کاشی کاری معقلی

کاشی معقلی به چه کاشی گفته میشود :
نوعی کاشی کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشیهای کوچک کار معقلی صورت می گیرد.

 

تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشیها جلو گیری می کند.با این عمل پریدن و خرد شدن لعاب کاشی به حداقل می رسد.انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند.

 

 

ریشه واژه معقلی :

کاشی معقلی به نوعی کاشی مزین به خطوط کوفی بنایی گفته می شود که برای تزئین سطوح مختلف در معماری سنتی استفاده می شود. کوفی بنایی (معقلی) نوعی کاربردی از خط کوفی است که در بناها و معماری ها جلوه گر شده است و به دلیل استفاده آن در روی بناها، خط بنایی لقب گرفت و به صورت های مختلف پدیدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندی می شود، ولی می توان نام های منحصر، مربعی یا مستطیلی و متداخل تطبیق نمود.

 

خط معقلی در کتابت رایج نبود، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی، معتقد است که به این خط کتابت نیز می شد و آن را جزو خطوط می آورد. چون اساس این خط روی خانه بندی خط کشی می شود، به این ترتیب که اول کاغذ مانند صفحه شطرنجی خط کشی و خانه بندی می شود، و بعد از تقسیم خانه ها، حروف آن مرتب می شود و چون این خط به ترتیب فوق نوشته می شده، آن را با آجر روی عمارات به آسانی می چیدند تا هم عباراتی از آن خوانده شود و هم دیوار عمارت را تزئینی باشد. به این نسبت آن را خط معماری یا خط بنایی نامیده اند.

 

خط بنایی:
خط بنّایی یا مَعْقِلی یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویه‌دار به‌شمار می‌رود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود.

 

اساس کوفی بنایی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونه‌ای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشته‌های افقی و عمودی پر می‌شود. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه هایی برخورد می‌کنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آنها از کلماتی تشکیل شده‌اند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته می‌شود.

 

 

خط بنایی از خط کوفی مشتق شد. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبه‌های مختلف بناها یا سرلوحه‌های کتاب‌های مذهبی به‌کار می‌رفت.

 

نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته است. اما خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و به‌ویژه در مساجد دیده می‌شود و سپس در دوره‌های ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به شمار می رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طی کرد و سپس در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و تزئینات ایوان‌ها در پشت و پهلوی قوس‌ها و بدنه مدور مناره‌ها به کار گرفته شد.

 

 آرامگاه محمد محروق در نیشابور

معقل در لغت به معنی حصین (پناهگاه و کوه بلند آمده است) این معنی با این نوع خط بنایی مطابقت دارد و این نظریه منطقی است که خط بنایی پس از این که به کمال مطلوب رسید، معقلی نامیده شده باشد. به نظر می رسد خط معقلی بعد از خط کوفی و از روی آن استخراج شده باشد و در زمان تیموریان یعنی در قرن نهم هجری که از لحاظ خط و خوشنویسی یک دوره طلایی به شمار می رود این خط برای تزئین بناها از روی خط کوفی استخراج شده که در کوفی یک دانگ دور است و پنج دانگ سطح و در خط معقلی دور نیست و همه سطح است.

 

در معماری کاربرد نقوش معقلی با استفاده از مصالحی مانند: کاشی و آجر (جداگانه و درهم) ساخته می شود و در تزئینات سطوح داخلی و خارجی اماکن مقدسه و ایوان ها و پیکر مناره ها به کار گرفته می شود. در حرم مطهر رضوی نمونه های زیبایی از این کاشی کاری وجود دارد.

 

به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارت‌ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها در ساختمان‌ها به‌کار می‌رود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده است.

 

امروزه به سبب اینکه جنبه‌های تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می توان به عنوان پایه ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشته گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کرده‌اند.

 

کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومی‌سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.

 

نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریشتهران نیز قابل مشاهده است.

 

استاد مهدی پنجه پور یکی از معدود اساتیدی است که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می باشد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

 

آثار بنایی - مسجد جامع اصفهان

 

    نام علی به خط بنایی در آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل

 

    خط بنایی بر سر در مسجد ماردین در ترکیه

منبع:iran-eng.com

ویدیو مرتبط :
‫کاشی کاری‬‎

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

نگاه سرد به هنر کاشی کاری

 

 

کاشی کاری هنر و صنعتی است که از گذشته های بسیار دور برای تزئین بناهای گوناگون و به ویژه بناهای مذهبی استفاده می شد. کاشی کار با ذوق و سلیقه خود به شکلی ماهرانه طرحی ظریف را بر دیواره ها و گنبدهای این بناها می نگاشت.این هنر به عنوان یکی از قدیمی ترین هنرهای ایران زمین به شمار می رود به طوری که جلوه هایی از ظرافت و هنر هنرمندان کاشی کار را در بناهای گوناگون به ویژه بناهای مذهبی و تاریخی در نقاط مختلف ایران می توان مشاهده کرد.خراسان شمالی نیز بی نصیب از زیبایی های این هنر نیست.

بناهایی هم چون عمارت مفخم، آینه خانه، بش قارداش، امام زاده حمزه رضای شیروان و بنای شاهزاده حمزه بن موسی دهنه شیرین اسفراین، یادگار هنرمندان زبردستی است که با ترکیب رنگ های گوناگون و کنار هم قرار دادن قطعات ریز کاشی، این بناها را تزئین کرده اند و پوششی زیبا و در عین حال مستحکم را زیبنده آن ها ساخته اند. این کاشی کاران هنری ماندگار را به یادگار گذاشتند اما این بناهای تاریخی که هر یک به نوعی بیانگر هویت و تاریخچه هر قوم است، بعد از گذشت چند قرن تا حدی تخریب شده است. در حال حاضر بناهای تاریخی استان مانند عمارت مفخم و آیینه خانه مفخم بجنورد که به عنوان بزرگ ترین و شاخص ترین آثار معماری دوره قاجار در خراسان شمالی به شمار می رود و نمونه های خوبی از به کارگیری نقوش و طرح های کاشی است، به مرمت و بازسازی نیاز دارد. اما نکته ای که حائز اهمیت است نگاه سرد به هنر کاشی کاری و هنرمندان این عرصه در استان است.

متاسفانه این هنر با وجود سابقه طولانی در ایران و به ویژه در خراسان شمالی اکنون عزلت نشین شده است و در سراسر خراسان شمالی نمی توان نامی از هنرمند کاشی کار زبده و کارآزموده به زبان آورد.به گفته معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی هر ساله و بر حسب نیاز از محل اعتبارات استانی، مرمت کاشی کاری های آثار تاریخی انجام می شود، اما برای مرمت از کاشی کاران استان های دیگر از جمله خراسان رضوی استفاده می شود. این موضوع علاوه بر صرف هزینه های گزاف انگیزه را از هنرمندان علاقه مند سلب می کند. از طرفی نیز از بین رفتن جایگاه کاشی و کاشی کاری در نسل امروز از جمله مشکلات عمده جامعه هنری محسوب می شود به طوری که فراموش شدن ظرافت و زیبایی کاشی و کمرنگ شدن نقش آن در ساخت و تزئین بناها این مشکل را تشدید کرده است و اکنون به جز در شهرهایی هم چون مشهد و اصفهان که به این هنر و کاربرد آن توجه می شود، کمتر کسی برای فراگیری این هنر و انتقال آن به نسل های آینده قدم برمی دارد.

تنها روزنه ای که برای جان دادن دوباره به این هنر به ذهن می رسد به روز کردن این هنر است تا استفاده از کاشی کاری به جای تزئینات رواج یافته امروزی در میان مردم جایگاه خود را بیابد. نقش تبلیغات رسانه ای و فرهنگ سازی نیز بی اهمیت نیست. استفاده از کارشناسان و افراد تحصیل کرده در این رشته ها برای کاربرد و طراحی نقوش جذاب و مناسب با سلیقه نسل امروز از جمله راهکارهایی است که می تواند مسیر رشد و ترقی این هنر را هموار کند.نقش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان نیز به عنوان نهاد دخیل در این امور انکارناپذیر است.
منبع:khorasannews.com