ایـن «فـرا بنفـــش» که میگن یعـنی چــه؟

چند روزی است كه تب تابش اشعه فرابنفش، تهران را فرا گرفته است. از گوشه و كنار، توصیه‌های گوناگونی از ماندن در خانه گرفته تا تعطیلی استخرهای روباز و استفاده از چتر، كلاه و كرم ضد‌آفتاب و... ارائه می‌شود. گرمای هوا كم بود؛ حالا خطرناك شدن تابش آفتاب هم به آن اضافه شده! اما واقعا ماجرا از چه قرار است؟ این «فرابنفش» كه می‌گویند، یعنی چه؟

---

مركز سنجش ازن موسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران می‌گوید میزان پرتوپذیری اشعه فرابنفش معادل 9 بوده نه 11 و 12. وزارت بهداشت هم اعلام كرده كه «خطر بسیار زیاد» است و نه «خطر بسیار شدید»!

البته این داستان محدود به تهران هم نیست. ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، در محدوده‌ای قرار دارد كه به نسبت تابش نور خورشید به آن، به تابش عمودی نزدیك‌تر است بنابراین ما همیشه در معرض تابش اشعه فرابنفش بوده و هستیم. شایعات بسیار، گرد و غبار امسال یا آلودگی هوا را مقصر دانسته‌اند اما واقعیت این است كه به‌طور معمول، گرد و غبار و ذرات معلق در هوا ‌باعث می‌شوند تابش اشعه فرابنفشی كه به سطح زمین می‌رسد كمتر شود. بنابراین، ماجرای تابش فرابنفش بسیار شدید امسال هیچ ربطی به گردو غبار و آلودگی هوا ندارد.

اما مگر چه اتفاقی افتاده است كه ناگهان وزارت بهداشت در شروع چله گرما و در روزهایی كه گرد و خاك، راه نفس همه را گرفته است از مردم می‌خواهد به دلیل خطرات تابش‌های خورشیدی، خانه‌نشین شوند؟ توصیه‌ای كه این وزارتخانه حتی در روزهای آلودگی هوای تهران هم نداشت.

---

آن‌طور كه كارشناس دانشگاه می‌گوید، اوضاع بحرانی در لایه ازن دیده نشده كه روی تاثیرات اشعه  فرابنفش تاثیر بگذارد. زهرا شرعی‌پور می‌گوید: «دستگاه اندازه‌گیری ازن ما تغییر محسوسی را نشان نمی‌دهد. در همین مورد با ایستگاه ازن‌سنج اصفهان هم تماس گرفتیم كه نشان داد تغییری در ازن وجود نداشته است.

آن‌ها اشعه فرابنفش را هم اندازه‌گیری می‌كنند كه گویا تغییر ناگهانی در روزهای گذشته نداشته است».به گفته او مقایسه شرایط ازن و اشعه فرابنفش خورشید با سال گذشته هم تغییر محسوسی را نشان نمی‌دهد: «مركز سنجش اصفهان، شاخص اشعه فرابنفش این استان را 9 اعلام كرده است. البته در 2 ماه خرداد و تیر، ممكن است حتی میزان جذب پرتوهای فرابنفش، بیش از 11 باشد.»

---

 اگر همیشه همین بوده، وزارت بهداشت چرا از مردم خواسته است از خانه‌ها خارج نشوند و حتی لباس مناسب بپوشند؟وزارت بهداشت و شركت كنترل كیفیت هوای تهران اوضاع را خطرناك می‌دانند و مركز ژئوفیزیك آن را مانند سال‌های گذشته!به هر حال از آن‌جا كه میزان تابش اشعه فرابنفش در هر زمان و مكان به عوامل مختلفی بستگی دارد، ‌به‌نظر می‌رسد در این چند هفته همه شرایط در كنار هم به‌نحوی قرار گرفته‌اند كه میزان تابش اشعه فرابنفش از 11 ‌بالاتر رفته و در محدوده بسیار شدید جای گرفته است. گزارش‌ها حاكی از رسیدن شاخص تابش اشعه فرابنفش در تهران به 7/12 است. سایر شهرهای كشور هم از این تابش بسیار شدید در امان نیستند و شاخص تابش اشعه فرابنفش در اغلب آنها به 10 یا بیشتر رسیده است. به همین دلیل، تمام اقدامات لازم برای شاخص بالاتر از 11 را جدی بگیرید.

---

تابش اشعه فرابنفش، به دامنه موجی در گستره امواج الكترومغناطیس گفته می‌شود كه دامنه طول‌موج آن كوتاه‌تر از نور مرئی است. بخش قابل‌توجهی از تابش‌های خورشید در محدوده طول‌موج‌های كوتاه واقع شده كه به‌طور معمول پس از ورود به جو توسط گازهای موجود در جو جذب می‌شوند. یكی از این تابش‌های خطرناك، تابش فرابنفش (Ultra Violet یا UV) است كه در محدوده بینایی ما قرار ندارد و نمی‌توانیم آن را ببینیم، ‌به همین دلیل آن را اشعه تاریك هم می‌نامند.

---

•     ساعت روز

بیشترین میزان تابش اشعه فرابنفش مربوط به زمانی است كه نور خورشید عمودتر به زمین می‌تابد. برهمین اساس، 65 درصد تابش  اشعه فرابنفش خورشیدی بین ساعت 10 صبح تا2بعدازظهر به زمین تابیده می‌شود. برخی این بازه زمانی را بین ساعت 11 صبح تا 4 بعدازظهر می‌دانند.

•    عرض جغرافیایی

براساس اصل تابش عمودی نور خورشید، ‌میزان تابش اشعه فرابنفش در استوا خیلی بیشتر از سایر عرض‌های جغرافیایی زمین است اما در قطب جنوب و كشورهایی مانند شیلی و نیوزلند، به‌دلیل غلظت پایین مولكول‌های ازن كه به سوراخ لایه ازن معروف  هستند، میزان تابش فرابنفش خیلی بیشتر از حد طبیعی است.

•    ازن

‌لایه ازن مهم‌ترین سپر دفاعی زمین در برابر تابش اشعه فرابنفش است. میزان ازن در زمان‌های مختلف سال و حتی در طول روز متفاوت است. همین امر باعث می‌شود، میزان متفاوتی از تابش اشعه فرابنفش به زمین برسد. سوراخ شدن ازن، دفاع در برابر تابش اشعه فرابنفش را  با مشكلی جدی روبه‌رو كرده است.

•    فصل

بیشترین شدت تابش اشعه فرابنفش در فصل تابستان به‌خصوص ماه‌های خرداد و تیر است، باز هم به این‌دلیل‌كه در تابستان، تابش نور خورشید عمودی‌تر است. به علاوه آب‌وهوای مرطوب و وجود ابر در آسمان تا 50 درصد می‌تواند از شدت تابش فرابنفش كم كند. كاهش رطوبت و نبود ابر در فصل تابستان هم دلیل دیگری برای بالا رفتن میزان تابش فرابنفش در این فصل است.

•    ارتفاع از سطح دریا

هرچه ارتفاع از سطح دریا بیشتر باشد، میزان گردو غبار و دود و ذرات معلق در هوا كمتر و در نتیجه میزان تابش اشعه فرابنفش بیشتر می‌شود. دامنه‌های كوهستانی در مناطقی مانند كشور ما كه نور خورشید به آن به‌صورت مایل می‌تابد، به تابش عمودی نور خورشید كمك می‌كنند. بنابراین مناطق كوهستانی با ارتفاع زیاد بیشتر در معرض تابش اشعه فرابنفش قراردارند.

---

پوست نیمی از كودكان زیر 2 سال جهان در معرض پرتوهای فرابنفش دچار تغییر رنگ و تخریب می‌شود. شانس ابتلای این كودكان به انواع سرطان‌های پوست 2 برابر كودكان دیگر خواهد بود.

تنها استفاده از ضدآفتاب‌ها كافی نیست. برای حفاظت از پوست و چشم‌ها در برابر پرتوهای مخرب باید این نكات را رعایت كنید:

•  از لباس‌هایی با آستین‌های بلند، كلاه و عینك آفتابی استفاده كنید.

•  زمانی كه به ساحل می‌روید یا برای كوهنوردی یا اسكی آماده می‌شوید، به‌دلیل انعكاس نور از محیط اطراف‌تان باید بیشتر مراقب باشید.

•   از ساعت 10 صبح تا 4 بعدازظهر از خانه خارج نشوید یا از سایبان استفاده كنید.

---

هر نانومتر، یك میلیاردم متر است؛ هر چه طول‌موج كوتاه‌تر باشد، قدرت تابش بیشتر می‌شود.
تابش UVC، در لایه استراتوسفر جو زمین توسط مولكول‌های اكسیژن جذب می‌شود. در اثر این جذب، مولكول‌های اكسیژن به 2 اتم اكسیژن شكسته می‌شوند و مقداری گرما آزاد می‌شود. اتم‌های اكسیژن آزادشده، خود با مولكول‌های 2 اتمی اكسیژن موجود تركیب می‌شوند و مولكول‌های 3 ‌اتمی ازن را می‌سازند كه تشكیل‌دهنده لایه ازن هستند.

تقریبا تمام تابش UVC و تابش‌های كوتاه‌تر توسط اكسیژن موجود در لایه‌های بالایی جو زمین جذب می‌شوند و به زمین نمی‌رسند. لایه ازنی كه بدین‌ترتیب ساخته می‌شود، به‌دلیل وزن مولكولی تا ارتفاع 20-30 كیلومتری جو پایین می‌آید و درهمین ارتفاع گرفتار می‌شود.

برخی دامنه‌ها از تابش‌های اشعه فرابنفش، اصطلاحا به «نور سیاه» معروفند، زیرا به‌رغم مرئی نبودن، می‌توانند بدون باقی‌گذاشتن هیچ اثر حرارتی یا سوختگی، (از آن نوعی كه باعث آفتاب‌سوختگی معمولی است، مانند سرخ شدن یا تاول پوست و پوسته‌پوسته شدن آن) تا اعماق زیادی در بافت‌ها نفوذ كرده و از پیری زودرس پوست گرفته تا تخریب ساختار DNA سلول‌ها و احتمالا در حالات پیشرفته، تا سرطانی كردن آن پیش بروند. ‌هر چه طول‌موج كوتاه‌تر باشد، اشعه قوی‌تر است. پس، تابش نوع UVC از همه قوی‌تر است. اگر انسان برای مدتی در معرض این اشعه قرار بگیرد، پوستش از بین می‌رود. خوشبختانه لایه ازن مانند یك فیلتر اجازه نمی‌دهد كه این اشعه به زمین برسد.