وقتی معماری مساجد دگرگون می‌شود

صبح بخیر - رژیا غفاری*: مسجد مرکز نیایش به درگاه خداوند است از زمان ظهور اسلام اصلی ترین محل تجمع و گروه ها بوده است مسجد یادآور سجده و کرنش است که زیباترین شکل و شیوه ی پرستش و بندگی می باشد. مساجد بهترین کارگاه ارتباط انسان با خداست. نظام تشکیل دهنده مساجد دو عنصر اصلی گنبد و گلدسته ها یا مناره ها می باشد. و این دو عنصر اصلی در هسته مرکزی به نام محراب خلاصه می شود . محراب همان محلی است که الگوی زبانی مسجد در آن قرار دارد پس تحلیل ما این است که از گنبد و مناره ها شروع و به محراب ختم می شود دراین بحث سه عنصر گنبد، مناره و محراب را شرح می دهیم. 

 با دیدن گنبد یا مناره متوجه جایی به نام مسجد می شویم شکل آن غالباً کروی شکل است. و نمی توان ابتدا وانتهایی برای آن مشخص کرد. این کروی بودن نمایانگر کلیت یا کلی بودن می باشد بر بالای گنبد نیز میله ای که به نام مقدم الله روی آن قرار دارد مزین می باشد و در کنار مسجد غالباً گلدسته ها قرار دارند که تعداد آنها متغیر می باشد وبعضی از مساجد نه گنبد و نه گلدسته دارند به همین دلیل نتیجه می گیریم این دو عنصر عناصر اصلی مسجد نمی باشند و عنصراصلی دیگری وجود دارد.

در بالای گلدسته ها میله ی بلندی می باشد که کلمه الله روی هر یک قرار دارد غالباً این گلدسته ها القاکننده معانی ضمنی حرکت از زمین به بالا یا الله می باشند . واژه الله در بالای گنبد یا مناره مسجد نیز این ادعا را ثابت می کند. اضافه می کنیم که جهت گیری از پایین به بالا می باشد. مسجد القا کننده افقی هم دارد و آن متمایل شدن نمازگذار به طرف قبله می باشد پس در مسجد دو حرکت افقی (از مسیر حرکت نمازگذار در سطح افق) و عمودی (از پایین به بالا ) می باشد. این دو حرکت القای این می باشد که خداوند در همه جا حضور دارد. در ورودی مسجد را ببینید که با تقسیم کردن گنبد به دو قسمت مساوی ، تصویر هلالی در ورودی که به محراب مسجد نیز شبیه است.

با لایه لایه کردن در ورودی مسجد القای معنی بی پایانی را حس می کنیم. غالباً اطراف در ورودی با کلمات مقدس تزئین شده و اکثراً مساجد با بافت شهری پیوند خورده است. با وارد شدن به مسجد صحنی را می بینیم که دور تا دور آن حجره های کوچکی به شکل محراب را نشان می دهد این حجره ها تکرار شده است که به معانی تکثیر و القای بی پایانی می باشد دراین تکرار علاوه بر القای بی پایانی این ادعا وجود دارد که تمام محراب های کوچک در دل یک هلال قرار گرفته اند و در هلال یا دایره نمی توان آغاز یا انتها را تشخیص داد.


 وانگهی باید در ذهن جای دهیم این هلال در دل خود محراب های بی شماری را جای داده است در دل یک چهارچوب مربع شکل قرار گرفته است که آن هم با واژگان مقدس تزئین شده که این امر نشاندهنده حضور معنویت در حد بسیار زیاد در معماری می باشد. در معماری مساجد حرکت از بیرون به داخل را هم می توان مشاهده کرد  .

بالاخره محراب قلب و مغز و اصل و اساس مسجد می باشد و اصولاً وقتی وارد مسجد می شویم محراب در جلو قرار دارد و همان محلی می باشد که امام جماعت مقابل آن یا در داخل آن نماز می گذارد درمحراب تناسب بین اجزاء دیده می شود گویی تمام عناصری که در طرف راست قرار دارد در طرف چپ نیز دیده می شود. از منتها علیه چپ و منتها علیه راست به طرف مرکز هدایت می شویم وقبل از رسیدن به محراب در دو ستون راست و چپ نوشته هایی مقدس دیده می شود . کارکرد این نوشته ها وواژگان دادن ساحتی معنوی به این محل و تزئین آن می باشد. این زیبایی در خطوط هم دیده می شود که به تصویر شباهت دارد .

تمام این فضا نوعی انباشتگی و فشردگی مقدس دارد. این نوشته ها را نمی شود گفت از کجا آغاز و به کجا منتهی شده . مسجد تکرار است و آهنگ جاودانگی دارد بالای محراب فضای خالی دیده می شود که آن هم با واژه الله تزئین شده و همه چیز به آن ختم می شود و اوج معنویت را نشان میدهد.  و دراین مکان که حرکت افقی نمازگذار به حرکت عمودی تبدیل می شود.در محراب چیز دیگری فرای این معانی وجود دارد و ان معنی مسجد است و همانطوری که قبلا گفتیم ویژگی محراب در این دو عنصر و جهتگیری عنصر کنشگر نماز گزار به طرف کعبه می باشد . 

1-کنشگر نماز گزار   2-کعبه   3-جهت گیری نماز گزار به طرف کعبه این ویژگی در هیچ کجای مسجد دیده نمی شود.



** رژیا غفاری متولد 1347 ، دانش آموخته کارشناسی «روان شناسی» دانشگاه تهران، تحصیلات کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه تهران در رشته «معماری داخلی » گذراند. وی هم اکنون در دوره دکترا در همین دانشگاه مشغول به تحصیل می باشد و در عین حال به پژوهش و طراحی در حوزه معماری و دیگر رشته های مرتبط با آن می پردازد. کلاس های درس وی نیز در مجتمع فنی تهران (نمایندگی میرداماد) برگزار می گردد.