ایران، آزمایشگاهی طبیعی برای مطالعه زلزله

آقای دكتر! ابتدا تعریفی از ژئوفیزیك ارائه كنید؟

ژئوفیزیك علمی است كه به بررسی پارامترهای فیزیكی زمین می پردازد. محدوده مطالعاتی این علم از چند هزار كیلومتر زیر زمین تا ۱۰ كیلومتر بالای جو در نظر گرفته می شود كه به ۲ بخش فیزیك زمین و فیزیك فضا تقسیم می شود. فیزیك فضا خود موضوعاتی چون هواشناسی، اقلیم شناسی، اقیانوس شناسی و... را شامل می شود، اما فیزیك زمین بیشتر به مباحث زلزله شناسی، لرزه شناسی و پی جویی و اكتشاف ذخایر معدنی به روش های ژئوالكتریكی، ژئومغناطیسی و گرانی سنجی می پردازد.

اهداف ژئوفیزیك چیست؟

هدف اصلی علم ژئوفیزیك كه در اینجا باتوجه به تخصص اینجانب صرفا منظور بخش مربوط به فیزیك زمین است، بررسی و تعیین تركیب، حالت و خصوصیات فیزیكی درون زمین براساس مشاهدات یا اندازه گیری هایی كه در سطح انجام می گیرد، است. تغییر ماهیت و ویژگی امواج لرزه ای گذرنده از درون زمین یا وجود ناهنجاری در میدان های گرانشی، مغناطیسی یا گرمایی زمین می تواند جهت شناسایی ساختارهای زمین شناسی یا ذخایر معدنی و هیدروكربنی مورد استفاده قرار گیرند. در واقع اندازه گیری، تحلیل و تفسیر این پارامترهای فیزیكی برای شناخت بهتر درون زمین هدف اصلی علم ژئوفیزیك است.

بنابراین ژئوفیزیك فقط به زلزله خلاصه نمی شود، هرچند وجود نگرانی از وقوع زمین لرزه های بزرگ و خسارات جانی و مالی ناشی از آن منجر شده كه زلزله واژه آشناتری برای عموم نسبت به سایر شاخه های ژئوفیزیك باشد.

در حال حاضر مهم ترین بحثی كه در زمینه ژئوفیزیك مطرح بوده چیست؟

با توجه به وسعت زیاد، تنوع موضوعات مورد بحث در ژئوفیزیك و پیشرفت های زیاد صورت گرفته در زمینه های مختلف ژئوفیزیكی، اشاره به موردی خاص دشوار است، اما به طور كلی ۲ شاخه خاص این علم یعنی لرزه شناسی و زلزله شناسی از اهمیت ویژه ای برخودار هستند. لرزه شناسی در اكتشافات نفت و گاز حرف اول را می زند و لذا در بحث اقتصاد كلان كشور حائز اهمیت است. زلزله شناسی نیز به دلیل وقوع مكرر زمین لرزه های بزرگ و مخرب در طول تاریخ و بخصوص در سال های اخیر، با توجه به نقشی كه در بحث كاهش خطرپذیری زلزله دارد، از جایگاه خاصی برخوردار است.

یكی از اهداف مهم چهاردهمین كنفرانس ژئوفیزیك، همچون سایر كنفرانس های علمی، برقراری ارتباط میان دانشجویان، محققان و استادان فعال در زمینه های مختلف علم ژئوفیزیك و آگاهی محققان از آخرین پیشرفت های حاصل شده در این علم بود كه تا حدود زیادی در این كنفرانس به این اهداف دست یافتیم. هدف مهم دیگری كه در این كنفرانس به دنبال آن بودیم برقراری ارتباط بین مراكز تحقیقاتی و محققان با بخش های صنعتی بود كه با توجه به استقبال خوب برخی شركت های خصوصی و حضور مستمر آنها طی روزهای برگزاری كنفرانس تا حدود زیادی این هدف نیز محقق شد.

به لحاظ موضوعات مورد بحث در این كنفرانس، مقالات ارائه شده با یك افزایش ۱۰۰ درصدی نسبت به كنفرانس های قبلی، طیف وسیعی از علم ژئوفیزیك در هر دو زمینه فیزیك فضا و فیزیك زمین را پوشش دادند. در این میان، مقالات ارسالی در زمینه های تخصصی زلزله شناسی و لرزه شناسی به ترتیب با ۶۰ و ۷۰ عنوان از مجموع كل ۳۴۰ عنوان، بیشترین تعداد را به خود اختصاص دادند.

به نظر شما مهم ترین اتفاقی كه در این كنفرانس رخ داد، چه بود؟

رشد قابل توجه مقالات مرتبط با مطالعات زلزله شناسی و استقبال و مشاركت خوب محققان، اساتید و دانشجویان، از اتفاقات متمایز این كنفرانس نسبت به دوره های پیشین بود. افزایش كیفی سطح مقالات ارسالی در غالب زمینه های تخصصی مطرح شده در این كنفرانس، اعم از فیزیك زمین و فیزیك فضا، نسبت به دوره های پیشین كاملا محسوس بود.

كارهای تحقیقاتی در گرایش زلزله شناسی بویژه در زمینه مطالعات پوسته و گوشته فوقانی در ایران، نسبت به دوره های قبل افزایش قابل توجهی را نشان می دهند. دلیل این امر می تواند به پروژه های پژوهشی ارزشمند انجام گرفته در سال های اخیر، وجود داده های خوب، افزایش تعداد دانشجویان كارشناسی ارشد و دكتری و نیز افزایش متخصصان و اساتید فعال در این شاخه خاص نسبت داده شود. مطالعه ساختار سرعتی زمین، بحث روز علم زلزله شناسی بوده و با توجه به لرزه خیز بودن ایران، نتایج و دستاوردهای مطالعات انجام گرفته، از اهمیت زیادی برخوردار هستند. ایران یكی از نقاط بسیار خاص در جهان است و به عنوان یك منطقه تصادمی قاره ای میان دو صفحه عربی و اوراسیا، سطح بالایی از دگر شكلی و تغییرشكل را نشان می دهد. وجود رشته كوه های زاگرس، البرز، كپه داغ و... ناشی از چین خوردگی لایه های رسوبی و وجود گسل های فعال فراوان كه لرزه خیزی بالای ایران را رقم می زنند، خود دلیلی محكم بر این ادعاست. موقعیت خاص فلات ایران، این كشور را به عنوان یك آزمایشگاه طبیعی برای مطالعه زلزله تبدیل كرده است. این خود منجر به علاقه و اشتیاق بسیاری از محققان شناخته شده و مطرح جهانی برای انجام پروژه های پژوهشی در ایران شده است.

مطالعه ساختار سرعتی چه كاربردهایی دارد؟

چنین مطالعاتی اهمیت زیادی در بحث تعیین محل دقیق زمین لرزه ها دارند. زیرا تا زمانی كه ساختار سرعتی پوسته زمین را خوب نشناسیم، تعیین محل زمین لرزه ها با خطای زیادی همراه خواهد بود. آنچه برای ما دراین موضوع مهم و قابل اندازه گیری است، امواج لرزه ای هستند كه در اعماق عمدتا ۵ تا ۱۵ كیلومتری ایجاد می شوند و وقتی از لایه های مختلف زمین عبور كرده و توسط دستگاه های لرزه نگاری ثبت می شوند، اطلاعات ارزشمندی را راجع به تغییر خصوصیات فیزیكی لایه ها در اختیارمان می گذارند.

بالا بردن دقت مكان یابی زمین لرزه ها نقش بسیار مهمی در شناسایی گسل های فعال، تعیین هندسه و ابعاد آنها و بویژه در بهینه ساختن مطالعات تحلیل خطر زمین لرزه در ایران دارد.

تحقیقات انجام شده دارای چه وضعیتی هستند؟

این تحقیقات خوب بوده و ارزش علمی بسیار بالایی دارند، اما كافی نیستند. به لحاظ حجم مطالعاتی مناطق محدودی از ایران مورد مطالعه قرار گرفته اند و این در حالی است كه در كشور، مناطق بسیاری وجود دارند كه مطالعه كمی آنها به كمك دستگاه های لرزه نگاری ضروری به نظر می رسد. علی رغم تلاش های زیاد انجام گرفته طی ۱۰ سال اخیر و پروژه های پژوهشی متعدد ملی و بین المللی اجرا شده، به دلیل پهناور بودن كشورمان و كمبود نیروهای متخصص و تجهیزات لرزه نگاری، مناطق فعال و لرزه خیز بسیاری در كشور وجود دارند كه نیازمند مطالعه هستند. به عنوان مثال اگرچه در مناطقی چون زاگرس و البرز شاهد انجام مطالعات خوب و ارزشمندی هستیم، اما در شمال شرق كشور، مناطق مركزی و جنوب شرق با ضعف اطلاعاتی و نبود داده های لرزه ای مواجه هستیم.

وضعیت دستگاه های لرزه نگاری و تجهیزات زلزله شناسی در كشورهای پیشرفته چگونه است؟

كشورهای پیشرفته و حتی آنهایی كه اصلا لرزه خیز نیستند، در مقایسه با ایران، دارای دستگاه های لرزه نگاری فراوانی هستند كه جهت انجام مطالعات زلزله شناسی در مناطق لرزه خیز كشور خود یا سایر كشورها، مورد استفاده قرار می دهند. از چنین تجهیزاتی در برخی از پروژه های پژوهشی و در قالب همكاری مشترك جهت بررسی لرزه خیزی و ساختار سرعتی پوسته مناطق لرزه خیز كشورمان استفاده شده است..../تحلیل:جام جم