به یک مربی نیاز داریم یا یک راهنما؟

درحالی‌که هر روز به تعداد منتورهایی که متاسفانه صلاحیت، تجربه و دانش کافی برای مربیگری را ندارند، افزوده می‌شود. از طرفی معمولا مربیگری و راهنمایی را که به ترتیب ترجمه عبارات Coaching و Mentoring هستند یکسان می‌دانند درحالی‌که این‌طور نیست.

هر چند دانستن معانی و تفاوت این دو واژه شاید تاثیر عمیقی ایجاد نکند، اما شما را راهنمایی می‌کند از هر یک چه انتظاراتی داشته باشید. بعد از خواندن این مقاله شما می‌توانید به این سوال پاسخ درست بدهید: من به یک مربی نیاز دارم یا یک راهنما؟

پنج موردی که در ادامه آورده می‌شود به شما کمک خواهد کرد تا تفاوت‌های میان یک مربی (Coach) و یک راهنما (Mentor) را بفهمید و تشخیص دهید که چه زمانی به کدامشان نیاز دارید:

1. مربی به فعالیت‌ها جهت می‌دهد و راهنما به روابط جهت می‌بخشد.

یک مربی بر موضوعات ملموس‌تر و واقعی‌تر تمرکز می‌کند. مثلا برای آموزش مهارت‌هایی مانند مدیریت موثر، سخنوری ماهرانه و تفکر استراتژیک شما باید یک مربی متخصص داشته باشید که توانایی لازم برای آموزش و پرورش این مهارت‌ها را داشته باشد.


اما راهنما در پی فراهم آوردن محیط امنی است تا تمام مسائلی که بر موفقیت شخصی و حرفه‌ای‌اش اثرگذار بوده به اشتراک بگذارد. هرچند اهداف آموزشی و توانایی‌های خاص پایه‌ ایجاد این روابط هستند، اما تمرکز راهنما ورای این مباحث است. راهنمایی چیزهایی مانند تعادل زندگی و کار، اعتمادبه‌نفس، آگاهی از خود و چگونگی اثرگذاری زندگی شخصی بر زندگی حرفه‌ای را شامل می‌شود.

2. نیاز به مربی کوتاه‌مدت است اما نیاز به راهنما یك روند طولانی‌مدت است.

مربی می‌تواند طی مدت‌زمان کوتاهی، حتی در حد چند جلسه با موفقیت آموزش را به اتمام برساند. البته بسته به هدفی که از استخدام مربی داریم، دوره مربیگری می‌تواند در حد نیاز به طول بینجامد. اما پس از پایان دوره آموزش نیازی به حضور مربی نداریم.

اما برای عملکرد بهتر یک راهنما به مدت‌زمانی نیاز داریم تا افراد بتوانند یکدیگر را بشناسند و بتوانند در جو موجود به هم اعتماد کنند تا از به اشتراک گذاشتن موضوعاتی که بر موفقیتشان اثرگذار بوده است احساس امنیت کنند. مدت‌زمان موردنیاز برای یک راهنما می‌تواند تا 9 ماه به طول بکشد.

3. هدف از استخدام کردن یک مربی انجام یک کار جدید و بهبود دادن آن است اما هدف از آوردن یک راهنما پیشرفت کردن است.

هدف مربی بهبود عملکرد افراد در شغل است. بهبود عملکرد شغلی مستلزم توسعه توانایی‌های موجود یا کسب مهارت‌های جدید است. زمانی که یک شاگرد این مهارت‌ها را از مربی بیاموزد دیگر نیازی به مربی نخواهد داشت.

راهنما سعی می‌کند تا با انتقال تجربه و مطرح کردن موضوعاتی که در موفقیت‌شان اثرگذار بوده به پیشرفت افراد کمک کنند. البته هدف یک راهنما تنها پیشرفت افراد در همان شغل نیست، بلکه حتی آنها را برای شغل آینده نیز آماده می‌کنند.

4. برای داشتن یک مربی نیاز به برنامه و زمانبندی برای آموزش افراد نداریم اما برای داشتن یک راهنما باید یک برنامه طراحی کنیم.

مربی می‌تواند فورا هر موضوعی که داده شود را تدریس کند. اگر شرکتی بخواهد به گروه زیادی از افراد آموزش دهد، پس‌نیاز به فراهم آوردن برنامه مشخصی برای ایجاد محیط مناسب، نیازهای فنی و ارزیابی درست است اما ضرورتا نیازی به یک محدوده زمانی مشخص برای انجام برنامه آموزشی نیست.

اما یک راهنما نیاز به تعیین طرح و نقشه‌ای دارد که مطابق با اهداف و مباحث مورد توجه چیده شده باشد و بر اساس آن ارتباطات را هدایت کند.

5. انتقاد از مربی به‌صورت مستقیم به خود وی منتقل می‌شود اما هیچ درگیری مستقیمی‌ با راهنما نداریم.

منتقد معمولا به مربی بازخورد می‌دهد که نیازهای آموزشی کارمندان و شاگردان چیست. مربی از این اطلاعات استفاده می‌کند تا فرآیند مربیگری را هدایت کند. این انتقاد فضای موجود را برای مربی واضح‌تر می‌کند و او می‌فهمد که شاگردانش در چه نقاطی ضعف بیشتری دارند و بر چه چیزهایی باید تمرکز بیشتری كند.


اما منتقد یک راهنما تنها می‌تواند به کارمندان پیشنهاد بدهد که چطور می‌توانند بیشتر از تجربیات راهنما استفاده کنند یا توصیه‌هایی به گروه‌ها می‌کند که چطور بهتر با هم جور شوند. مدیر هیچ ارتباطی با راهنما ندارد و در کل جریان راهنمایی معمولا هیچ برخورد مستقیمی‌ با وی ندارد. این کمک می‌کند تا راهنمایی کامل باشد و راهنما بدون مداخله مدیر یا افراد دیگر به راحتی تجربیاتش را در اختیار دیگران قرار دهد.

اگر چنین شرایطی وجود دارد شما به یک مربی نیاز دارید:

• شرکت‌تان می‌خواهد مهارت‌های به‌خصوصی را در کارمندان توسعه دهد، مثلا آموزش مدیریت اجرایی به کارمندان.

• تعدادی کارمند با استعداد دارید اما هنوز در حد انتظار شما عمل نمی‌کنند.

• می‌خواهید در شرکت‌تان سیستم جدیدی را پیاده‌سازی کنید یا برنامه جدیدی را به افراد معرفی کنید.

• در شرکت‌تان گروه چند نفره‌ای از افراد، مثلا پنج تا هشت نفره ساخته‌اید و می‌خواهید توانمندی آنها را در یک حوزه خاص افزایش دهید.

• زمانی که به‌عنوان یک مدیر یا هیات رئیسه نیاز به ایجاد یک مسوولیت و وظیفه جدید دارید باید مربی داشته باشید تا در این مسیر جدید به شما آموزش دهد.

اگر چنین شرایطی وجود دارد شما به یک راهنما نیاز دارید:

• شما مدیرانی دارید که باید اصلاحشان کنید یا کارمندانی کم استعداد دوروبرتان هستند که باید سروسامانشان بدهید.

• می‌خواهید مشکلاتی را که بر سر راه پیشرفت کارمندانتان قرار دارد را مرتفع کنید و با این کار باعث پیشرفت همه شوید.

• فرض کنید در عین آوردن نیروهای کاری جدید بخواهید تجربیات نیروهای سابق را نیز حفظ کنید، برای این کار برای کارمندان جدیدتان از یک راهنما استفاده کنید تا نسل جدید کارمندانتان تجربیاتی به دست آورند که موجب پیشرفتشان می‌شود.

از آنجایی که روز به روز مهارت‌های جدید به وجود می‌آیند و سیستم‌ها به روز رسانی می‌شوند نیاز به یک مربی و راهنما همیشه وجود خواهد داشت. استفاده درست از مربی و راهنما در جایگاه خود بدون شک موجب پیشرفت در عملکرد افراد و افزایش مهارت‌های آنها می‌شود. پس قبل از هر کاری شرایطی که شرکت‌تان در آن قرار دارد را بسنجید.

هفته نامه سلامت - سمیه مقصودعلی: مدرسه ها باز شده و بسیاری از والدین خوشحال اند که فرزندشان پا به عرصه تعلیم و تربیت می گذارد اما کم نیستند والدینی که به دلیل مشکل کودک خود مهر خود را با غم و غصه ها آغاز کردند و نمی خواهند فرزندشان به مدارس خاص فرستاده شود.

گفتگوی ما با دکتر حمیدرضا پوراعتماد* به همین بهانه است که در ادامه میخوانید:


آیا واقعا ایجاد مدارس اوتیسم و فرستادن این بچه ها به آنها به نفع شان است؟

- قطعا نه، خوشبختانه یکی از نقاط قوت دولت فعلی مسئله ساماندهی سلامت است و کارهای خوبی انجام شده اما متاسفانه هنوز هم بسیاری از مسائل در کشور ما فرهنگ سازی نشده و جای کار دارد. یکی از این مسائل که باید هر چه سریع تر مورد توجه قرار گیرد بحث اوتیسم و لزوم حضور کودکان اوتیستیک با شناخت بالا در جامعه و در مدارس عام است. ایجاد مدارس اوتیسم تهدیدی برای آینده این کودکان است.

آیا این بچه ها می توانند به مدارس عادی بروند؟

- اگر شناخت شان کامل شده باشد، چرا که نه. اوتیسم نوعی اختلال عصبی روانشناختی و رشدی است که در آن کودکان از 3 بُعد اجتماعی و ارتباطی (یعنی مهارت در برقراری ارتباط با گروه همسالان)، شناخت هیجان ها و بیان آن و مهارت های شناختی (یعنی مشکل توجه و حافظه و تمرکز و رفتارهای اضافه) دچار مشکل می شوند.

در سنین پایین یعنی قبل از 3 سالگی وقتی کودک تشخیص اوتیم می گیرد، می توان از طریق آموزش های انفرادی در خانه و به کمک مادر مشکل های رفتاری - شناختی او را تا حدودی حل کرد به نحوی که در سن مدرسه کودک حتی از همسالان خود هم از نظر شناختی بهتر است. این کودک مهارت های پیش دبستان و دبستان را کسب کرده و تا حدودی توجه دارد و می تواند سر کلاس بنشیند اما برای ارتباط های اجتماعی مهارت ندارد. تنها دلیل این موضوع نیز حضور نداشتن کودکان در اجتماع است.

یعنی به دلیل نداشتن همین مهارت کودکان اوتیستیک را باید در مراکز خاص نگهداری کرد؟

- نه، متاسفانه اطلاعات و دانش عمومی نسبت به اوتیسم در کشور ما پایین است و آحاد جامعه و آموزش و پرورش ابتدایی این وظیفه را متقبل نشده و نپذیرفته اند که کودکان اوتیستیک با شناخت بالا اگر در جمع حضور یابند مشکل هایشان حل می شود. این ناآگاهی و مسئولیت ناپذیری در کنار هم و مهمتر از آن همکاری نکردن والدینی که کودک اوتیستیک آنها نسبتا بهبود یافته، باعث شده دانش عمومی در رابطه با اوتیسم بالا نرود و امید به بهبود و احساس مسئولیت وجود نداشته باشد.


متاسفانه ما ایرانی ها فردگرا و در نهایت خانواده گرا هستیم. همه چیز را برای فرزند خود می دانیم و می پسندیم. باید این فرهنگ را عوض کنیم و بیابیم. حرف بزنیم که بچه من روی طیف اوتیسم بوده، با او کار کردم و الان به مدرسه آمده. چقدر خوب می شود اگر آموزش و پرورش مدارس را به پذیرفتن کودکان اوتیستیک ملزم کند و روی میز هر مدرسه ای اطلاعیه ای در مورد اوتیسم وجود داشته باشد تا والدین و اولیای مدرسه در مورد آن بدانند.

متاسفانه اگر کودک اوتیستیک را از جامعه دور کنیم، به مرور گوشه گیر می شود و به جای آن که نیروی مولد باشد، مصرف کننده خواهد شد. در جامعه ما هنوز کودکان اوتیستیکی که از لحاظ شناختی - رفتاری بدون مشکل هستند و باید در جامعه حاضر شوند تا ضعف های شان کمتر شود، پذیرفته نمی شوند. این در حالی است که در تمام دنیا این کودکان با یک همراه یا مربی سایه در جامعه حاضر می شوند تا بتوانند به تدریج خود را با اجتماع سازگار کنند و مهارت های را بیاموزند.

مربی سایه کیست؟

- معلم سایه فردی است که اوتیسم را می شناسد، مدتی مربی اوتیسم بوده و آموزش های مربیگری اوتیسم را دیده است. این فرد قاعدتا باید روانشناسی خوانده باشد، شخصیت باز و منعطف داشته و برونگرا باشد. وی باید کودک را در محیط های اجتماعی مثل مهد یا مدرسه همراهی کند و در هفته های اول کودک را آرام نگه دارد تا متوجه دنیای اطرافش شود.

در ماه های اول کودک باید در محیط عادی با کودکان دیگر همگن شود. ممکن است کودک در این مدت ارتباط تنگاتنگی با دیگر کودکان برقرار نکند اما به محض اینکه با گروه همسالان ادغام شد باید مهارت های ارتباطی را به او آموخت. کودکان اوتیستیک در بازی های قاعده مند که استدلال اجتماعی حکم می کند کندتر عمل می کنند. معلم سایه در این شرایط باید سرعت کودک را به دیگر کودکان برساند و به مرور که کودک توانست داد و ستد اجتماعی کند، نقش خود را کمرنگ کند و به مرور حذف شود.

کدام کودکان مربی سایه می خواهند؟

- کودکان اوتیستیک، کودکان مبتلا به تاخیرهای رشدی، کودکان با اختلال های یادگیری و کودکان مبتلا به بیش فعالی به معلم سایه نیاز دارند. مهارت معلم سایه برای تمام این کودکان یکسان نیست. معلم سایه، به یک کودک اوتیستیک روابط اجتماعی و به کودک بیش فعال، خودکنترلی را می آموزند.


چرا جامعه ما پذیرای مربی سایه نیست؟

- واقعیت این است که اوتیسم در کشور ما سیاسی شده است. در رسانه برای اطلاع رسانی در مورد اوتیسم کودکی که اوتیسم شدید دارد، نشان داده می شود یا موردی که در دوران کودکی آموزش کافی ندیده و کنار اوتیسم مشکل های دیگری مثل تاخیر هوشی یا صرع دارد نشان می دهند اما واقعیت این است که نباید تنها روی این عده تمرکز کرد زیرا در این شرایط برداشت جامعه منفی خواهد شد.

به همین دلیل است که تا به کسی می گوییم فرزند شما روی طیف اوتیسم است، گارد می گیرد. درصد زیادی از کودکان اوتیستیک اینگونه نیستند و بالای 70 درصد کودکان اوتیستیکی که آموزش می بینند، به مدارس عادی راه می یابند و حتی وارد مدارس استعدادهای درخشان می شوند. بیایید نگاه خودمحور و فرهنگ اشتباه مان را اصلاح کنیم و به حقوق دیگر کودکان، همانند حقوق فرزندان مان احترام بگذاریم.

*رییس پژوهشکده علوم شناختی دانشگاه شهید بهشتی