مومیایی های ایرانی!

اگر بشنوید که مومیایی ها فقط به دوران باستان و کتاب ها و داستان های تاریخی تعلق ندارند، بلکه همین حالا هم افرادی هستند که در پزشکی قانونی کارشان مومیایی کردن اجساد است، چه احساسی پیدا می کنید؟

 حالا اگر بشنوید که مومیایی ها فقط به دوران باستان و کتاب ها و داستان های تاریخی تعلق ندارند، بلکه همین حالا هم افرادی هستند که در پزشکی قانونی کارشان مومیایی کردن اجساد است، چه احساسی پیدا می کنید؟

به دنبال قرارداد 1937 برلن و طبق قوانین حمل و نقل هوایی بین المللی پرواز، مومیایی کردن جسد در صورت انتقال از یک کشور به کشور دیگر اجباری اعلام شده است. تصور کنید که فردی برای مسافرت کاری یا تفریحی از یک کشور به کشور دیگری رفته و در آنجا دچار حادثه شده و جانش را از دست داده است. حالا خانواده اش می خواهند جسد او را به کشور خودشان منتقل کنند اما از آنجا که این کار زمان می برد، ممکن است گذشت زمان باعث فاسد شدن جسد و مهمتر از همه بیماری زا شدن آن شود.

 در چنین شرایطی است که خانواده متوفی باید طبق قانون، جسد را مومیایی کنند تا اجازه بارگیری جنازه به آنها داده شود و اینجاست که پای پزشکی قانونی و بخشی در آن که مختص مومیایی کردن اجساد است به میان می آید.

درباره اینکه فرآیند مومیایی کردن به چه صورتی انجام می گیرد، دکتر پریچهر خزعلی، مدیر کل امور تشریح و بررسی صحنه جرم سازمان پزشکی قانونی کشور می گوید: «از نظر علمی مومیایی (Mummification) به جسدی گفته می شود که در اثر تماس عمدی یا تصادفی با عواملی که باعث کند یا متوقف شدن روند فساد در جسد می شود مانند مواد شیمیایی، سرمای فوق العاده زیاد، هوای بسیار گرم و خشک همراه با کوران، بصورت کامل یا ناکامل حفظ شده است.

در مصر باستان که در این امر جزو با سابقه ترین ملت ها هستند مومیایی کردن به عنوان روشی برای حفظ جسد به کار می رفته است که در آن امعاء و احشاء و مغز را به استثنای کلیه ها و قلب خارج کرده، سپس جسد را در یک ماده شیمیایی به نام «ناترون» به مدت 50 روز می خواباندند و به این ترتیب آب جسد را خشک کرده و در انتها به کمک مواد رزینی معطر مثل سدر، دارچین و موم، جسد را از داخل و خارج آغشته می کردندو سپس در نوارهای پارچه ای که آنها را هم به موم (صمغ) داغ آغشته کرده بودند می پیچیدند.

این روش مومیایی کردن مختص به اجساد اشراف و فراعنه در مصر باستان بوده است و بعدها نیز در کشورها و ممالک دیگر با روش های متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است.

وی ادامه می دهد: «ما در کل دو نوع اجساد مومیایی طبیعی است که طبق علم باستان شناسی، انسان هایی هستندکه به واسطه شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی مثل قرار گرفتن در معادن نمک، بیابان ها با آب و هوای گرم و سوزان یا مکان های سرد و یخ زده، پس از مرگ اجسادشان به همان شکلی که در زمان حیات بوده بدون تجزیه محافظت شده و از خطر از بین رفتن محفوظ مانده اند، مانند مرد نمکی که جسدش در معدن نمک چهرآباد در استان زنجان پیدا شد.»
خزعلی در ادامه می گوید: «اما یک نوع دیگر از مومیایی کردن هم وجود دارد که به عنوان مومیایی کردن مصنوعی شناخته می شود. این روش مومیایی، فرایندی است که با استفاده از روش های مختلف توسط متخصصان برای جلوگیری از روند فساد یک جسد همچون تغییر رنگ، خروج مایع از منافذ جسد، باد کردن و متعفن شدن جسد و ... صورت می گیرد.»

در این روش در ابتدا معده و روده فرد متوفی که محتویات آن دارای آلودگی بالاست خارج شده و سپس برای انجام مومیایی آماده می شود.

مدیر کل امور تشریح سازمان پزشکی قانونی درباره روش های موجود نیز اینچنین می گوید: «در سراسر دنیا روش های مختلفی با استفاده از انجامد، استفاده از انواع مواد شیمیایی، فیکساتور و ... برای مومیایی کردن وجود دارد. در کشور ما نیز از مواد شیمیایی خاصی استفاده می شود که با دستگاه مخصوصی از طریق عروق به داخل تمامی بافت ها هدایت شده و به این ترتیب این نوع مومیایی باعث می شود که در مدتی که برای نقل و انتقال جسد تا کشور متبوع لازم است روند پیشرفت فساد کند شده و بدون اینکه در ظاهر جسد تغییری ایجاد شود، جسد از فرایند تجزیه شدن و فساد تا زمان دفن حفظ می شود.»

خزعلی درباره مومیایی کردن جسد در زمان حال می گوید: «وقتی فردی خارجی در یک کشور به هر دلیلی فوت کند و خانواده او بخواهندن متوفی را به کشورشان بازگردانند، علاوه بر تعیین علت فوت متوفی باید طبق قرارداد فوق، جسد مومیایی شود. به این ترتیب بعد از انجام کارهای اداری و فرایند مومیایی شدن توسط متخصصین امر، گواهی تایید مومیایی شدن فرد به سفارت مربوطه تحویل می شود تا به وسیله آن تمامی کارهای هواپیمایی و گمرکی انتقال متوفی انجام شود.»

این جسد مومیایی شده سپس با حضور بستگان فرد یا نماینده قانونی آنها یا یک نماینده از سفارت کشور فرد متوفی و نماینده گمرک در سازمان پزشکی قانونی در جعبه های چوبی و آهنی بسته بندی شده و جهت حمل به کشور متبوع آماده می شود.

وی همچنان اضافه می کند: «البته برای اجسادی که از راه های زمینی نیز منتقل می شوندمثل افرادیکه تبعه کشورهای همسایه هستند در صورت درخواست بستگان، مومیایی انجام می شود.»

وی ادامه می دهد: «از قدمت این مسئله در ایران بطور دقیق اطلاعی ندارم اما ا زمانی که سازمان پزشکی قانونی ایجاد شده این امر نیز انجام می گرفته است. البته در ایران این کار تنها در شهر تهران صورت می گیرد چرا که انتقال بیشتر اجساد از طریق فرودگاه بین المللی صورت می گیرد.»

موزه ذوالفقاری زنجان: مومیایی‌های ایرانی

مردان نمکی نامی است که به شش مومیایی کشف‌شده در زمستان سال 1372 خورشیدی در معدن نمک چهرآباد استان زنجان داده شده‌است. داستان مردان نمکی داستانی است شنیدنی از آنهایی که به ناگاه از اعصار تاریک تاریخ به عصر جدید پرتاپ شده اند.
 
در زمستان سال 1372، معدن‌کاران به‌هنگام خاکبرداری و استخراج نمک از معدن زیر تپه‌های این منطقه، با نیم‌تنه یک جسد روبه‌رو شدند. این جسد دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود. جسد مزبور در اواسط یکی از تونل‌های معدن، که حدود 45 متر طول داشت، به‌دست آمد.

از تاریخ 6 اسفند 1372، کاوش‌ها در این منطقه آغاز شد. درپی کاوش‌ها؛ یک ساق پا درون چکمهء چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شی نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خردشده استخوان نیز پیدا شد. باستان شناسان در مورد ظاهر این پیکر گفته‌اند احتمالا مرد نمکی از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است، زیرا بر روی لباس او جواهرات و زیورآلاتی پیدا شده که مخصوص این طبقه بوده، و همچنین آنها چنین فرضیه دارند که او یا درحال فرار به غار پناه برده یا در جنگی از میدان گریخته و به غار پناه آورده و آنجا فوت کرده و موریانه‌ها پیکرش را، که از نمک پوشیده بوده، خورده‌اند.

این داستان کشف نخستین مرد نمکی در ایران است. مردان نمکی نامی است که به شش مومیایی کشف‌شده در زمستان سال 1372 خورشیدی در معدن نمک چهرآباد استان زنجان داده شده‌است. داستان مردان نمکی داستانی است شنیدنی از آنهایی که به ناگاه از اعصار تاریک تاریخ به عصر جدید پرتاپ شده اند.

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی شماره یک در سال 1372 تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت. پاییز 1383 معدنکاران در حین کار با بولدوزر دوباره با بقایای اسکلت انسانی برخورد کردند که بدلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته علاوه بر جمع‌آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری اشیا به دست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بررسی‌های نخستین بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی شماره 2 نامگذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180 سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده است.

از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد.

 کشف اتفاقی مرد نمکی شماره 2 و مجموعه‌ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان شناسی در معدن نمک چهرآباد پس از گذشت 11 سال شد. بنابراین کاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی‌ماه 1383 به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده آغاز شد.

مرد نمکی شماره 3 همچون مرد نمکی 2 به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال 1383 کشف شد. بدلیل سقوط یک صخره بسیار بزرگ نمک بر روی مرد نمکی شماره 3 و همچنین کشف آن توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه تکه به دست آمد. آنچه که مرد نمکی شماره 3 نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.

  مرد نمکی شماره 4 سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت‌های بدن این مومیایی سالم باقی مانده است. این جسد شامل مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است.

براساس پژوهش‌های انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی‌متر و بر گوش‌هایش حلقه فلزی دیده می‌شود، موهای سر وی کوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده است و از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد.

 از ویژگی های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می‌شود، این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.

پنجمین مومیایی طبیعی نیز در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیه قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های پیشین بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده است.

بر خلاف مومیایی نمکی شماره 4 بیشتر بافت بدن مرد نمکی شماره 5 پوسیده و از بین رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. موی سر جسد به شرایط محیطی که مرد نمکی در آن قرار گرفته بر می‌گردد، کم بودن میزان نمک در این محیط نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی شماره 5 است.

 ششمین مرد نمکی با آغاز فصل سوم کاوش در خرداد 1386 براثر بارندگی‌ها و شستشوی نمک، پش از حدود 40 سانتی‌متر حفاری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره 2 پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی مانده است. جمجمه ششمین مرد نمکی مـربوط به دوره ساسانی است.

پیکر نخستین مومیایی در معدن نمک چهرآباد واقع در یک‌کیلومتری جنوب روستای حمزه‌لو در ناحیهء غرب شهرستان زنجان پیدا شده‌است. سر و پای چپ یکی از این مردان در موزهء ایران باستان تهران قابل بازدید است. جسد سه تن دیگر از مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در شهر زنجان نگهداری می‌شود.

با انجام آزمایش‌های سالیابی به روش کربن 14، که بر روی نمونه استخوان‌ها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود 1700 سال (اواخر اشکانی – اوایل ساسانی) برای مرد نمکی تعیین گردید. آزمایش‌های دی‌ان‌ای نشان داد که سن مرد نمکی هنگام مرگ حدود 37 سال و قد وی حدود 175 سانتی متر بوده‌است.

عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی» در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخشهای مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف است.

  در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و باز سازی گردید. با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهر آباد در سال 1386 موزه موقت مومیایی ها در این مکان بوجود آمد و در سال 1388 اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.

این بنا در سال 1375 خورشیدی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

در حال حاضر به استثنای مومیایی نمكی شماره 1 كه در موزه ملی كشور نگهداشته می شود بقیه اجساد و اشیای بدست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداری می شوند.

 ساعت بازدید:
•  در 6 ماهه اول سال 8.30 الی  13و 15 الی 19 عصر
• در 6 ماهه دوم سال 8.30 الی 13 و 15 الی 18.30 عصر
تعطیلی: روز سه شنبه هر هفته
بهاء بلیط: داخلی 15000 ریال و خارجی 100000 ریال
نشانی: زنجان، سبزه میدان، عمارت ذوالفقاری

 منبع:tebyan.net