مصرف دگزامتازون اعتیادآور است؟

مجله سیب سبز - سارا میرشجاعی: بسیاری از ما زمانی كه بیمار می‌شویم، توقع بالایی از درمان داریم؛ یعنی می‌خواهیم به محض مصرف دارو بهبود پیدا كنیم. چندان هم برایمان مهم نیست که بیماری از بین می‌رود یا علائم آن؛ فقط می‌خواهیم ظرف چند دقیقه به طرز معجزه‌آسایی بهبود پیدا کنیم. به همین دلیل همیشه آمپول را به قرص ترجیح می‌دهیم.

تازه به اینها، مصرف دارو برای كاربردی غیر از درمان را هم اضافه كنید؛ مثلا از داروها برای زیبایی یا افزایش وزن استفاده می‌كنیم؛ بدون آنكه بدانیم مصرف نابجا و خودسرانه داروها هرقدر هم كه جزو داروهای ساده باشند گاهی عوارض جبران‌ناپذیری به دنبال دارد. دگزامتازون هم یكی از همین داروهاست كه به دلایل مختلف مثل آبریزش بینی، سرماخوردگی یا حساسیت بی‌رویه و خودسرانه مصرف می‌شود.

دگزامتازون؛پیشرو در مصرف

چندی پیش باشگاه خبرنگاران جوان خبری منتشر كرد كه نگران‌كننده بود؛ دگزامتازون پرمصرف‌ترین داروی كشور است. به‌هرحال هر دارویی اساسا برای درمان ساخته می‌شود اما برخی داروها عوارض نگران‌كننده‌ای هم به همراه دارند؛ خصوصا اگر بی‌رویه مصرف شوند. دگزامتازون یكی از همین داروهاست كه عوارض آن غیرقابل انكار است. باید بدانیم چرا این دارو پرمصرف‌ترین داروی كشور شده است و عوارض آن چیست. برای این منظور با دكتر سیما صدرای، داروساز و دكتر فاطمه سلیمانی، دبیر كمیته كشوری تجویز و مصرف منطقی داروی وزارت بهداشت گفت‌وگو كردیم تا موضوع را از پایه بررسی كنیم.


دكتر سیما صدرای، داروساز:

دگزامتازون چیست؟

دگزامتازون جزو كورتیكواستروئیدها یا همان كورتون‌هاست و البته از نوع قوی كورتون‌ها هم محسوب می‌شود. این دارو دارای اثرات ضد التهابی و ضدحساسیتی است و روی سیستم ایمنی بدن اثر سركوب كنندگی دارد. درحقیقت دگزامتازون شبیه هورمون‌های غده فوق كلیه عمل می‌كند و معمولا زمانی تجویز می‌شود كه نیاز به سركوب سیستم ایمنی باشد یا ترشح هورمون‌های غده فوق كلیه دچار اختلال شده باشد. دگزامتازون در اشكال قرص، آمپول، شربت و در موارد خاص، قطره چشمی و پماد پوستی موجود است.

در چه مواردی تجویز می‌شود؟

به‌طور كلی دگزامتازون در مواردی كه التهاب یا حساسیت وجود داشته باشد استفاده می‌شود. این دارو سیستم ایمنی بدن را سركوب می‌كند و التهاب را از بین می‌برد. از دگزامتازون در آلرژی، التهابات آرتریت یا آرتروز شدید، آسم، انسداد ریوی و مجاری تنفسی، خروسك، تورم مغزی، سل (همراه آنتی بیوتیك)، شیمی‌درمانی (به عنوان داروی همراه) و. . . استفاده می‌شود.

چه كسانی ممنوعیت مطلق مصرف دارند؟

دگزامتازون بر سیستم ایمنی بدن اثر دارد اما به لحاظ مولكولی، تا 3 روز بیشتر در بدن نمی‌ماند. البته اگر دارو به صورت عضلانی تزریق شود ممكن است زمان بیشتری در بدن باقی بماند. در مواردی مثل هنگام واكسن زدن، وجود بیماری‌های ویروسی، بیماری‌های قارچی سیستمیك (قارچ داخل بدن) و. . . كه سیستم ایمنی بیمار ضعیف شده است، مصرف كورتون‌ها خصوصا دگزامتازون می‌تواند سبب سركشی و بدتر شدن بیماری شود. در این موارد به هیچ عنوان نباید دگزامتازون مصرف شود.

برای سرما خوردگی دگزامتازون مصرف نكنید

دگزامتازون به علت  دارا بودن خاصیت ضدالتهابی متاسفانه در ایران برای سرماخوردگی و حساسیت‌های جزیی هم تجویز می‌شود كه به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. در دنیا دگزامتازون موارد مصرف خاص خود را دارد و برای این موارد هم دستورالعمل دارند. اما متاسفانه در كشور ما مصرف بی‌رویه این دارو مشكل‌ساز شده است. این مصرف بی رویه، اگرچه بیماری‌های ساده را آنی درمان می‌كند اما در مقابل عوارض بیشتری را برای فرد به ارمغان می‌آورد. یعنی در ابتدا ممكن است فرد احساس بهبودی داشته باشد اما در درازمدت اثر عكس خواهد داشت. خود دارو و مصرف به جای آن مشكلی ندارد و اتفاقا داروی خوبی هم است اما متاسفانه اشتباهاتی كه در تجویز و مصرف بی‌رویه وجود دارد پذیرفته شده نیست. دگزامتازون یك داروی اختصاصی است و برای نسخه‌های معمولی نباید تجویز شود.

مصرف دگزامتازون اعتیادآور است؟

دگزامتازون به معنای عام، اعتیادآور نیست اما وقتی دارو قطع می‌شود عارضه بیماری شدیدتر از قبل برمی‌گردد. به همین دلیل افراد پس از مدتی نیاز دارند كه مصرف دگزامتازون را ادامه بدهند و از قطع دارو امتناع می‌كنند. همچنین بعد از مدتی دوز قبلی مصرف پاسخ نخواهد داد و برای تاثیر باید دوز را بالا برد که همین بالا بردن دوز می‌تواند باعث زخم معده شود.

دگزامتازون، آرتروز را آرام می‌كند؟

كسانی كه دچار آرتریت یا آرتروز شدید هستند باید یكسری دستورالعمل‌ها را رعایت كنند؛ مثل كاهش وزن، پرهیز از صدمه به مفاصل، ورزش‌های توصیه شده و. . . كه معمولا این دستورالعمل‌ها توسط افراد جدی گرفته نمی‌شود؛ بنابراین برای كاهش التهاب و درد ممكن است از دگزامتازون استفاده كنند كه عملا كار درستی نیست. در بیمارانی كه دردهای آرتریتی دارند، پس از مصرف احساس راحتی مقطعی به وجود می‌آید و اینها به دلیل اثر ضدالتهابی دارو و احساس راحتی كه به دست می‌آورند ممكن است به مصرف این دارو تمایل زیادی داشته باشند اما باید دانست كه مصرف مداوم دگزامتازون می‌تواند باعث پوكی استخوان شود.

از طرفی معمولا كسانی این دارو را برای دردهای آرتریتی استفاده می‌كنند كه در سنین میانسالی و سالمندی هستند. در این سنین معمولا پوكی استخوان شروع شده و دگزامتازون می‌تواند این روند را تسریع كند. چاقی هم كه از دیگر عوارض دگزامتازون است به خودی خود باعث بدتر شدن وضعیت در آرتروز می‌شود.

عوارض چشمی، عفونت و سرطان

مصرف بی‌رویه كورتون‌ها و مشخصا دگزامتازون می‌تواند فشار چشمی را بالا ببرد و باعث آب مروارید و آب سیاه شود. به علاوه دگزامتازون سیستم ایمنی را ضعیف كرده و بدن را مستعد عفونت می‌كند. در بدن هر فرد عادی به‌طور متوسط روزانه 100 هزار سلول سرطانی تولید می‌شود كه سیستم ایمنی، این سلول‌ها را از بین می‌برد. دگزامتازون به عنوان عامل سرطان شناخته نمی‌شود اما به دلیل اینكه سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌كند، می‌تواند فرد را مستعد سرطان هم بكند.

 داروی زایمان زودرس یا عامل لب شكری؟

به‌طور كلی توصیه می‌شود كه خانم باردار دارو مصرف نكند، اما گاهی ممكن است طبق نظر پزشك مصرف دگزامتازون تجویز شود. موارد حادی از مصرف صحیح این دارو در بررسی‌ها دیده نشده اما اینکه این دارو در چه ماهی از زمان بارداری مصرف شود مهم است. شكاف كام یا لب شكری كه در برخی متون گفته می‌شود در اثر مصرف دگزامتازون در بارداری ایجاد می‌شود، در سه ماهه اول بارداری رخ می‌دهد. پس از این دوره نباید نگران مصرف منطقی دارو تحت نظر پزشك بود. به علاوه حتی گاهی در زایمان زودرس، ممكن است دگزامتازون تجویز شود. بنابراین همان‌طور كه سه ماهه اول بارداری ممكن است عوارضی برای مصرف دگزامتازون ذكر شود، در ماه‌های آخر ممكن است به عنوان دارو تجویز شود.

بیماران دیابتی و خطر عفونت با دگزامتازون

همان‌طور كه می‌دانید دگزامتازون سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌كند. دیابتی‌ها به دلیل بیماری خود مستعد عفونت هستند؛ بنابراین استفاده از این دارو می‌تواند مزید بر علت شود. پس بیماران دیابتی باید در مصرف دگزامتازون احتیاط داشته باشند. البته باید گفت در دیابتی‌ها هم زمانی كه موارد آلرژی وجود داشته باشد ممكن است دگزامتازون تجویز شود.


 چاقی از عوارض دگزامتازون است نه خاصیت آن!

از دیگر عوارض مصرف نابجای دگزامتازون چاقی است كه بسیاری از افراد از آن شكایت دارند. اگر كسی مدتی دگزامتازون مصرف كند ممكن است عارضه چاقی را شاهد باشد كه همین چاقی می‌تواند سبب‌ساز مشكلات و عوارض دیگر باشد؛ یعنی دارویی برای بهبودی تجویز شده كه عوارض آن می‌تواند نتیجه معكوس داشته و روند بیماری را بدتر كند. به علاوه حتی در مواردی دیده شده كه افراد برای چاق شدن و رسیدن به وزن ایده‌آل خودسرانه كورتون خصوصا دگزامتازون مصرف می‌كنند. خیلی عجیب و غیرمنطقی است كه بخواهیم از عوارض نامطلوب یك دارو استفاده كنیم تا نتیجه مطلوب بگیریم.

عقیمی و درمان ناباروری؛ تناقضی دوسویه

داروی دگزامتازون متاسفانه به‌طور نابجا به عنوان مكمل و برای افزایش وزن خصوصا در آقایان و در بدنسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر این دارو غدد فوق كلیه را فعال كند و روی هورمون آدرنال تاثیر بگذارد می‌تواند منجر به عقیمی شود. متاسفانه برخی از این عوارض هم برگشت‌ناپذیر ند. از سوی دیگر در برخی زوج‌های نابارور، ممكن است نازایی به دلیل التهاب لوله‌های رحمی یا تخمدان باشد كه در این موارد دگزامتازون به عنوان دارو تجویز می‌شود که با رفع التهاب، می‌تواند به باروری كمك كند. یعنی دگزامتازون به همراه آنتی‌بیوتیك می‌تواند التهاب و چسبندگی مجاری دستگاه تناسلی را رفع كرده و فرد را مستعد باروری كند. این دارو در درمان ناباروری، كاربرد خاص خود را در موارد خاص‌تر دارد. البته این تصور كه هركس نازاست، دگزامتازون مصرف كند بارور می‌شود اشتباه است.

دكتر فاطمه سلیمانی، دبیر كمیته كشوری تجویز و مصرف منطقی دارو:

آمارها چه می‌گوید؟

آمارها نشان می‌دهد در مجموع حدود 25 درصد از نسخه‌ها یعنی به‌طور میانگین از هر 4 تا 5 نسخه یكی شامل دگزامتازون است. براساس اخباری هم كه منتشر شده پرمصرف‌ترین داروی كشور دگزامتازون است. این آمار باید افراد را متوجه برخی نگرانی‌ها كند تا درباره مصرف این دارو حساسیت بیشتری داشته باشند.شاید یكی از مهم‌ترین دلایل تجویز این دارو اثر ضدالتهابی آن باشد که پس از مصرف حال خوبی در فرد ایجاد می‌کند. همین باعث می‌شود كه بسیاری از بیماران اصرار داشته باشند یك كورتون تزریقی یا دگزامتازون دریافت کنند كه هر چه سریعتر بهبودی حاصل شود.

غافل از اینكه بهبودی لحظه‌ای با استفاده از دگزامتازون می‌تواند درمان قطعی را به تعویق بیندازد و این یعنی که دوره درمان طولانی‌تر می‌شود و عوارضی هم به دنبال خواهد داشت كه بسیاری از این عوارض به دوز مصرف وابسته نیست و حتما لازم نیست دوز خاصی از این دارو مصرف شود تا عوارض خود را نشان دهد. بررسی‌های ما نشان می‌دهد دگزامتازون به دلیل اثر ضدالتهابی خصوصا در شرایط بیماری‌هایی مثل سرماخوردگی‌ها و. . . تجویز می‌شود كه باید گفت به لحاظ علمی كورتیكواستروئید‌ها جایگاهی برای تجویز در سرماخوردگی‌ها ندارند.

دریافت بدون نسخه

 دگزامتازون عوارض شایعی دارد كه باید در مواقعی كه نیاز به مصرف این دارو نیست اصراری به دریافت و تجویز آن نداشته باشیم. حتی در بسیاری از موارد مردم به‌طور خودسرانه این دارو را بدون نسخه دریافت می‌كنند كه اگر مصرف خودسرانه را به آمار تجویز اضافه كنیم به همان آمار یك چهارم ‌می‌رسیم یعنی از هر چهار نسخه، یكی دگزامتازون  این دارو جزو لیست داروهای مجاز برای ارائه بدون نسخه نیست اما آنچه در عمل اتفاق می‌افتد این است كه متاسفانه افراد به اصرار ممكن است بدون نسخه این دارو را دریافت كنند.

دگزامتازون در ایران و سایر كشورها

ممنوعیت مصرفی برای دگزامتازون در كشورهای اروپا وجود ندارد. آنچه وجود دارد این است كه در اروپا به‌طور كلی داروهای تزریقی در درمان‌های سرپایی تجویز نمی‌شود و تزریقات به شكلی كه ما در داروخانه‌ها با نسخه یا بدون نسخه دریافت می‌كنیم وجود ندارد . كشورهای اروپایی در ارائه كل داروهای تزریقی محدودیت دارند، داروهای تزریقی فقط در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها تجویز می‌شود و در درمان‌های سرپایی یا داروخانه‌ها بدون نسخه داده نمی‌شود. آنچه باید در نظر داشت این است كه نباید انتظار داشته باشیم برای همه مشكلات داروهای قوی خصوصا تزریقی تجویز شود.

بیمار باید در شرایط خاصی باشد تا بتوان برای او داروی تزریقی در نظر گرفت. یعنی بیمار یا باید قادر به بلع نباشد و یا در شرایط حادی قرار داشته باشد كه لازم باشد هرچه سریع‌تر دارویی به بدن او وارد شود تا شرایط به حد تقریبا نرمالی برسد یا زمانی كه دارو فقط به شكل تزریقی موجود است و فرم دیگری ندارد. در این شرایط مجبوریم از داروهای تزریقی استفاده كنیم؛ در غیر این صورت تجویز داروهای خوراكی، موضعی و یا حتی شیاف به داروهای تزریقی ارجحیت دارد. علت این است كه آمارها نشان می‌دهد فارغ از نوع دارو، تا 5 درصد احتمال ایجاد عارضه از خود تزریق وجود دارد؛ حتی اگر این تزریق آب مقطر باشد. به‌هرحال آبسه و ورم و. . . ناشی از تزریق هم خود به عنوان عارضه برشمرده می‌شود.

 آگاهی را افزایش دهیم

متاسفانه اتفاقی كه در كشور ما رخ می‌دهد این است كه معمولا درباره داروهایی كه پیك مصرف دارند به دنبال داروی جایگزین هستیم. در دوره‌ای پیروكسیكام زیاد مصرف می‌شد كه عارضه فلج پا را به دنبال داشت، دگزامتازون را به جای پیروكسیكام در نظر گرفتند. الان هم به دنبال دارویی جایگزین دگزامتازون هستند كه درست نیست. باید به جای اینكه به دنبال جایگزین برای داروهای پرمصرف باشیم، میزان مجاز مصرف را رعایت كنیم.  باید به جای حذف یك دارو، دانش و آگاهی، چه بیماران و چه پزشكان را افزایش داد.

وزارت بهداشت برای این مصرف بی‌رویه چه كرده است؟

سازمان غذا و دارو منتظر این نیست كه آماری به دست آید و سپس اقدام كند. ما در سطوح مختلف اقداماتی را انجام می‌دهیم. استخراج همین آمار، نتیجه اقداماتی است كه انجام شده و ما در 3 سال اخیر شاهد روند كاهشی مصرف دگزامتازون بوده‌ایم. مصرف دگزامتازون در این سال‌ها به سمت میزان مصرف منطقی شدن پیش می‌رود. به‌هرحال مثلث بیمار، پزشك و داروساز در تجویز و مصرف دارو نقش مهمی دارد و اقدامات مختلفی كه انجام می‌شود باید هر سه این رئوس مثلث را دربر گیرد.

در حال حاضر اقداماتی در حوزه مصرف منطقی دارو در سازمان غذا و دارو درحال انجام است. برنامه‌هایی را در گروه پزشكی در نظر گرفته ایم كه راهكارهای مدیریتی، نظارتی و آموزشی را شامل می‌شود. در كنار آن آموزش، اطلاع‌رسانی و آگاهی مردم است كه باید از عوارض داروها اطلاعات صحیح و كاملی داشته باشند.

خبرگزاری تسنیم: نخستین عارضه‌ دگزامتازون پوکی استخوان است و فشار خون، چاقی، مشکلات بینایی از قبیل کاهش بینایی، آب مروارید، آب سیاه، خونریزی گوارشی، اختلالات بسیار شدید هورمونی از عوارض دگزامتازون هستند.

دگزامتازون یا آنطور که خودمـــانی تــــر«دگـزا» می‌شناسیمش، پای ثابت نسخه‌های پزشکان عمومی در فصل سرماخوردگی است. خود پزشک هم که بخواهد مراعات کند و از فهرست ثابت 2 عدد پنیسلین، یک دگزا و یک سری قرص «کولد استاپ» دست‌کم دگزامتازون را حذف کند، اصرار ما آن را به نسخه بر می‌گرداند تا زودتر خوب شویم. دگزامتازون در کنار انواع آنتی بیوتیک‌ها، داروی آشنای ما ایرانی‌هاست. اشکال این دارو شامل شربت، قرص، قطره، آمپول، پماد و محلول‌ها آنقدر در بین ما شایع است که حالا کارشناسان درباره آن هشدار داده‌اند.

هر چند هشدارها در این‌باره تا‌کنون کم نبوده اما آخرین و جدی‌ترین هشدار را معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی ارومیه داد و گفت: نخستین عارضه‌ دگزامتازون پوکی استخوان است و فشار خون، چاقی، مشکلات بینایی از قبیل کاهش بینایی، آب مروارید، آب سیاه، خونریزی گوارشی، اختلالات بسیار شدید هورمونی از عوارض دگزامتازون هستند.

کامران دهقان ضمن توصیه به مردم جهت انجام دستورات پزشکان در به حداقل رساندن مصرف داروهای تزریقی افزود: دگزا‌متازون یا آنطور که بعضاً گفته می‌شود دگزا یکی از داروهایی است که در اشکال مختلف خود (شربت، قرص، قطره، آمپول و پماد و محلول‌ها) یکی از پرکاربردترین داروهاست.

وی با اشاره به اینکه دگزامتازون از دسته کورتیکو استروئیدهاست، گفت: کورتیکواستروئیدها یا همان کورتون‌ها دارای اثرات گسترده‌ای در قسمت‌های مختلف بدن هستند که این اثرات گسترده همانطور که می‌توانند در درمان طیف زیادی از بیماری‌ها مفید باشند، می‌توانند عوارض جانبی زیادی هم به جا بگذارند. متأسفانه پزشکان و بیماران علاقه‌ خاصی به این دارو دارند، چون به سرعت التهاب، تب و عوارض کوفتگی عضلانی را از بین می‌برد، داروی بتامتازون، دگزامتازون، تریامسینولون، داروهای تزریقی کورتون‌دار است، این دارو مانند شمشیر دولبه عمل کرده و عوارض خطرناکی به سیستم ایمنی بدن وارد می‌سازد. کورتون هر چند علائم بیماری را کاهش می‌دهد اما بیماری را از بین نمی‌برد.

درمان سرماخوردگی با دگزامتازون

« من هر وقت سرما می‌خورم تا دگزا نزنم خوب نمی‌شوم» ‌‌ این نکته مشترک بسیاری از مشتری‌های ثابت این دارو است. اثر دگزامتازون در سرماخوردگی‌های رایج بیشتر علامتی است. یعنی باعث سرکوب واکنش‌های ایمنی می‌شود و در نتیجه علائم بیماری را می‌پوشاند. این قضیه در سرماخوردگی‌های ویروسی چندان اشکالی ایجاد نمی‌کند، اما در سرماخوردگی‌های همراه با عفونت باکتریایی (مثلا انواع تب دار یا همراه با گلودرد چرکی) با سرکوب ایمنی بدن، برای باکتری‌ها فرصتی را برای سازماندهی نیروها و تکثیر فراهم می‌کند و در نتیجه ممکن است چند روز بعد منجر به شعله ور شدن بیماری و حتی ایجاد عفونت‌های شدید تنفسی شود.
این البته همه داستان دگزامتازون نیست.

دکتر دهقان نخستین عارضه‌ دگزامتازون را پوکی استخوان اعلام کرده و گفت: کورتون مانع رسوب کلسیم در استخوان‌ها می‌شود و فرایند استخوان‌سازی را کاهش می‌دهد. فشار خون، چاقی و مشکلات بینایی از قبیل کاهش بینایی، آب مروارید، آب سیاه، خونریزی گوارشی و اختلالات بسیار شدید هورمونی از دیگر عوارض دگزامتازون است.

این بماند که مصرف دگزامتازون برای افرادی که از دیابت و فشار‌خون رنج می‌برند یا زنان باردار می‌تواند با عوارض پیچیده‌تری همراه باشد. دسته دیگر مشتریان این آمپول اما دوپینگی‌ها و برخی بدنساز‌ها هستند. کورتون‌ها می‌توانند ضمن ایجاد نوعی حالت خوش آنی در فرد، باعث تغییرات آنی در میزان قند خون شوند و به‌صورت کوتاه‌مدت برخی توانایی‌های جسمانی را افزایش دهند‌به همین دلیل این دارو در فهرست ممنوعه دوپینگ قرار دارد.