نگرشى بر دلایل انطباق‏ الگویى حافظ بر سهراب

 

حافظ، غزلسراى بزرگ، منبع الهام در فرهنگ عمومى ماست و بر بسیارى از اندیشه ها، نمادها و رفتارها و حتى معمارى ایرانى تاثیرگذار بوده است. تاثیر حافظ بر نرم‏افزار و سخت افزار اندیشه و فرهنگ ایرانى چنان عمق و گستره اى دارد كه از سبك هندى و صفویه و تاثیر بر فلسفه ملاصدرا گرفته تا بر ادبیات نو و معاصر ما ادامه دارد. شاید بتوان ادعا كرد كه تا امروز هیچ خانه اى نبوده است مگر اینكه در كنار كلام‏الله، یك جلد دیوان حافظ وجود داشته است و این جذابیت و شیفتگى الزاما در یك رده سنى، پیر یا جوان، منحصر نبوده و هر دو قشر پیر و جوان چنین رویكردى به حافظ و اشعار نغز او داشته اند. بسیارى از اساتید ادبیات، رمز و راز این رویكرد را بهره وافر حافظ از قرآن مى‏دانند؛ همان كه خود میگوید:

 

صبح خیزى و سلامت طلبى چون حافظ

هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم

اما قرآن و حافظ چه چیز مشتركى را گفته اند كه به طبع انسان گوارا آمده كرده است؟ حافظ شناسان، شعر حافظ را آیینه تمام نماى روح و روحیه و عقیده و سلیقه و نگاه و نگرش او به انسان و جهان و طبیعت و ماوراى طبیعت دانسته اند و مهمترین وجهه همت او قرآن‏شناسى است.

حافظ خود در جایى دیگر ادعا می‏كند كه قرآن را از حفظ مى‏خوانده است:

 

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ

قرآن ز بر بخوانى در چارده روایت

 

ایمان او آمیزه اى از معنویت و رهیافت «شریعت - طریقت - حقیقت » بوده و طنزش گویاى این است كه اگر چه شیعى كامل نیست، اما درد دین دارد و تلاش مى‏كند كه ارزش‏هاى تحریف شده را باز نماید:

 

زاهد چو از نماز تو كارى نمى‏رود

هم مستى شبانه و راز و نیاز من

 

و نهایتا اینكه حافظ در برابر زیبایى و ظرافت ناز و نوش‏هاى زندگى طبع حماسى دارد و زهد را فقط مناعت نفس و طهارت روح مى‏داند، نه ریاضت كشى‏هاى بیمارگونه و رهبانیت هایى كه با ریا آمیخته است.

به تعبیر بهاء الدین خرمشاهى، حافظ انسان كامل نبوده است، ولى كاملا انسان بوده است. پیر او معلوم نیست چه كسى بوده، اما او پیر بسیارى شده است:

 

پیر دردى‏كش ما گر چه ندارد زر و زور

خوش عطابخش و خطاپوش خدایى دارد

ویژگى مهم حافظ نیز در نوع بینش و نگاه او به مسئله انسان است. بنا به نوشته استاد مطهرى (ره) انسان مورد نظر حافظ «جام جم‏» است. همان جام جهان نمایى كه عرفا مد نظر دارند و مى‏گویند قلب انسان، روح انسان و معنویت انسان، همان جام جهان نماست. اگر انسان به درون خویش نفوذ بكند و درهاى درون به روى انسان باز شود، از درون خودش تمام عوالم را مى‏بیند:

 

سال‏ها دل طلب جام جم از ما میكرد

آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا میكر‏د

 

شاید همین خاصیت جام جهان نمایى حافظ است كه عامى و نامى را به سوى فال و طالع‏بینى در شعرش كشیده و مى‏خواهند كه سرنوشت مقدر خود را از درون مضامین شعرى او تفسیر و تعبیر كنند و عجیب آنكه همه راضى از تفسیرهاى برآمده از اشعار او هستند و ارتباط این مضامین با نهفته هاى درونى افراد، چنان است كه انگشت حیرت به دهان مى‏گزند.

ممكن است ادعا شود كه شاعران دیگرى نیز وجود دارند كه قرن‏ها پس از حافظ حضور یافته و عرصه شعر آنها كه از نظر سبك نظم نیز متفاوت است و اصطلاحا به سبك نو شعر سروده اند، از چنان جذابیتى برخوردار شده كه احتمالا حافظ و شعر او را به دست فراموشى سپارند؛ اما این ادعا اگر چه واقعیت داشته باشد و اقبال نسل به شاعران جدید بسیار بیشتر از اقبال آنان به حافظ باشد، اما این خود منشا و علتى دارد كه در تاثیر حافظ بر ادبیات شاعران نوپرداز نهفته است.

تاثیر حافظ بر دیگر شاعران نه در پهنه ایران زمین، بلكه تا آن‏سوى اقیانوس ها و تا عمق سرزمین ژرمن‏ها گسترده و گوته شاعر آلمانى را نیز متاثر ساخته است؛ تا جایى كه كریستف بورگل مى‏گوید:

«حافظ و گوته دو نقطه اوج تاریخ روح آدمى به شمار مى‏ روند.»

گوته براى اولین بار در سال 1814 از طریق ترجمه اى از اشعار حافظ توسط یورف هامر نورگشتال با شعر و شخصیت حافظ آشنا مى‏شود و آن‏گونه كه خود در دفتر خاطراتش مى‏نویسد: «در حافظ نبوغى همتاى خود و در بدو امر نبوغى والاتر از خود مى‏بیند.»

«اگر چه پیش‏تر، از این شاعر بزرگ، اینجا و آنجا مطالبى مى‏خواندم و چیزى قابل ملاحظه نمى‏یافتم، لیك اكنون اشعار او در كنار هم آن‏چنان بر من تاثیر گذاشته است كه مجبورم براى بقاى خود به گونه اى خالقانه دست به قلم برم.»

و ثمره این برخورد خالقانه، دیوان شرقى اوست. شیفتگى گوته به حافظ بدان حد میرسد كه مى‏گوید:

«حافظا! این چه جنون است، با تو یكسان بودن؟!»

و ادامه مى‏دهد:

در اشعار آسان و سبك بال تو

دریایى نهفته است آرام،

كه جوشیده، آتشین امواجت،

شراره اش مرا مى‏بلعد

و در پایان خطاب به حافظ چنین مى‏سراید:

و اگر جهان فنا شود، باكى نیست

حافظ با تو، با تو تنهاست

كه مى‏خواهم برابر شوم! شادى و غم

ما را چون دو همزاد مشترك باد!

چون تو عشق ورزیدن و نوشیدن،

افتخار من و زندگى من باد.

در قرنى كه حافظ، خود حضور ندارد (قرن 19) محبوب شاعرى از زبان و قومى دیگر مى‏شود و عشق ورزیدن همچون او براى گوته آلمانى به صورت افتخار و زندگى او در مى‏آید، حال اگر این تاثیر در بین شعراى هم زبان و هم میهن او جلوه بیابد، جاى تعجب خواهد بود؟

روشن است كه تعجب برانگیز نیست؛ لیكن آیا این تجلى در شعر یا زبان و سبك دیگران به معناى انقطاع مطلق است، یا تبدیل سازى در شعر و شخصیت شاعران دیگر؟

این خود بحث مجزایى است كه تبیینى دقیق می‏طلبد.

ممكن است ارتباط نسل سوم با شعر سهراب سپرى، شاعر نوپرداز و معاصر از زوایایى قابل اعتناتر از توجه و ارتباط آنان با حافظ شاعر غزلسراى قرن هفتم باشد؛ حال این بدیل انگارى ذوقى در نسل سوم را چگونه باید تفسیر و توجیه كرد؟ انقطاع از حافظ یا تبدیل سازى حافظ در شعر سهراب؟

با آنكه از صحت چنین فرضیه اى نمى‏توان كاملا اطمینان حاصل كرد، اما در رویكرد نسل جدید به شعر سهراب نیز نمى‏توان تردید روا داشت.

 

یكى از اساتید ادبیات پارسى مى‏گوید: «در همان سال‏هاى دهه 50 كه به بهانه هاى مختلف اشعار او را در كلاس هاى دانشگاه مطرح مى‏كرده و حتى در كتاب‏هاى دبیرستانى، مثلا به بهانه بحث‏هاى عروضى ابیاتى از او مى‏آورده، بر او كاملا روشن بوده كه شعر سهراب، شعرى است اصیل و مسلما در ادبیات ما جاى شایسته خود را خواهد یافت و گذشت زمان این نكته را بر وى ثابت كرده است. چه امروزه به راى العین مى‏بینیم كه شعر سهراب در میانه خواص و عوام، قبول تام و تمام یافته است و با گذشت اندك‏زمانى، ذهن جامعه، اشعار او را مانند اشعار حافظ و سعدى پذیرفته، به خاطر سپرده و زنده نگاه داشته است.»

در واقع سهراب از خاصیتى برخوردار شده كه شاعران بزرگ مانند فردوسى و حافظ و سعدى و... متصف به آن بوده اند و آن اعتناى توامان خواص و عوام به آنها بوده و چنان كه مشهود است، سهراب نیز در این رده قرار گرفته است.

به هر حال سبك سهراب را از نظر ادبى و استفاده از لغات و تركیب‏هاى مانوس و متعارف و ابتكار در انواع اضافه هاى تشبیهى و استعارى، ادامه سبك عراقى حافظ و سعدى و از نظر عرفانى ادامه سبك خراسانى دانسته اند كه آراى عرفانى‏اش به آراى ابوسعید ابوالخیر و مولانا شباهت دارد. اساس مكتب خراسان بر عشق و جنبش و زندگى و شادى و سكر است، حال آنكه مكتب عراق بیشتر مبتنى بر قبض و زهد و انزوا بوده است.

 

تفال به فال حافظ

 

 

 

سهراب خود در یكى اشعارش با عرفان كلیشه اى می‏ستیزد:

اشترى دیدم، بارش سبد خالى پند و امثال

عارفى دیدم بارش تنناها یاهو

سهراب در مضامینى كه در قالب اشعار خود آفریده است، بسیارى از منویات درونى و تفكرات حافظ را به زبان خاص خود بازتولید كرده، یا حداقل بدون نظرداشت، به چنین قرینه سازى و قرینه پردازى ذهنى پرداخته و افكار حافظى در قالب افكار سپهرى چهره اى نو گرفته و لباسى دیگر بر تن كرده است.

یكى از بارزترین نوپردازى‏هاى سهراب كه در گرایش قشر جوان و اصطلاحا نسل سوم به او به عنوان عاملى بسیار موفق و كارآمد و قوى باید مورد مطالعه قرار گیرد، در فلسفه و نگاه تازه اوست كه طالب ترمیم معرفت موروثى است و داعیه دیگر بینى دارد:

چشم‏ها را باید شست، جور دیگر باید دید

واژه ها را باید شست

واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد

چترها را باید بست

زیر باران باید رفت

فكر را، خاطره را، زیر باران باید برد

دوست را زیر باران باید دید

زیر باران باید چیز نوشت، حرف زد، نیلوفر كاشت.

او از زدودن پیش داورى‏هاى ذهنى، سخن گفته و از همگان دعوت مى‏كند تا از اهالى امروز باشند و تاكید دارد:

زندگى تر شدن پى در پى

زندگى آب تنى كردن در حوضچه «اكنون‏» است

حافظ نیز چنین نگاه و فلسفه اى در شعرش داشته و گفته است:

غسل در اشك زدم كاهل طریقت گویند

پاك شو اول و پس دیده بر آن پاك انداز

دكتر سیروس شمسیا سه سطح تفكر براى سیر اندیشه سهراب بر مى‏شمارد: 1. ذهنى، 2. عینى، 3. عرفانى محض.

در سطح اول و دوم از تفكر او به شعرى برمى‏خوریم كه مى‏گوید:

عشق پیدا بود، موج پیدا بود

برف پیدا بود، دوستى پیدا بود

كلمه پیدا بود

آب پیدا بود، عكس اشیا در آب.

موج و برف، عینى، و عشق و دوستى، ذهنى و معنوى هستند. نوپردازى سهراب دقیقا در ایجاد تناسب بین این ذهنیات و عینیات بوده است كه همچون این قطعه به وسیله كنار هم گذاشتن كلمات نامتناسب عشق و موج و دوستى و برف به صورت ضربدرى بین آنها تناسب ایجاد كرده است.

آنگاه كه از كلمه سخن مى‏گوید، مرادش حقیقت اشیاء است (كلمة الله فعل خدا و آفرینش خدا) كه بعدا مى‏گوید «واژه باید خود باد، واژه باید خود باران باشد» به خصوص در سطح اول از تفكر خود، واژه هایى چون عشق كه معنوى هستند، از نظر او دچار بودن به یك موضوع و با همه وجود به امرى پرداختن است:

- دچار یعنى

- عاشق

- و فكر كن كه چه تنهاست

- اگر ماهى كوچك، دچار آبى دریاى بیكران باشد

یعنى دومین مرحله از مراحل هفت گانه سیر و سلوك كه عرفا آن را بر شمرده اند.

در پاره هاى بعد به تفسیرى كامل‏تر از عشق، میرسد:

و عشق

سفر به روشنى اهتزاز خلوت اشیاست

و عشق صداى فاصله هاست

سهراب فاصله بین مدرك و مدرك را مدنظر دارد و در ادامه مى‏گوید:

همیشه عاشق تنهاست

و دست عاشق در دست ترد ثانیه هاست

حافظ هم عارف ابن‏الوقت بود و از غنیمت شمارى دم، دم می‏زد:

 

وقت را غنیمت دان آن قدر كه بتوانى

حاصل از حیات اى جان، این دم است تا دانى

در حدیث نبوى نیز آمده است: ان فى ایام دهركم نفحات فترقبوا.

سهراب در تنهایى عاشق، هیچ تردیدى ندارد، به این معنا كه وصال را فقط فناء فى الله مى‏داند و معتقد است كه هیچگاه به طور كامل وصال دست نمیدهد و عاشق كاملا به معشوق نمى‏رسد:

نه، وصل ممكن نیست

همیشه فاصله اى هست

آنچنان‏كه حافظ نیز معتقد است كه وصال كامل ممكن نیست:

 

در بزم دور یك دو قدح دركش و برو

یعنى طمع مدار وصال مدام را

او در شعر مسافر معتقد است كه هیچ ماهى، هرگز هزار و یك گره رودخانه را نگشوده است؛ اما مسافر نمى‏تواند در پیچ تاب این گره ها خود را به خواب بزند و لذا مى‏پرسد كه چگونه مى‏توان به یك مرشد و راهنما رسید:

من از كدام طرف مى‏رسم به یك هدهد؟

مسافر سهراب، مسافر حقیقت است؛ تلاشى براى یافتن حقیقت و نیافتن و دوباره سرجاى اول و آغاز، دوباره همان تلاش؛ تلاشى پى در پى براى یافتن حقیقت و افسون‏زدایى:

كار ما شاید این است

كه میان گل نیلوفر و قرن

پى آواز حقیقت بدویم

حافظ هم انسان را طبعا جویاى حقیقت مى‏داند و اساسا افسانه سرایى و افسانه پردازى را در خلا حقیقت جستجو و علت یابى میكند:

 

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه

چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

و فاصله اى كه بین حقیقت و افسون و افسانه وجود دارد، همان جدایى مورد نظر كریشنا مورتى، از عارفان معروف عصر معراج پولاد است كه آن را منشا جدال‏هاى روحى (conflict) مى‏داند.

به همین دلیل است كه پیامبر، آرزو و دعا مى‏كند كه: «اللهم ارنى الاشیاء كما هى‏»

فاصله بین مدرك و مدرك پدید نیاید و حقیقت را، به افسون و افسانه نبرد.

در همین حال كه سهراب در پى‏رازجویى و رازگشایى از حقیقت است، در پاره اى از اشعارش از رازگشایى مرگ می‏گریزد.

و نترسیم از مرگ

مرگ پایان كبوتر نیست

مرگ گاهى ریحان مى‏چیند

گاه در سایه نشسته است، به ما می‏نگرد.

وى مرگ را از جمله رموزى مى‏داند كه عقل ناقص بشرى قادر به رازگشایى كامل از آن نیست. لذا معتقد است كه چنین ضرورتى وجود ندارد و در این زمینه نیز با حافظ هم عقیده و هم صداست كه:

 

سخن از مطرب و میگو، حدیث دهر كمتر جو

كه كس نگشود و نگشاید به حكمت این معما را

سهراب همین قدر را كافى مى‏داند كه انسان در پى نو شدن و تازه به تازه شدن هر صبح متولد شود و راز گل سرخ را نجوید و تنها با آگاهى و دانش به افسون‏زدایى بپردازد:

كار ما نیست شناسایى راز گل سرخ

كار ما شاید این است

كه در افسون گل سرخ شناور باشیم

پشت دانایى اردو بزنیم

دست در جذبه یك برگ بشوییم و سرخوان برویم

صبح‏ها وقتى خورشید در مى‏آید متولد بشویم

بار دانش را از دوش پرستو به زمین بگذاریم.

سهراب آن‏گونه كه پیداست به دانش اهمیتى والا مى‏دهد و در اشعار خود از تعبیر «فقه » كه مترادف دانایى است، استفاده مى‏كند و اتفاقا نقش و گوهر آن را بسیار سنگین و كلان مى‏بیند:

من قطارى دیدم فقه می‏برد و چه سنگین میرفت

در مقابل، سیاست را سبك و به تعبیرى توخالى مى‏بیند و در واقع بین فقه و سیاست رابطه اى پارادوكسیكال و تضادگونه برقرار میسازد:

من قطارى دیدم كه سیاست مى‏برد (و چه خالى میرفت)

در سطح دوم از لایه فكرى او، وقتى به عینیات مى‏رسیم، توجه به امور مادى در شعرش متبلور مى‏شود و از فراز هواپیمایى كه سوار بر آن خانه خود را در پایین پاى خود نظاره مى‏كند، مادرش را مى‏بیند كه واقعیت ملموس زندگى اوست:

مادرم آن پایین

استكان‏ها را در خاطره شط مى‏شست.

حافظ نیز به چنین واقعیت هایى اشاره و تاكید دارد و میگوید:

 

بنشین بر لب جوى و گذر عمر ببین

كین اشارت ز جهان گذران ما را بس

 

سهراب نیز در شعر مسافر به این «تنها اشارت كافى‏» اشارت دارد و مى‏سراید كه:

بیا و ظلمت ادراك را چراغان كن

كه یك اشاره بس است:

حیات ضربه آرامى است

به تخته سنگ مگار

او به اساطیر یونانى اشاره مى‏كند كه تخته سنگى در شهر «مگار» وجود داشت كه اگر با ریزه سنگى به آن ضربه وارد مى‏شد، نوایى از آن شنیده مى‏شد و گفته مى‏شد كه سبب این نوا، آن است كه یك‏بار، آپولون چنگ خود را روى این تخته سنگ گذاشته است.

سهراب با این تمثیل مى‏گوید همان‏طور كه یك ریزه سنگ براى شنیدن نواى مگار كافى است، یك اشارت نیز براى ذهن انسان كافى است تا جهان گذرا را دریابد.

با دقت در این شعر اتفاقا مى‏توان براى بازتولید افكار حافظ توسط سهراب یا قرینه پردازى ذهنى بدون نظر داشت، پاسخى قطعى ارائه كرد و قرینه یا امارتى و دلالتى براى نه فقط آشنایى كامل سهراب با شعر حافظ، بل گرته بردارى و الگوگیرى از سخن و اسلوب معانى حافظ یافت، آنجا كه گفت:

«بیا و ظلمت ادراك را چراغان كن‏»

آیا این پاره، تلمیحى نیست به این بیت از غزل حافظ:

 

حجاب دیده ادراك شد شعاع جمال

بیا و خرگه خورشید را منور كن

 

یعنى دل را كه محل اشراق است، با آمدنت منور و چراغان كن:

 

ز در درآ و شیستان ما منور كن

هواى مجلس روحانیان معطر كن

 

به هر ترتیب، سهراب یك اشارت را براى روح كافى مى‏داند تا در جهت تازه اشیا جارى شود؛ چه روح او كم سن و سال و معصوم است و در عین حال بیكار، كه به عادت ها مبتلا نشده و به معرفت و موروثى نیز خود را مشغول نساخته است:

روح من در جهت تازه اشیا جارى است

روح من كم سال است

روح من گاهى از شوق، سرفه اش مى‏گیرد

روح من بیكار است

قطره هاى باران را، درز آجرها را، مى‏شمارد

روح من گاهى، مثل یك سنگ سر راه، حقیقت دارد

 

این صوفى منشى سهراب را در همان سبك و سیاق مشایخ خراسان و سبك عرفانى خراسانى مى‏توان دید كه مثلا مولوى در اشعار خود مى‏ گوید:

 

دفتر صوفى سواد و حرف نیست

جز دل اسپید همچون برف نیست

و خود حافظ نیز دارد كه:

 

بشوى اوراق اگر همدرس مایى

كه علم عشق در دفتر نباشد

یا در آنجا كه زندگى را تر شدن پى‏درپى مى‏داند، در واقع متاثر از این شعر مولانا است كه مطابق نگرش عرفاى قدیم جهان را در حال تجدد دائم و وجود انسان را در حال نوشدن در لحظات مى‏داند و میگوید:

غیب را ابرى و آبى دیگرست

آسمان و آفتابى دیگرست

ناید آن الا كه برخاصان پدید

باقیان فى لیس من خلق جدید

این بیان مولانا ناظر بر آیه شریفه «كل یوم هو فى شان‏» است؛ یا آنجا كه مى‏فرماید: «افعیینا بالخلق الاول؟ بل هم فى لبس من خلق جدید.»

اندیشه سهراب درباره فرجام اندیشى رنج و نسخه اى كه براى رهایى از رنج مى‏پیچد، بسیار شبیه نسخه اى است كه حافظ پیچیده است؛ یعنى ترك تعلقات و فناى آرزو كه یكى از چهار حقیقت جاودانى (four noble in this) است كه سیدارتا - قبل از بودا - در جاده سرنات به سوى بنارس كشف میكند:

من از مصاحبت آفتاب میآیم

و رودهاى جهان رمز پاك محو شدن را

به من مى‏آموزند

فقط به من

و من مفسر گنجشك‏هاى دره گنگم

و گوشواره عرفان‏نشان تبت را

براى گوش بى‏آذین دختران بنارس

كنار جاده سرنات شرح داده ام

 

همان كلام سحرانگیزى كه حافظ دارد و خود را غلام آزادگان و رهاشدگان از بند آرزوها و تعلقات دست و پاگیر مى‏داند و میگوید:

 

غلام همت آنم كه زیر چرخ كبود

ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

 

به هر روى اندیشه سیال و بیقرار سهراب در جایى آرام میگیرد كه با عبارتى الزام‏آور به تكلیفى مطاع، حكم میكند

عبور باید كرد

و هم‏نورد افق‏هاى دور باید شد

و گاه در رگ یك حرف، خیمه باید زد

همان سخن ابوسعید در اسرارالتوحید: «و شیخ ما گفت كه این سخن ما را صید كرد.» و به قول مولانا «صید بودن، خوشتر از صیادى‏» است.

منبع:tebyan.net

ویدیو مرتبط :
کابوس سهراب ام جی (سهراب mj )خخخخخخخخخخخخخخخخ

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

زندگی نامه حافظ شیرازی، شمس الدین محمد

سال و محل تولد: 726 هـ.ق- شیراز ، سال و محل وفات: 791 هـ.ق- شیراز)

شمس الدین محمد حافظ ملقب به خواجه حافظ شیرازی و مشهور به لسان الغیب از مشهورترین شعرای تاریخ ایران زمین است که تا نام ایران زنده و پا برجاست نام وی نیز جاودان خواهد بود.

 

 

با وجود شهرت والای این شاعران گران مایه در خصوص دوران زندگی حافظ بویژه زمان به دنیا آمدن او اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی در حدود سال 726 ه.ق در شهر شیراز به دنیا آمد است.

 

اطلاعات چندانی از خانواده و اجداد خواجه حافظ در دست نیست و ظاهراً پدرش بهاء الدین نام داشته و در دوره سلطنت اتابکان فارس از اصفهان به شیراز مهاجرت کرده است. شمس الدین از دوران طفولیت به مکتب و مدرسه روی آوردو آموخت سپری نمودن علوم و معلومات معمول زمان خویش به محضر علما و فضلای زادگاهش شتافت و از این بزرگان بویژه قوام الدین عبدا... بهره ها گرفت.

خواجه در دوران جوانی بر تمام علوم مذهبی و ادبی روزگار خود تسلط یافت.

 او هنوز دهه بیست زندگی خود را سپری ننموده بود که به یکی از مشاهیر علم و ادب دیار خود تبدل شد. وی در این دوره علاوه بر اندوخته عمیق علمی و ادبی خود قرآن را نیز کامل از حفظ داشت و از این روی تخلص حافظ بر خود نهاد.

 

دوران جوانی حافظ مصادف بود با افول سلسله محلی اتابکان فارس و این ایالات مهم به تصرف خاندان اینجو در آمده بود. حافظ که در همان دوره به شهرت والایی دست یافته بود مورد توجه و امرای اینجو قرار گرفت و پس از راه یافتن به دربار آنان به مقامی بزرگ نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاق حاکم فارس دست یافت.

 

دوره حکومت شاه ابواسحاق اینجو توأم با عدالت و انصاف بود و این امیر دانشمند و ادب دوست در دوره حکمرانی خود که از سال 742 تا 754 ه.ق بطول انجامید در عمرانی و آبادانی فارس و آسایش و امنیت مردم این ایالت بویژه شیراز کوشید.

 

حافظ از لطف امیرابواسحاق بهره مند بود و در اشعار خود با ستودن وی در القابی همچون (جمال چهره اسلام) و (سپهر علم وحیاء) حق شناسی خود را نسبت به این امیر نیکوکار بیان داشت.

 

پس از این دوره صلح و صفا امیر مبارزه الدین مؤسس سلسله آل مظفر در سال 754 ه.ق بر امیر اسحاق چیره گشت و پس از آنکه او را در میدان شهر شیراز به قتل رساند حکومتی مبتنی بر ظلم و ستم و سخت گیری را در سراسر ایالت فارس حکمفرما ساخت.

امیر مبارز الدین شاهی تند خوی و متعصب و ستمگر بود.حافظ در غزلی به این موضوع چنین اشاره می کند:

راستی خاتم فیروزه بو اسحاقی ----- خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود

دیدی آن قهقهه کبک خرامان حافظ ----- که زسر پنجه شاهین قضا غافل بود

لازم به ذکر است حافظ در معدود مدایحی که گفته است نه تنها متانت خود را از دست نداده است بلکه همچون سعدی ممدوحان خود را پند داده و کیفر دهر و ناپایداری این دنیا و لزوم رعایت انصاف و عدالت را به آنان گوشزد کرده است.

اقدامات امیر مبارزالدین با مخالفت و نارضایتی حافظ مواجه گشت و وی با تاختن بر اینگونه اعمال آن را ریاکارانه و ناشی از خشک اندیشی و تعصب مذهبی قشری امیر مبارز الدین دانست.

 

سلطنت امیر مبارز الدین مدت زیادی به طول نیانجامید و در سال 759 ه.ق دو تن از پسران او شاه محمود و شاه شجاع که از خشونت بسیار امیر به تنگ آمده بودند توطئه ای فراهم آورده و پدر را از حکومت خلع کردند. این دو امیر نیز به نوبه خود احترام فراوانی به حافظ می گذاشتند و از آنجا که بهره ای نیز از ادبیات و علوم داشتند شاعر بلند آوازه دیار خویش را مورد حمایت خاص خود قرار دادند.

تصویر:

اواخر زندگی شاعر بلند آوازه ایران همزمان بود با حمله امیر تیمور و این پادشاه بیرحم و خونریز پس از جنایات و خونریزی های فراوانی که در اصفهان انجام داد و از هفتاد هزار سر بریده مردم آن دیار چند مناره ساخت روبه سوی شیراز نهاد.

مرگ حافظ احتمالاً در سال 971 ه.ق روی داده است و حافظ در گلگشت مصلی که منطقه ای زیبا و با صفا بود و حافظ علاقه زیادی به آن داشت به خاک سپرده شد و از آن پس آن محل به حافظیه مشهور گشت.

نقل شده است که در هنگام تشییع جنازه خواجه شیراز گروهی از متعصبان که اشعار شاعر و اشارات او به می و مطرب و ساقی را گواهی بر شرک و کفروی می دانستند مانع دفن حکیم به آیین مسلمانان شدند.

 

 

در مشاجره ای که بین دوستداران شاعر و مخالفان او در گرفت سرانجام قرار بر آن شد تا تفألی به دیوان خواجه زده و داوری را به اشعار او واگذارند. پس از باز کردن دیوان اشعار این بیت شاهد آمد:

قدیم دریغ مدار از جنازه حافظ ----- که گرچه غرق گناه است می رود به بهشت

حافظ بیشتر عمر خود را در شیراز گذراند و بر خلاف سعدی به جز یک سفر کوتاه به یزد و یک مسافرت نیمه تمام به بندر هرمز همواره در شیراز بود.

 وی در دوران زندگی خود به شهرت عظیمی در سر تا سر ایران دست یافت و اشعار او به مناطقی دور دست همچون هند نیز راه یافت.

 نقل شده است که وی مورد احترام فراوان سلاطین آل جلایر و پادشاهان بهمنی دکن هندوستان قرار داشت و پادشاهان زیادی او را به پایتخت های خود دعوت کردند. حافظ تنها دعوت محمود شاه بهمنی را پذیرفت و عازم آن سرزمین شد ولی چون به بندر هرمز رسید و سوار کشتی شد طوفانی در گرفت و خواجه که در خشکی، آشوب و طوفان حوادث گوناگونی را دیده بود نخواست خود را گرفتار آشوب دریا نیز بسازد از این رو از مسافرت شد.

شهرت اصلی حافظ و رمز پویایی جاودانه آوازه او به سبب غزلسرایی و سرایش غزل های بسیار زیباست.

ویژگی های شعر حافظ :

برخی از مهم ترین ابعاد هنری در شعر حافظ عبارتند از:

1- رمز پردازی و حضور سمبولیسم غنی

رمز پردازی و حضور سمبولیسم شعر حافظ را خانه راز کرده است و بدان وجوه گوناگون بخشیده است. شعر وی بیش از هر چیز به آینه ای می ماند که صورت مخاطبانش را در خود می نمایاند، و این موضوع به دلیل حضور سرشار نمادها و سمبول هایی است که حافظ در اشعارش آفریده است و یا به سمبولهای موجود در سنت شعر فارسی روحی حافظانه دمیده است.

چنان که در بیت زیر "شب تاریک" و "گرداب هایل" و . . . را می توان به وجوه گوناگون عرفانی، اجتماعی و شخصی تفسیر و تأویل کرد:

 

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل

کجا دانند حال ما سبکباران ساحلها

 

2-رعایت دقیق و ظریف تناسبات هنری در فضای کلی ادبیات

این تناسبات که در لفظ قدما (البته در معنایی محدودتر) "مراعات النظیر" نامیده می شد، در شعر حافظ از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

به روابط حاکم بر اجزاء این ادبیات دقت کنید:

ز شوق نرگس مست بلند بالایی

چو لاله با قدح افتاده بر لب جویم

شدم فسانه به سرگشتگی که ابروی دوست

کشیده در خم چوگان خویش، چون گویم

 

3-لحن مناسب و شور افکن شاعر در آغاز شعرها

ادبیات شروع هر غزل قابل تأمل و درنگ است. به اقتضای موضوع و مضمون، شاعر بزرگ لحنی خاص را برای شروع غزلهای خود در نظر می گیرد، این لحنها گاه حماسی و شورآفرین است و گاه رندانه و طنزآمیز و زمانی نیز حسرتبار و اندوهگین.

 

بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم

فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم

 ***

من و انکار شراب این چه حکابت باشد

غالباً این قدرم عقل و کفایت باشد

 

***

ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش

باید برون کشید از این ورطه رخت خویش

4- طنز

زبان رندانه شعر حافظ به طنز تکیه کرده است. طنز ظرفیت بیانی شعر او را تا سر حد امکان گسترش داده و بدان شور و حیاتی عمیق بخشیده است. حافظ به مدد طنز، به بیان ناگفته ها در عین ظرافت و گزندگی پرداخته و نوش و نیش را در کنار هم گرد آورده است.

 

پادشاه و محتسب و زاهد ریاکار، و حتی خود شاعر در آماج طعن و طنز شعرهای او هستند:

فقیه مدرسه دی مست بود و فتوا داد

که می حرام، ولی به ز مال او قافست

 باده با محتسب شهر ننوشی زنهار

بخورد باده ات و سنگ به جام اندازد

 5- ایهام و ابهام

شعر حافظ، شعر ایهام و ابهام است، ابهام شعر حافظ لذت بخش و رازناک است.

 

نقش موثر ایهام در شعر حافظ را می توان از چند نظر تفسیر کرد:

اول، آن که حافظ به اقتضای هنرمندی و شاعریش می کوشیده است تا شعر خود را به ناب ترین حالت ممکن صورت بخشد و از آنجا که ابهام جزء لاینفک شعر ناب محسوب می شود، حافظ از بیشترین سود و بهره را از آن برده است.

 

دوم آن که زمان پرفتنه حافظ، از ظاهر معترض زبانی خاص طلب می کرد؛ زبانی که قابل تفسیر به مواضع مختلف باشد و شاعر با رویکردی که به ایهام و سمبول و طنز داشت، توانست چنین زبان شگفت انگیزی را ابداع کند؛ زبانی که هم قابلیت بیان ناگفته ها را داشت و هم سراینده اش را از فتنه های زمان در امان می داشت.

سوم آن که در سنن عرفانی آشکار کردن اسرار ناپسند شمرده می شود و شاعر و عارف متفکر، مجبور به آموختن زبان رمز است و راز آموزی عارفانه زبانی خاص دارد. از آن جا که حافظ شاعری با تعلقات عمیق عرفانی است، بی ربط نیست که از ایهام به عالیترین شکلش بهره بگیرد:

دی می شد و گفتم صنما عهد به جای آر

گفتا غلطی خواجه، در این عهد وفا نیست

 ایهام در کلمه "عهد" به معنای "زمانه" و "پیمان"

 

دل دادمش به مژده و خجلت همی برم

زبن نقد قلب خویش که کردم نثار دوست

ایهام در ترکیب "نقد قلب" به معنای "نقد دل" و "سکه قلابی"

 عمرتان باد و مرادهای ساقیان بزم جم

گر چه جام ما نشد پر می به دوران شما

ایهام در کلمه "دوران" به معنای "عهد و دوره" و "دورگردانی ساغر"

 

تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دار و در خروشی حماسی است. شعر حافظ بیت الغزل معرفت است.

 

جهان بینی حافظ

از مهمترین وجوه تفکر حافظ را می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 

1- نظام هستی در اندیشه حافظ همچون دیگر متفکران عارف، نظام احسن است، در این نظام گل و خار در کنار هم معنای وجودی می یابند.

حافظ از باد خزان در چمن دهر مرنج

فکر معقول بفرما، گل بی خار کجاست؟

 

من اگر خارم اگر گل، چمن آرایی هست

که از آن دست که او می کشدم می رویم

 

2- عشق جان و حقیقت هستی است و در دریای پرموج و خونفشان عشق جز جان سپردن چاره ای نیست.

در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

 عقل می خواست کز آن شعله چراغ افروزد

دست غیب آمد و بر سینه نامحرم زد

 

3- تسلیم و رضا و توکل ابعاد دیگری از اندیشه و جهان بینی حافظ را تشکیل می دهد.

آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم

اگر از خمر بهشت است و اگر باده مست

 تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست

راهرو گر صد هنر داد توکل بایدش

 

4- فرزند زمان خود بودن، نوشیدن جان حیات در لحظه، درک و دریافت حالات و آنات حقیقی زندگی

به مأمنی رو و فرصت شمر طریقه عمر

که در کمینگه عمرند قاطعان طریق

 

فرصت شما و صحبت کز این دو راهه منزل

چون بگذریم دیگر نتوان بهم رسیدن

 

5- انتظار و طلب موعود،

انتظار رسیدن به فضایی آرمانی از مفاهیم عمیقی است که در سراسر دیوان حافظ به صورت آشکار و پنهان وجود دارد، حافظ گاه به زبان رمز و سمبول و گاه به استعاره و کنایه در طلب موعود آرمانی است. اصلاح و اعتراض، شعر حافظ را سرشار از خواسته ها و نیازهای متعالی بشر کرده است:

 تصویر

مژده ای دل که مسیحا نفسی می آید

که از انفاس خوشش بوی کسی می آید

 ***

 ای پادشه خوبان، داد از غم تنهایی

دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی

***

 یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور

***

رسید مژده که ایام غم نخواهد ماند

چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند