شجریان؛ هنرمندی با آوازی به رنگ جاودانگی

مدیرعامل شركت سرمایه‌گذاری ایرانگردی و جهانگردی، صنعت گردشگری را مهمترین مزیت اقتصادی ایران بر شمرد و گفت: این صنعت بستر مناسب اشتغالزایی و رهایی از اقتصاد نفتی است و باید حمایت از صنعت گردشگری را هدف ملی خود قرار دهیم و به طور همه جانبه از آن دفاع كنیم.

خبرگزاری ایرنا: «محمدرضا شجریان» از برجسته ترین هنرمندان كشورمان به شمار می آید كه با آوازش در ایران و جهان پرآوازه شد. وی در كنار هنر آواز، در زمینه هایی چون قرائت قرآن، خوشنویسی و ابداع سازهای نو فعالیت های ارزشمندی داشته است.

شجریان، هنرمندی بزرگ است كه زندگی اش را وقف فرهنگ و هنر ایران كرده است. یكی از ویژگی های شجریان توجه به روح زمانه و جامعه است. بر همین اساس باید شجریان را هنرمندی اجتماعی و مردمی بنامیم.

وی از سرمایه های ملی و فرهنگی كشور به حساب می آید، با این حال موضع گیری های اجتماعی و سیاسی اش موجب محدودیت ها و چالش هایی برای وی شده است؛ هر چند چالش و محدویت برای هنرمندان در همه دوره های تاریخ وجود داشته است. همین موضع گیری های گاه و بیگاه شجریان منجر به نقد وی و ایجاد تنگنا برای پخش آثارش شده است.

در شرایطی كه با فراگیر شدن سبك های جدیدِ موسیقی، ذائقه ها دچار تغییر شد و موسیقی عامه پسند رواج بیشتری پیدا كرد اما موسیقی و آواز اصیل ایرانی با ستارگانی مانند شجریان همچنان می درخشد.

شجریان اول مهر ماه ۱۳۱۹ در مشهد به دنیا آمد. همان طور كه وی در خاطراتش از ایام كودكی بیان كرده، پنج ساله بود كه در خلوت كودكانه‌ اش آواز می ‌خواند. شجریان یك سال پس از این كه وارد دوره تحصیل ابتدایی شد، به آموزش تلاوت قرآن‌ كریم نزد پدر پرداخت، در سال 1331 برای نخستین بار صدایش از رادیو خراسان پخش شد. وی همزمان با ورود به دوره تحصیلی متوسطه در مسابقه های فوتبال دبیرستان‌های مشهد حضور یافت و در سال 1334 موفق شد به تیم دانش آموزی استان راه یابد.

*شجریان و دنیای ساز و آواز

شجریان در سال 1336 به دانشسرای مقدماتی مشهد رفت و در همین سال برای نخستین بار با یك معلم موسیقی ‌آشنا شد. پیگیری جدی هنر آواز سبب شد تا در سال 1338 وی به اجرای آوازهایی بدون ساز و نیز قرائت قرآن برای رادیو خراسان بپردازد. یك سال بعد شجریان دیپلم دانشسرای عالی را گرفت و به استخدام آموزش و پرورش در آمد و همزمان به تدریس در دبستان پرداخت. در همین سال با ساز سنتور آشنا شد و این اشتیاق در وی شدت گرفت كه به فراگیری این ساز نزد «جلال اخباری» بپردازد.

شجریان در سال 1340 ازدواج كرد كه حاصل این ازدواج سه دختر و یك پسر (همایون) است. وی پس از چند سال تدریس و مدیری دبستان ‌های مشهد، آذرماه 1346 به تهران آمد و از همان بدو ورود با «احمد عبادی» (نوازنده و نواساز نامی سه‌ تار) آشنا شد و همزمان به همكاری با رادیو ایران پرداخت. شجریان به كلاس درس آواز «اسماعیل مهرتاش» و كلاس خوشنویسی انجمن خوشنویسان رفت. آشنایی با «رضا ورزنده» (نوازنده سنتور) در تابستان همین سال به اجرا و ضبط نخستین برنامه در رادیو ایران با عنوان «برگ سبز شماره ی 216» انجامید.

وی در سال 1347 از آموزش و پرورش به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت و همزمان به كلاس خوشنویسی «حسن میرخانی» رفت. شجریان در سال 1350 با «فرامرز پایور» آشنا شد و به مشق سنتور و آموزش ردیف آوازی «ابوالحسن صبا» نزد او پرداخت. در همین سال است كه شجریان با «هوشنگ ابتهاج» شاعر نام آشنا، آشنا شد و به همكاری با برنامه «گلهای تازه» رادیو پرداخت.

شجریان در سال 1351 ضمن همكاری با برنامه گلهای تازه با «نورعلی خان برومند» آشنا و به آموزش سبك و شیوه آوازی «حسین طاهرزاده» نزد او مشغول شد. آشنایی با «عبدالله دوامی» و آموختن ردیف ‌های آوازی از دیگر توفیق های شجریان در این سال بود. وی در سال 1357 در مسابقه تلاوت قرآن سراسر كشور به مقام نخست رسید.

شجریان در فاصله سال‌ های دهه 60 همكاری گسترده‌ای را با «پرویز مشكاتیان» آغاز كرد كه حاصل ‌آن آلبوم های «ماهور»، «بیداد»، «نوا»، «دستان» و ... است. در همین سال‌ها وی به اتفاق «گروه عارف» كنسرت ‌هایی را در خارج از ایران اجرا كرد، از سال 1368 نیز با گروه «داریوش پیرنیاكان» و «جمشید عندلیبی» به اجرای كنسرت در آمریكا و اروپا پرداخت.

وی با همراهی «حسین علیزاده»، «كیهان كلهر» و فرزندش همایون در زمستان سال 1383 به مناسبت زلزله بم كنسرتی را درتهران برپا كرد. از شاگردان شجریان می توان به «شهرام ناظری»، «حسام الدین سراج»، «علی جهاندار»، «حمید نوربخش» و مرحوم «ایرج بسطامی» اشاره كرد.

*ادواربندی و زمینه های فعالیت هنری

شجریان از نظر مقطع های زمانی زندگی هنری اش سه دوره را پشت سر گذاشته است؛ دوره نخست از كودكی و نوجوانی تا سال 1345 كه به خوبی با آثار موسیقی قدیمی و صفحه های موجود آشنا شد. وی در كنار بهره بردن از هنر استادان قدیمی و اجرای آواز در رادیو مشهد، در پایان این دوره به رادیو ایران و برنامه گلهای تازه راه یافت. دوره دوم از 1345 تا 1357 را دربرمی گیرد كه شجریان به جز رادیو گاه در تلویزیون حضور یافت. دوره سوم از زمان پیروزی انقلاب تا امروز است كه شجریان با كنار رفتن آوازخوانان بزرگ پیشین به تدریج به شاخص آواز ایرانی شناخته شد. یادآوری این نكته ضروری است كه شجریان در هر سه دوره یادشده هیچ گاه از یادگیری و مرور كار استادان زنده و از دست رفته آواز برای تكمیل، بهبود و پیشرفت كار خویش دست نكشیده است.

در این میان شجریان به دلیل اتصال عمیق با سنت آوازی ایران در دوره سوم جایگاه مهمی دارد چرا كه در كنار نقش اجتماعی از اثرگذاری تكنیكی بر آواز ایرانی برخوردار است.

شجریان علاوه بر آوازخوانی، علاقه زیادی به خوشنویسی ایرانی دارد. وی چند ساز جدید در موسیقی ایرانی اختراع كرده است و اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاهی این سازها را به طور رسمی به نمایش عمومی گذاشت. از سازهای ابداعی وی می توان به «شهرآشوب»، «صراحی»، «ساغر»، «كرشمه»، «سبو»، «تندر» و «باربد» اشاره كرد.

* درون مایه و نقد آثار

بی شك یكی از ویژگی های اصلی آثار ماندگار در عرصه موسیقی توجه به هماهنگی و هارمونی اثر است. در واقع اگر شعر و محتوا با موسیقی هماهنگی نداشته باشند، آن اثر موسیقایی ناقص و ناشیانه است.

از ویژگی های مهم آثار شجریان توجه به مساله هماهنگی شعر و محتوا با قالب و موسیقی اثر است. وی در همین زمینه معتقد است كه آواز ایرانی با شعر و وزن عروضی پیوسته است. به همین دلیل تنظیم آهنگ در موسیقی نیازمند دقت و وقت بسیار است.

بیشتر آوازها و تصنیف های شجریان گزیده ای از سروده های شاعران بزرگ ایران همچون «سعدی»، «حافظ»، «مولوی»، «باباطاهر»، «خیام»، «عطار» و برخی تصنیف های قدیمی با مضامین عاشقانه و اجتماعی است. شجریان همچنین، در برخی كنسرت ها و كارهای جدیدتر خود از «شعر نو» شاعرانی چون «فریدون مشیری»، «نیما یوشیج»، «سهراب سپهری»، «شفیعی كدكنی»، «مهدی اخوان ثالث» و «هوشنگ ابتهاج» استفاده كرده است.

شجریان بخشی از دعاهای قرآنی را در اثر مشهورش «ربّنا» خوانده است كه هنگام افطارهای ماه رمضان از صدا و سیما پخش می شد اما چند سالی است كه از پخش این اثر ملی و ماندگار در این رسانه خبری نیست. با این حال، شجریان بعد از درگذشت پدرش كه از استادان و قاریان مشهور قرآن در مشهد بود 2 اثر از تلاوت های قرآن خود را با عنوان «به یاد پدر» منتشر كرد.

بیشتر نقدهایی كه درباره آثار شجریان شده دارای سویه های مثبت و همراه با نگاهی همدلانه بوده است. با این حال برخی معتقدند مكتب آوازی شجریان اگرچه از نظر تكنیك رشد چشمگیری در آواز ایرانی ایجاد كرد، اما از نظر زیبایی شناسی آواز ایرانی، با نمونه هایی كه در بررسی روند صد ساله این آواز قابل ردیابی است، فاصله ای آشكار دارد. مشخص ترین تفاوت این شیوه آوازی، تغییر در لحن به قیمت از دست دادن شخصیت آواز و امضای فردی در آواز ایرانی بوده است.

این شیوه از نوعی یكسان سازی در نحوه بیان و زیبایی شناسی همگانی و غیرفردی حكایت دارد كه تولیدهای آوازی این شیوه را تنها توانمندی های تكنیكی از هم جدا می كند. بدیهی است آنچه شجریان انجام داد با امضای فردی اش در تاریخ این موسیقی شناخته شده و در جایگاه ویژه ای قرار گرفته است اما تكنیك پیشنهادی او در آموزش این آواز و تقلید نسل بعدی از او، نحوه بیان و دستور زبان آوازی متفاوتی را پیشنهاد می كند كه خلاقیت فردی و بیان شخصی در آواز را در عمل از میان می برد.

شجریان و آوازی که متحول شد

بخش بزرگی از آسیای مرکزی، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه متاثر از موسیقی ایرانی است و هر کدام به سهم خود تاثیراتی در شکل گیری این موسیقی داشته اند.

با وجود آن که در اواسط دهه هفتاد و با اوج گیری موسیقی پاپ و به تبع آن ورود بی شمار خوانندگانی که غالبا با تقلید از صدای خوانندگان پیش از انقلاب تلاش داشتند به موقعیت های مناسبی دست یابند، اما شاکله فرهنگی جامعه همچنان قدردان و تمجید کننده موسیقی اصیل ایرانی بود و پایداری این موسیقی نشان از عمق نفوذش در میان اقشار مختلف داشت و دارد.

ایران از لحاظ موسیقی قدمت تاریخی و درخور توجهی دارد و طبق نظریه های برخی مورخان مشرق زمین، قدمت موسیقی ایرانی را در زمان هخامنشی برآورد کرده اند و یکی از خط و زبان های هفتگانه آن دوران که عامه مردم آن را بلد بوده اند، احتمالا موسیقی بوده و آوازهایی از قبیل سوگ سیاوش را با آن خط و زبان می خواندند.

موسیقی سنتی امروز ایران، که باقی مانده مقامات دوازده گانه قدیم است، قـبلا مفـصل تر بوده و امروز جزیی از آن در دسترس است.

طبق روش طبقه بندی جدید در آواز و مقامات، که از حدود یکصد سال پـیش برقرار شده، آواز و موسیقی سنتی ایران را در دوازده مجموعه قرار داده اند. از دوازده مجموعه تقسیم بندی شده، هفت مجموعه که وسعت و استقلال بیشتری داشته اند، دستگاه نامیده شده و پـنج مجموعه دیگر را که مستقل نبوده و از دستگاه های مزبور منشعب شده اند، آواز نامیده اند.

اما در این میان آواز ایرانی سال هاست با نام محمدرضا شجریان پیوند خورده است. تقریبا از سال 1357 مردم ایران، این هنر را با نام او می شناسند و در واقع شجریان، نماد و سمبل موسیقی آوازی است.

آنچه امروزه به عنوان موسیقی اصیل ایرانی می شناسیم نوعی از هنر است که پشتوانه تاریخی عظیمی را به دنبال خود دارد و هنرمندان بزرگی چون محمد رضا شجریان، شهرام ناظری و زنده یاد محمدرضا لطفی استاد برجسته تار ایران ، ره توشه ارزشمند این دانش تاریخی هستند.

نوای موسیقی اصیل ایرانی بیش از هر چیز نوایی آرام بخش، ملکوتی و گوش نواز است که با لطافت عجین شده است لطافتی که در نغمه خوانندگانی چون شجریان آیینه وار تبلور دارد.

تلاش های استاد شجریان برای زنده نگاه داشتن آواز ایرانی و کوشش های وی برای تربیت مشتاقان جوان این موسیقی را نباید از نظر دور داشت.

** شجریان آواز ایران را متحول کرد
عضو هیات مدیره کانون خوانندگان سنتی خانه موسیقی می گوید: جایگاه ویژه در موسیقی و آواز ایرانی را هر کسی نمی تواند کسب کند زیرا شرایطی دارد که از عهده هر کسی بر نمی آید.

مظفر شفیعی ادامه داد: استاد شجریان هنرمندی است که به دلیل علاقه، سرشت و نهادی که داشته در باب موسیقی توانسته به مرور این جایگاه را برای خود کسب کند و این اتفاق در مدت کوتاه به دست نیامده است.

وی اضافه کرد: جایگاه کنونی استاد شجریان حاصل تلاش چندین ساله و آموختن و کسب تجربه و دانش در محضر استادان مختلف و تمرین های مستمر است.

این مدرس موسیقی و آواز یادآورشد: استاد شجریان از بدو ورود به تهران و در نیمه دوم دهه 40 به مرور با استادان مختلف کار کرده و شاگردان بسیاری داشته که تمامی این موارد باعث شده این هنرمند جایگاهی در عرصه موسیقی و به لحاظ هنری، اخلاقی و رفتاری برای خود باز کند.

شفیعی در خصوص تاثیر صدای استاد شجریان در آواز ایرانی نیز اظهار کرد: آواز از قبل بوده و نیمه دوم دهه 40 استادان ارزشمندی همچون قوامی و بنان فعالیت داشته و از طرفداران بسیاری برخوردار بودند اما در کنار این استادان، افرادی چون استاد شجریان نیز کار می کردند که علاقه مندان خاص خود را داشتند.

وی با بیان اینکه علاقه به صدای یک خواننده صرفا سلیقه ای نیست بلکه تکنیک و روش آن فرد نیز تاثیرگذار است، گفت: استاد شجریان توانست آواز ایران را متحول کند.

عضو هیات مدیره کانون خوانندگان سنتی خانه موسیقی ادامه داد: استاد شجریان در ادامه فعالیت های خود از نیمه دوم سال 50 به بعد با برنامه های بسیار نیز جایگاه آواز ایران را برای جوانان تثبیت کرد.

شفیعی خاطرنشان کرد: اکنون ضروری است تا استاد در مورد آموزش و تدوین ردیف ها فرصتی اختصاص داده و به آموزش شاگردان خود بپردازند و برای ردیف های موسیقی و آوازی که اکنون به صورت پراکنده است دوره های آموزش برگزار کنند.

وی با اشاره به اینکه استاد شجریان برنامه هایی در این رابطه در نظر داشته که فرصت اجرا پیدا نکرده است، افزود: در هر صورت جایگاه آوازی شجریان بسیار سطح بالا بود و دور از دسترس است که کسی بتواند به این سطح برسد.

این مدرس موسیقی و آواز اظهار کرد: انتقال تجربه استاد به شاگردانش بخشی از طریق شنیداری و آثاری است به این معنا که وی آثار خود را ارایه کرده اند و شاگردان از طریق گوش کردن می توانستند سبک ایشان را فرا بگیرند.
شفیعی ادامه داد: استاد شجریان از اواخر سال های 57 و 56 آواز را شروع کرد و به واسطه رادیو و کلاس های خصوصی آموزش هایی ارایه کرد.

وی یادآورشد: علاقه مندان به صدا و سبک آوازی استاد بیشتر از طریق شنیداری می توانند تا حدودی با سبک وی آشنا شوند و البته برای تبحر و کسب تجربه بیشتر باید به دنبال کسب شخصیت آوازی مستقل برای خود باشند.

عضو هیات مدیره کانون خوانندگان سنتی خانه موسیقی با بیان اینکه استاد شجریان خود نیز شخصا برنامه هایی برای آموزش به شاگردان دارد، اظهار داشت: تاکنون استاد برنامه مدون آموزشی نداشته اما شاگردانی که در کلاس وی حاضر می شدند با ضبط آنچه که استاد آموزش می داد تمرین می کردند البته این در شرایطی بود که استفاده از ضبط باعث تنبلی ذهن می شد و هنرجو در برابر استاد نباید از ضبط استفاده می کرد.

** استاد شجریان برای آموزش هیچ گاه هزینه ای دریافت نمی کند
یکی از شاگردان استاد شجریان نیز به خبرنگار فرهنگی ایرنا گفت: برای حضور در کلاس های استاد حتی یک ریال هم پرداخت نکرد ه ام و این نگاه انسانی شجریان برای آموزش آواز ایرانی به جوانان علاقه مند ستودنی است.

وحید تاج اظهار داشت: من افتخار این را داشته ام که به عنوان شاگرد در کنار استاد شجریان به آموزش بپردازم و معتقدم آموزش آواز به جوانان علاقه مند به موسیقی، خدمت بزرگی ا ست که استاد شجریان همواره به آن اهتمام داشته است.

این خواننده موسیقی ایرانی افزود: شجریان تقریبا تمامی زوایای آواز ایرانی را به ما آموزش می داد و هر آنچه در چنته داشته در کارگاه های آموزش خود برای علاقه مندان ارایه می کند.

وی همچنین درباره تاثیر صدای استاد شجریان بر موسیقی ایرانی گفت: استاد شجریان بدون شک تاثیرات فراوانی در موسیقی ایرانی و خوانندگان آن داشته است اما مهمترین تاثیری که صدای استاد در این 50 سال فعالیت هنری داشته آشنا کردن مردم و جوانان با موسیقی ایرانی بویژه آوازی است.

شاگرد استاد شجریان یادآورشد: شجریان از خوانندگانی است که موسیقی آوازی، که اصیل ترین موسیقی ایرانی است را به خوبی و عالی به گوش مردم ایران و جهان رسانده و در این زمینه یکی از بهترین ها به شمار می رود.

تاج فراگیر کردن فرم، ساز و آواز نرا یکی از تکنیک های شجریان دانست و گفت که وی در این زمینه اجرا های بسیار تاثیرگذار و پرمخاطبی داشته است.

وی تاکید کرد: شجریان از معدود خوانندگانی است که در تمام دوران فعالیت هنری خود به فرم ساز و آواز وفادار مانده است و اکنون نیز اگر اجازه فعالیت داشته باشد بدون شک با همان برنامه های ساز و آوازی علاقه مندان زیادی را برای شنیدن اجرا به سالن ها خواهد کشاند.

خواننده آلبوم روزگار رنگ آمیز از دیگر تاثیرات استاد شجریان در هنر ایرانی را آشنا کردن مردم با شعر بزرگان ادب ایران عنوان کرد و گفت: آواز استاد شجریان علاوه بر طنین زیبایی که دارد شوندگان خود را با اشعار حافظ، سعدی مولانا آشنا می کند.

وی افزود: بسیار از مردم ما دیوان شاعران بزرگ خود را در منزل دارند اما بدون اقرار این دیوان ها بیشتر درگوشه خانه خاک می خورد و اگر علاقمندان ادبیات ما و شعر کهن اشعار مولانا و حافظ و سعدی رابیشتر با صدای شجریان در حافظه خود دارند.

اخبار فرهنگی - ایرنا