هنر پوستین دوزی

پوستین یکی از قدیمی‌ترین اشکال لباس است که تمام یا قسمت عمده‌ای از آن مستقیما از پوست حیوانات پشم دار ساخته شده باشد.

 

پوستین دوزی یکی از هنرهایی است که قدمت آن به زمانی برمی گردد که انسان برای گرم کردن خود به اولین چیزی که فکر کرد همین پوست بود و نشانه استفاده از پوست در نقاشی های روی دیوار نگاره های قدیمی یافت می شود. طبقات مختلف جامعه با توجه به رتبه و درجه بندی اجتماعی خود از پوست استفاده می کردند. افراد متمول پوست حیوانات با ارزش تر مانند ببر و پلنگ را بر روی دوش خود می انداختند.

 

صنعت پوستین دوزی از گذشته نسل به نسل از نیاکان ما به مردان و زنان امروزی رسیده است و امروزه خراسان رضوی ( منطقه شاندیز ) یکی از اصلی ترین مراکز تولید این هنر هست.

 

در ایران از پوست گوسفند (شامل حداقل بیست نوع مختلف) و سایر حیوانات حلال گوشت برای دوختن پوستین استفاده می‌شود. ولی سایر حیواناتی که پوست آنان به منظور تولید خز بکار می‌رود شامل مینک، سگ آبی،انواع روباه، خرگوش، سمور، راسو، قاقم، گربه و سگ هستند. بدیهی است که ارزش پوستین دوخته شده از پوست جانوران گوناگون تفاوت چشمگیری دارد.

 

مراحل کار
مراحل کار به این شیوه است که پوست را پس از جداسازی صحیح از حیوانات ، به مدت 2 شبانه روز در آب خیسانده می شود . بعد از این مرحله آنرا کاملا شستشو می دهند تا چربی های اضافه بر روی پوست کاملا از بین برود بعد با استفاده از آرد جو و نمک پشت پوست را می پوشانند و آنرا جمع می کنند و می گذارند تا مدتی به همان حالت بماند.

 

بعد پوست را با با استفاده از یک وسیله که در زمانهای گذشته سنگ بوده است و امروزه سمباده مخصوصی داردسمباده می زنند تا کاملا پوست صاف و یک دست و شود. بعد از این مرحله نوبت به رنگ زدن پوست می رسد. رنگ ها اکثرا در تنالیته قهوه ای هستند. رنگ های دیگری مانند بنفش، مشکی، سورمه ای هم بر روی آن می زنند.

 

در این مرحله پوست برای برش زدن آماده است. الگو هایی را که از قبل آماده شده است را بر روی پوست می گذارند و قیچی می کنند و در نهایت محصولاتی تولید می شود مانند: پالتو، کفش های رو فرشی، کیف ، جلیقه ، کلاه و شال گردن که در کارگاه های خیاطی یا با چرخ آنها را می دوزند و یا دست دوز هستند. و مسلما کالاهایی که دست دوز هستند هم ارزش بیشتری دارند و هم کیفیت بالاتری دارند.برای تزئین پوستین نیز از هنر سوزن دوزی و با رنگ آمیزی استفاده می کنند.

 

هم اكنون هم ‏در بعضی از روستاهای استان عده معدودی از روستاییان مبادرت به این امر می كنند. اما به علت ‏گرانی بیش از حد پوست هر روز تعداد این افراد كاسته می شوند.
منبع:tebyan-zn.ir

ویدیو مرتبط :
‫آموزش دور دوزی در هنر رشتی دوزی (خانم جعفری)‬‎

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

هنر سرمه دوزی

 

سرمه دوزی یکی از رودوزی‌های شاخص و فاخر ایرانی است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا‌ و یا نقره یا مطلا‌ و آلیاژهایی به صورت لوله‌ای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده می‌شود . این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت می‌گیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که به‌اندازه لا‌زم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته می‌شود

 

از تاریخچه این نوع دوخت در دوران كهن، نوشته ای در دست نیست ولی آنچه مسلم است توجه ایرانیان به آرایش یقه لباسها وسمبوسه های لشگری و درباری و تزئین درفشها آنها را وادار به تولید این نوع نخهای تزئینی میکرد.
زمان رواج این نوع نخ را می توان دوره اشكانیان دانست . در این دوره فراورده های دوخت تزئینی كه یکی از اقلام صادراتی ایران را تشكیل می داد و یكی از هنرهایی كه اسكندر مقدونی را به حیرت واداشته بود وجود پارچه های زرفت ودوختهای تزئینی ایرانی بود كه سرمه دوزی نیز یكی از این دوختها بوده است .

 

در دوره ساسانی نیز این هنر ادامه داشت تا اینكه در دوره صدر اسلام با عنایت به تعهدات هنرمندان ایرانی برای تولید پرده خانه خدا سرمه دوزی به منتها درجه شكوفایی رسید در این دوره سوره های كوتاه و یا آیاتی از قرآن مجید بشیوه خطوط سته محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع طراحی و سرمه دوزی می كردند ولی روی نوشته یا قبلا نخ ضخیمی مثل قیطان می دوختند بعد روی آنرا با سرمه دوزی بصورت ساقه دوزی می پوشاندند تا جلای خاصی به آن می بخشید یا در پرده فیس خانه خدا كه یادگار دوران تیموری است و اكنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

 

 

انواع دوختها از جمله :ابریشم دوزی، گلابتون دوزی، ده یك دوزی، كمند دوزیف شرفه دوزی و سرمه دوزی در ان دیده می شود.
در تمام دوره های اسلامی این دوخت از مجد و شكوه بالایی برخوردار بوته است . دوره اوج این هنر در عصر صفوی بوده است .
آثار باقیمانده از این دوره خود گواه بر این مدعا است . پرده نفیسی كه در موزه هنرهای تزئین یایران نگهداری می شود و مربو ط به این دوره می باشد گویای اوج تحول این هنر می باشد . در روی این پرده كه با نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده است انواع دوختهایی از قبیل : گلابتون دوزی، ده یك دوزی، پیله دوزی، سرمه دوزی و ملیله دوزی دیده می شود. در دوره های بعدی یعنی افشار، زند ، قاجار و معاصر، این دوخت به سیر تحول خود ادامه داده و در این دوره ها نخهای سرمه از لحاظ كیفی و كمی اصالت خود را از دست داده اند ولی تعداد آثار باقیمانده از ایندوران حكایت از ادامه رواج این دوخت دارد.

این دوخت در اكثرموارد با دوختهای دیگر هماره می باشد مثل دوختهایی از قبیل : پیله دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دزیف شرفه دوزی، شمسه دوزی، ده یك دوزی، صدف دوزی، سنگ دوزی، مرصع دوزی، منجوق دوزی،پولك دوزی، زغره دوزی، مروارید دوزی و غیره.

نقوش متعددی كه در سرمه دوزی بكار گرفته می شود عبارتند از : انواع گلهای گلدانی و صحرایی و حاشیه ای و جناغی، حرابی، محرماتی راست و كج، انواع بته جقه ای ها، سروی، سروچه، گل بادامی، انواع خطوط و كلمات بخصوص خطوط طغرایی معمایی، مثنی، دیوانی، گلزار، اسلیمی و ختایی، نقوش حیوانی و انسانی، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشه های انگوری، انواع میوه ها، ستاره ها، ترنی و سر ترنجی و نیم ترنجی و كتیبه ای و غیره.

 

از سرمه دوزی برای تزئین : انواع تابلوهای تزئین، تزئینات دور یقه، پبش سینه، سمبوسه، كمربند و كیسه های پول، قلمدانف شانه، مسواك، قیچی، مهر، سرمه دان، رویه سینه، حنابندان عروس، سفره های قند، بقچه سوزنی، سجاده، پرده های نفیس، جهازیه عروس، رویه جعبه های نفیس، رو میزی، رو كوسن، و غیره استفاده می نمایند.
از مراكز این دوخت می توان به شهرهای : اصفهان، تهران، بندرعباس، كاشان، یزد، استان هرمزگان و قسمتی از استان كردستان و قزوین اشاره نمود.

 

 

این دوخت معمولا بر روی: مخمل، ماهوت، ابریشم، تافته، اطلس، ساتن، و پارچه های ابریشمی انجام می گیرد.

 

از انواع دوختهائی كه بیشتر در این دوخت بكار می رود می توا ن به دوخت : زنجیره ای، برگ دوزی، جناغی، دوردوزی، مارپیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی و بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگ های مختلف را نام برد . از انواع سرمه های موجود می توان به سرمه مات، سرمه الماسی )شان شاین(، سرمه بلرسنت طلایی و نقره ای، سرمه ساده وباریك و ضخیم و سرمه فرانسوی اشاره نمود.

 

خانم زینب السادات عارفی متولد اول بهمن ۱۳۳۶ تهران که در سرمه دوزی سابقه ۳۵ ساله دارد. مدت ۸ سال است که حرکتی نوین را در دوخت سرمه ایجاد کرده که حاصل آن خلق آثار نفیس و ارزشمندی است تحسین برانگیز و درخور تقدیر البته ایشان آنرا نتیجه یک اتفاق در زندگی خود می‌داند که سبب تفاوت نگاه وی به سرمه دوزی و ایجاد سبک و سیاق کنونی وی شده وجود عناصر هنری نظیر بافت، رنگ، طرح، نقطه و خط در کنار فناوری نوین در دوخت سرمه و تلفیق آگاهانه گذشته و حال، با اولین نگاه به آثار ایشان به چشم می‌خورد بطوری که می‌توان دریافت که بیان بصری و شیوه‌های کاربرد تکنیک در دوخت هر دو در قالب طراحی موزن و فن استادانه در جهت یکدیگر حرکت می‌کنند، نقوش و طرح‌های اسلیمی و گل‌های ختایی حالتی استوار و تذهیب گونه دارند.

 

 

دوخت سرمه‌ها به گونه‌ای اجرا شده که گویی با مداد طراحی نقوش را با‌هاشورهای منظم و در موازات هم پدیدار کرده و در موارد لزوم مواد دیگری چون مروارید‌های ریز و منجوق و پولک و پارچه‌های مخمل و ترمه و ساتن بکار گرفته شده تا حضور رنگ را در آثار خود متجلی سازد. قدر مسلم این رخداد اتفاقی نبوده بلکه حاصل بلوغی هوشمندانه و حرکتی درست و انسجام یافته و متشکل از عناصر هنری و فنی در ساختار کلی در ادامه مسیری بوده که سال‌ها پیش آغاز گردیده بود.

 

با وجود خلق و خوی صبورانه و آرام و تعمق در بیان متواضعانه وی بی دلیل نیست که حاصل چیدن تک تک میلیون‌ها بخیه‌ای که با بردباری هرچه تمام‌تر و با دقت و ظرافت بسیار کنار یکدیگر دوخته شده، آنچنانکه زیبایی از پس تلا‌لو زر و سیم طلوع می‌کند. اگر چه بسیاری از هنرهای اصیل و مردمی‌در طول زمان دستخوش تغییرات و فراز و نشیبهایی بوده‌اند، سرمه دوزی نیز از این قائده مستثنی نبوده اما تعمق، تفکر و چاره‌اندیشی دلسوزانه در زمینه حفظ، احیای ارزش‌های ملی، فرهنگی و هنرهای اصیل ایرانی و تحولا‌ت عمیق به لحاظ هنری و فنی، کاربردی و طراحی با استفاده از فناوری‌های نوین لزوما محسوس می‌باشد آنچنانکه در خور و شایسته شان هنرمندان بی ادعای صنایع دستی و هنرهای سنتی است بدون هیچ گونه شعارزدگی بکوشیم چرا که صنایع دستی امروز را شعور باید نه شعار.

 

منبع تصاویر: molanagallery.com