جهت نیازهای آتی، امری اجباری و اجتناب‌ناپذیر است. در این راستا با توجه به پتانسیل قابل‌توجه منابع آب غیرمتعارف کشور، برنامه‌ریزی و عملیاتی‌کردن برنامه‌های استفاده از این منابع با لحاظ‌کردن مسائل و الزامات زیست‌محیطی، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود. ٢٨,٢‌میلیارد مترمکعب منابع آب شرب و لب‌شور، ٢٧‌میلیارد مترمکعب زهاب‌های کشاورزی و معادل پنج‌میلیارد مترمکعب جزء منابع آب غیرمتعارف کشور است.

در میزگردی که با حضور کارشناسان این حوزه در فرهنگستان علوم برگزار شد، برخی از کارشناسان به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند.

 بحران آب باید به باور عمومی تبدیل شود
نوذر سامانی، عضو هیأت‌علمی دانشگاه شیراز
اگرچه هدف از دخالت‌ها در حوزه آبریز اصلاح است، اما گاهی اوقات اثرات سوء هم دارد. تجربه در بسیاری جاها نشان داده هدایت آب در پای درختان منجر به مشکلاتی از قبیل لغزش زمین می‌شود. بحران آب در کشور باید به‌عنوان بزرگ‌ترین چالش زیست‌محیطی عنوان شود. آن چیزی در کشور بحران تلقی می‌شود که به باور عمومی تبدیل شده باشد، دریاچه ارومیه و کم‌آبی آن عینی شد، برای همین به باور عمومی رسید و درصدد حل آن برآمدیم. بنابراین باید بحران آب به باور عمومی تبدیل شود که البته این مسئله بسیار زمان‌بر است و یک‌شبه نمی‌توان آن را حل کرد. بنابراین برای تبدیل این موضوع به باور عمومی باید از کودکستان به کودکانمان بیاموزیم و در مقاطع تحصیلی مختلف بحران آب و ارزش آب یادآوری شود. ما باید مانند برخی کشورهای اروپایی طبیعت را مادر خودمان بدانیم.

 کشاورزی، اکوسیستم دست‌ساز بشر
حسن احمدی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم
حوزه آبخیز شامل سه اکوسیستم جنگل، مرتع و بیابان می‌شود که اکوسیستم دست‌ساز کشاورزی هم درون آن قرار می‌گیرد. بنابراین اگر حوزه کشاورزی را که در این اکوسیستم فعالیت اقتصادی دارد، به‌عنوان یک اکوسیستم دست‌ساز بشر بپذیریم، باید بدانیم که مردم در این اکوسیستم در کجا جای می‌گیرند. مردم تخریب می‌کنند و ما هم باید کار حفاظتی انجام دهیم. در‌حالی‌که مشارکت مردمی در منابع طبیعی که بزرگ‌ترین مشکل امروز است، دیده نشده و در این سیستم مردم جایگاهی ندارند.

 اخبار اجتماعی  - شرق