سنگ فیروزه سمبل ایران زمین

هنر آنلاین: سنگ فیروزه از جمله زیورآلاتی است که به راحتی توانسته قالب خاصی از زوایای دینی اسلامی را به تصویر بکشد به نحوی که تصور کردن مساجد و محل‌های مذهبی بدون این سنگ و رنگ دلپذیرش بسیار سخت می‌نماید. از آن جایی که زیورآلات و سنگ‌های قیمتی نقشی مهم در صنعت مد و لباس دارند، جالب دیدیم که بررسی کوتاهی بر این سنگ زیبا و اصیل داشته باشیم.

تاریخچه سنگ فیروزه

نام فیروزه احتمالاً از کلمه فرانسوی turquie که همان ترکیه است مشتق شده است. شاید دلیل این نام گذاری این است که در ابتدا تصور عموم بر آن بوده که منبع اصلی فیروزه در ترکیه است. از آن جا که قسمت گسترده‌ فیروزه نیشابور از ترکیه به سایر نقاط جهان صادر می‌شد، و از این طریق مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت به نام این کشور شناخته شد. احتمال دیگر این است که نام فیروزه سنگ آبی تیره به معنای Pierre turquin از کلمه فرانسوی (turquoise) مشتق شده باشد. اما به نظر میرسد که فیروزه در زبان فارسی از کلمه پیروزی ریشه گرفته است. فیروزه به زبان آلمانی Johnit ، مکزیکی Xiuiti و ایتالیایی Turchina نام برده می‌شود.

فیروزه یک فسفات آلومینیوم {CuAl6(Po4)4(OH)8,5H2O} با سختی حدود ۶ است. با این حال به طور قابل ملاحظه‌ای از کوارتز نرمتر است. این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگ‌ها، از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می‌شود.

فیروزه، جواهری آبی رنگ است که در سال‌های دور روی تاج فراعنه، پادشاهان و امپراتوران باستان نصب می‌شده و احتمالا یکی از قدیمی‌ترین سنگهای شناخته شده توسط بشر است. رنگ آبی فیروزه، آن را از سایر سنگ‌ها متمایز و به آن ارزش بخشیده است و منجر شده تا به عنوان یک جواهر استفاده شود.

در بسیاری از فرهنگ‌های قدیم و جدید، از فیروزه به عنوان سنگی مقدس و طلسم خوشبختی و خوش شانسی یاد شده است. صنایع دستی ساخته شده از فیروزه نیز که در طی کاوش‌های باستان شناسی در کشور مصر، در مقبره‎هایی مربوط به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح یافت شده است، قدیمی‌ترین گواه بر این مطلب است و نشان می‌دهد که مصریان باستان، فیروزه را گوهری معنوی و مقدس می‌دانستند.


پادشاهان ایران باستان، از گوهرهای آبی آسمانی مانند فیروزه، برای تزئینات دست و گردن استفاده می‌کردند و براین باور بودند که این گوهر خوش رنگ آن‌ها را در برابر مرگ غیر طبیعی یا به قولی، اجل معلق محافظت خواهد کرد. از این رو تغییر رنگ گوهرهای به کار رفته در گردن بندها و دستبندهای آن‌ها، خوش یمن نبوده و علامت خطری برای شخص استفاده کننده از آن به شما می‌رفت، اما امروزه بر کسی پوشیده نیست که عواملی همچون نور، مواد آرایشی، گرد و غبار و چربی و میزان PH پوست و برخی عوامل شیمیایی دیگر، باعث تغییر رنگ فیروزه می‌شوند که هیچ کدام از آنها زنگ خطری برای استفاده کننده از این سنگ قیمتی و زیبا نیست.

فیروزه در طی جنگ‌های صلیبی به اروپا راه یافت و از آن زمان با نام Turquios یعنی سنگ ترکی در میان انگلیسی زبانان شناخته شد. ساکنان قدیمی نواحی جنوب مرکز و شمال آمریکا نیز در دیر باز فیروزه را می‌شناختند و به خاطر رنگ و ویژگی‌های خاص این گوهر از آن لذت می‌بردند. آن‌ها در تزئین ماسک‌های مراسم مذهبی خود از تکه‌های فیروزه استفاده می‌کردند. گروهی از بومیان شمال آمریکا حتی امروزه نیز بطور انحصاری جواهرات گرانقیمت و خاصی را که دارای ارزش تجاری بالایی هستند تولید می‌کنند. این جواهرات ترکیبی از فیروزه و نقره هستند و به میزان بسیار محدود و کم تولید می‌شوند. بومیان یاد شده بر این باورند که رنگ آبی فیروزه به کار رفته در این جواهرات می‌تواند ارتباط مستقیمی میان آسمان و دریاها برقرار کند. تبتی‌ها نیز در مراسم مذهبی خود از این گوهر استفاده می‌کنند. از دیگر باورهای قدیمی این است که فیروزه می‌تواند سوار کاران را از خطر افتادن از روی اسب محافظت نماید. جالب اینجاست که بسیاری از کارکنان خطوط هوایی و هوانوردان امروزی نیز به پیروی از این باور قدیمی یک تکه فیروزه را به عنوان سنگ خوش شناسی همیشه همراه خود دارند.

برای هزاران سال، مرغوبترین فیروزه آبی سیر در ایران کشف شده است و همیشه فیروزه ایرانی، با عنوان مرغوبترین فیروزه همراه بوده است. اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ معدنچیان معادن فیروزه ای با کیفیت بالا در غرب و جنوب غربی ایالات متحده کشف کردند. امروزه بیشترین مقدار فیروزه از معادن ایالات متحده استخراج می‌شود.

لازم به ذکر است هر چند تولید ایالات متحده نسبت به ایران بیشتر باشد باز هم بالاترین کیفیت فیروزه در جهان متعلق به ایران است.

فیروزه از نظر رنگ، نقش و کیفیت انواع متنوعی دارد که مرغوبترین و معروفترین آنها عبارتند از فیروزه عجمی و فیروزه شجری که هر دو نوع آن در ایران موجود است.


فیروزه چگونه درست می‌شود؟

تشكیل فیروزه به لحاظ فرآیندهای زمین شناسی بسیار پیچیده بوده و نیازمند شرایط بسیار خاص زمین شناسی است. سن احتمالی و تشكیل ذخایر فیروزه ایران را ائوسن بالایی تا الیگوسن پایینی تخمین می‌زنند. به طور كلی فیروزه در مکانهایی بوجود می‌آید که مقدار مس موجود در منطقه به میزان بالایی باشد. بر اثر تاثیر محلول‌های سطحی مس دار بر روی سنگهای غنی از 3O2 Al و غنی از فسفر ( فسفر بصورت آپاتیت در درون سنگ‌های آذرین وجود دارد ) فیروزه بوجود می‌آید. گاهی نیز بر اثر تاثیر محلول‌های سطحی مس دار، بر روی فسیل‌های استخوانی جانوران فیروزه به وجود می‌آید. فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ بهترین کیفیت را دارد که بسیار کمیاب است. در حالیکه رنگ سبز یا آبی کمرنگی که در این سنگ از ارزش کمی برخوردار است.

رنگ آبی فیروزه به خاطر وجود عنصر مس و رنگ سبز از عناصر آهن (Fe) یا کرم (Cr) بوجود می‌آید. آنچه در اغلب فیروزه‌ها عمومیت دارد وجود رگه یا رگچه‌هایی سیاه یا قهوه‌ای برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهند فیروزه است. این رگه‌ها گاه در طرح‌های منظم و غیر منظم شکل می‌گیرند که در چنین حالتی به آن شبکه عنکبوتی (Spider web) و در اصطلاح بازار ایران به آن فیروزه شجری می‌گویند. اگر این طرح منظم و زیبا باشد باعث افزایش ارزش فیروزه خواهد شد در حالیکه اگر این شبکه نامنظم و به صورت نقطه و لکه‌ای باشد از ارزش فیروزه خواهد کاست.

کریستالهای موجود در فیروزه اکثرا بصورت میکروکریستالین بوده و تقریبا با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند. فیروزه اکثرا به صورت لایه یا رگچه و یا نودول ( شکل غده‌ای ) و نوگت (تکه‌ای ) در سنگ‌های تیپ آندزیتی یافت می‌شود. کشورهای آمریکا، مکزیک، فلسطین اشغالی، افغانستان، چین دارای منابع معدنی فیروزه هستند. اما آنچه قابل توجه و مهم است این است که زیباترین و با کیفیت‌ترین نوع فیروزه با رنگ آبی آسمانی بی نظیر در شمال شرق ایران در نزدیکی شهرستان نیشابور یافت می‌شود. فیروزه به ندرت به صورت تراش‌دار است و اکثرا بصورت برش کبوچان (Cabuchan) است. همچنین به ۳ شکل برش بید یا دانه تسبیحی (Bead) و برش فانتزی (Fancy) نیز کانی فیروزه برش داده می‌شود.

 انواع فیروزه نیشابوری

فیروزه نیشابوری را به ٢ دسته اصلی تقسیم می‌کنند. فیروزه عجمی که گرد و درشت است و به رنگ آبی سیر دیده می‌شود. این نوع فیروزه گران قیمت ترین نوع است. فیروزه شجری دارای رگه‌ها و نقش‌هایی به رنگ سیاه، زرد و قھوه‌ای است که رنگ زمینه آن آبی و سبز و سبزو آبی است.