قراردادهای 1921 و 1940 ایران و شوروی چه می گویند

 

اجلاس یک روزه گفتگو درباره تدوین رژیم حقوقی جامع دریای خزر در حالی امروز با حضور نمایندگان  و کارشناسان 5 کشور حاشیه دریای خزر در تهران برگزار می شود که محمد مهدی آخوندزاده نماینده ویژه کشورمان در امور دریای خزر ، روز گذشته در مصاحبه با خبرگزاری مهر از عدم عقب نشینی ایران از مفاد قرار دادهای 1921 و 1940 ( بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی ) درباره دریای خزر ، حتی به اندازه یک سر سوزن خبر داد.

 

در پی انتشار این خبر ،‌ این سوال در بین بسیاری از مردم ایجاد شده كه توافقنامه های  1921 و 1940 بین ایران و شوروی سابق ،‌مشتمل بر چه موادی هستند كه معوان وزارت خارجه بر اجرایی بودن آنها تاكید كرده و منطبق بر این دو قرارداد تاكید كرده كه ذره ای از حق ایران در خزر كوتاه نخواهیم آمد.

از این رو بی مناسبت نیست نگاهی داشته باشیم به مواد مربوط به بحث حاضر در این دو قرارداد.

پس از عهدنامه های ظالمانه و یک طرفه گلستان و ترکمانچای بین ایران و تزارهای روسیه (در ربع اول قرن نوزدهم ) قرار داد 1921 که ناظر بر حقوق مورد توافق ایران و روسیه در پهنه آبی خزر و دیگر مسایل و موضوعات مورد علاقه طرفین بود ، نخستین قرار داد رسمی بین ایران و دولت روسیه بود که از موضعی تقریبا برابر منعقد شده است.

حاکمان دولت کارگری جدید روسیه که تازه به قدرت رسیده بودند و هنوز آتش آرمانهای انقلابی آنها خاموش نشده بود ، تلاش کردند در این قرار داد اصل انصاف را رعایت کرده و از موضع یک کشور همسایه و برابر و در عین حال انقلابی و طرفدار ملت های مستضعف و ضعیف ، با ایران وارد تعامل شوند و از این رو در نخستین فصل  از فصول بیست و شش گانه قرار داد 1921 که در تاریخ 26 فوریه 1921 ( 7 اسفند 1299 هجری) بین نمایندگان دولتین ایران و شوروی روسیه منعقد شد آمده است :

" دولت شوروی روسیه مطابق بیانیه های خود راجع به مبانی سیاست روسیه نسبت به ملت ایران مندرجه در مراسلات 14 یانوار 1918 و 26 ایون 1919  یك مرتبه دیگر رسما اعلان می نماید كه از سیاست جابرانه كه دولت های مستعمراتی روسیه كه به اراده كارگران و دهاقین این مملكت سرنگون شدند نسبت به ایران تعقیب می نمودند قطعا صرف نظر می نماید.

نظر به آنچه گفته شد و با اشتیاق به این كه ملت ایران مستقل و سعادتمند شده و بتوانند آزادانه در دارایی خود  تصرفات لازمه را بنماید دولت شوروی روسیه تمام معاهدات و مقاولات و قراردادها را كه دولت تزاری روسیه با ایران منعقد نموده و حقوق ملت ایران را تضییع می نمود ملغی و از درجه اعتبار ساقط شده اعلان می نماید."

همچنین در  فصل یازدهم این قرار داد دولت شوروی روسیه به صراحت تعهد می دهد :

" نظر به اینكه مطابق اصول بیان شده در فصل هشتم این عهدنامه منعقده در دهم فورال ( فوریه ) 1828 مابین ایران و روسیه در تركمان چای نیز كه فصل هشتم آن حق داشتن بحریه را در بحر خزر از ایران سلب نموده بود از درجه اعتبار ساقط است لهذا طرفین معظمتین متعاهدتین رضایت می دهند كه از زمان امضاء این معاهده هر دو بالسویه حق كشتی رانی آزاد در زیر بیرق های خود در بحر خزر داشته باشند."

در فصل دوازدهم قرار داد 1921 نیز آمده است :

" دولت شوروی روسیه پس از آنكه رسما از استفاده از فواید اقتصادی كه مبتنی بر تفوق نظامی بوده صرف نظر نمود اعلان می نماید كه علاوه بر آنچه در فصول نه و ده ذكر شد سایر امتیازات نیز كه دولت سابق تزاری عنقا برای خود و اتباع خود از دولت ایران گرفته بود از درجه اعتبار ساقط می باشند."

با توجه به اینکه در آن زمان هنوز موضوع اکتشافات نفتی و گازی در دریاچه خزر به صورت جدی مطرح نبود و انتفاع از این بزرگ ترین دریاچه بسته جهان بیشتر در حد صید و شیلات بود ، در فصل چهاردهم قرار داد 1921 آمده است :

"  با تصدیق اهمیت شیلات سواحل بحر خزر برای اعاشه ( امرار معاش)  روسیه ، دولت ایران پس از انقضاء اعتبار قانونی تقبلات ( تعهدات )  فعلی خود نسبت به شیلات مزبوره حاضر است كه با اداره ارزاق جمهوریت اتحادی اشتراكی شوروی روسیه قراردادی در باب صید ماهی با شرایط خاصی كه تا آن زمان معین خواهد شد منعقد نماید."

قرار داد 1921 بین ایران و روسیه یکی از بهترین و منصفانه ترین قرار دادهای دوجانبه تاریخ دیپلماسی ایران است که متاسفانه با توجه به شرایط داخلی ایران ، دولتمردان آن زمان کشورمان ( اواخر دوران قاجار ) نتوانستند به موقع تعهدات روسیه کمونیستی جدید در این قرار داد را از حالت نسیه به نقد تبدیل کنند و تا " تنور داغ بود نان خود را بچسبانند ".

اما در قرار داد سال 1940 که در 25 مارس (5 فروردین 1319) بین نمایندگان تام الاختیار دولتین ایران و روسیه درتهران به امضا رسید ، لحن قرار داد کمی متفاوت از قرار داد 1921 بود و در این قرار داد که در زمان زمامداری استالین بر شوروی منعقد شد ، روس ها از موضع بالا تر برخورد کردند که اگر متن دو قرار داد در کنار یکدیگر قرار گیرد ، تفاوت لحن کاملا محسوس است.

با این حال در این قرار داد نیز که بندهایی از آن به چگونگی امور بازرگانی و حقوق گمرکی بین دو کشور و بندهای  دیگر آن ناظر بر حقوق کشتیرانی دو طرف دردریای خزر بود ، تلاش شده بود تا به حقوق ایران و شوروی با دیدی متساوی تر از دوران روابط ایران با تزارها نگاه شود.

در ماده دوازدهم از این قرار داد شانزده ماده ای درباره حقوق کشتیرانی طرفین در آب های خزر آمده است :

" 1- با كشتی‌هایی كه زیر پرچم یكی از طرفین متعاهدتین در دریای خزر سیر می‌نمایند در بندرهای طرف متعاهد دیگر چه در حین ورود و چه در مدت توقف و چه درموقع خروج از هر حیث مثل كشتی‌های كشوری رفتار می‌شود.

2- كشتی‌های مزبوره عوارض بندری دیگری نخواهد پرداخت جز آنچه قانوناً برای كشتی‌های كشوری وضع گردیده آن هم به همان شرایط و با همان معافیت‌ها...

3- كابوتاژ به كشتی‌ها كشوری طرفین متعاهدتین اختصاص دارد معهذا موافقت حاصل شده است كه هر یك از طرفین متعاهدتین به كشتی‌هایی كه زیر پرچم طرف دیگر سیر می‌نمایند حق كابوتاژ را برای حمل و نقل مسافر و بار در دریای خزر بدهد.

4- صرفنظر از مقررات فوق هر یك از طرفین متعاهدتین ، ماهیگیری را در آب‌های ساحلی خود تا حد ده میل دریایی‌ به كشتی‌های خود اختصاص داده و این حق را برای خود محفوظ می‌دارد كه واردات ماهی‌های صید شده از طرف كاركنان كشتی‌هایی را كه زیر پرچم او سیر می‌نمایند از تحفیقات و مزایای خاصی بهره‌مند سازد.

5- كشتی‌هایی كه در دریاهای غیر از دریای خزر زیر پرچم یكی از طرفین متعاهدتین سیر می‌نمایند در آب‌های كشوری و بندرهای طرف متعاهد دیگر از حیث شرایط كشتیرانی و هرگونه عوارض از همان حقوق و مزایایی كه در این مورد به كشتی‌های دولت كاملة‌الوداد اعطا می‌گردد بهرمند می‌شوند.

6- كشتی‌های یدك‌كش كه كشتی‌ دیگری را به طور یدك می‌كشند از پرداخت عوارض بندری (از هر تن ظرفیت كشتی) معاف می‌باشند. "

در ماده سیزدهم حق کشتیرانی در دریای خزر به طور برابر صرفا در انحصار دو کشور ایران  و روسیه می ماند . در این ماده آمده است :

" طرفین متعاهدتین بر طبق اصولی كه در عهدنامه مورخ 26 فوریه 1921 بین ایران و جمهوری متحد سوسیالیستی شوروی روسیه اعلام گردیده است موافقت دارند كه در تمام دریای خزر كشتی‌هایی جز كشتی‌های متعلق به ایران یا به اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی یا متعلق به اتباع و بنگاه‌های بازرگانی و حمل و نقل كشوری یكی از طرفین متعاهدتین كه زیر پرچم ایران یا پرچم اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی سیر می‌نمایند نمی‌توانند وجود داشته باشند.".../عصر ایران

ویدیو مرتبط :
لشگرهای زرهی شوروی در مرز ایران و شوروی در دهه ی 80

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

رئیس سابق ستاد مشترک آمریکا: در بدترین لحظات جنگ سرد با شوروی خط ارتباطی داشتیم اما با ایران، آن را هم نداریم!

 

ادمیرال مایک مولن، رئیس سابق ستاد مشترک آمریکا روز جمعه نسبت به وخیم تر شدن تننش ها با ایران به دلیل عدم ارتباط و تماس بین طرفین هشدار داد.

وی گفت: من نگرانم، چراکه ما از سال 1979 تماس و ارتباط موثری با ایران نداشته ایم.

مولن افزود: حتی در بدترین لحظات جنگ سرد ما چندین خط ارتباطی با شوروی داشتیم. حتی زمانی که ما بر روی بسیاری از موارد با بکدیگر تفاهم نداشتیم، بازهم ارتباط و تماس داشتیم.

رئیس سابق ستاد مشترک آمریکا گفت: ما هیچکدام از این گونه ارتباط ها را با ایران نداشته ایم. به همین خاطر، من نگرانم که دو کشور یکدیگر را نفهمند.

وی در ادامه هشدار داد و گفت: به خاطر دلایل مذکور، ممکن است که پیش بینی های غلطی از اظهارات طرفین شود و همین موضوع منجر به وخیم تر شدن روابط و تنش ها می شود.

وی با تمجید از گام های مثبت اوباما! گفت: او ایران را تشویق به بازگشت به میز مذاکره کرده است. ایران این هفته با مذاکره رو در رو بر سر برنامه هسته ای خود موافقت کرد.

رئیس سابق ستاد مشترک امریکا گفت: ما از ایران می خواهیم که بدون پیش شرط وارد مذاکرات جدی شود که در نهایت منجر به نتایج امیدوارکننده شود..../انتخاب