نگاهی به هنرفرش و گلیم آذربایجان شرقی

 

 

آذربایجان شرقی به عنوان بخشی كهن و تاریخی از سرزمین ایران دارای رشته‌های گوناگون و متنوع صنایع دستی است.
از مهمترین صنایع دستی استان آذربایجان شرقی می‌توان به قالی و گلیم بافی اشاره كرد كه از شهرتی جهانی برخوردار است .

جاجیم بافی، رنگرزی سنتی و چاپ كلاقه‌ای، سوزن دوزی، سفالگری و سرامیك سازی، فرآورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با چوب، حصیربافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی و گیوه دوزی و چاروق دوزی از جمله دیگر رشته‌های صنایع دستی این استان است.

 

قالی بافی:
منطقه آذربایجان و به‌ویژه شهر تبریز از دیرباز در خلق قالی‌های نفیس، نقش عمده‌ای داشته است.
سابقه تاریخی هنری این مردم به دوران مادها می‌رسد. طراحی فرش در این مرز و بوم، سابقه طولانی دارد و طراحان بزرگی در این منطقه وجود داشته‌اند كه با خلق آثار گرانبها و باارزش، خدمات ارزنده‌ای به فرش ایران كرده‌اند.

 

تبریز
تبریز یكی از مراكز بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینه قالی بافی است.
امروزه فرش‌های تبریز زینت بخش موزه‌های معتبر جهان و یا در مجموعه كلكسیونرهای مشتاق جای گرفته است .
از هنرمندان این رشته می‌توان به میر منصور، رسام ارژنگی، عبدالله باقری، احمد عماد، حبیب‌الله امین افشار، میرزا تقی خیابانی، جعفر پاكدست، عباسعلی اعلاباف، اكبر برگی، قلی نامی، محمد حسن نجف زاده معروف به "بنام تبریزی"، ایپكچی، اهرابی، جوان، سلماسی، ممقانی، تهرانچی، آنتیكچی و طباطبایی اشاره كرد.
اولین عناصر و نقشمایه‌های سنتی ایران نظیر اسلیمی‌ها و ختایی‌ها قبل از آن كه از طریق مكتب اصفهان و فرهنگ دوره صفوی ابعاد جهانی یابند، از طریق نگاره‌ها و تذهیب و مرقعات بر روی فرش‌های شمال غربی ایران و تبریز ظاهر شدند.
نقشه‌های این فرش‌ها اگر چه نام و نشانی برخود ندارند ولی در آن حدی از كمالند كه طرح و رنگ آنها را می‌توان با آثار بهزاد و سلطان محمد و دیگر هنرمندان عصر مقایسه كرد.
به دنبال ركود پس از عصر صفوی، تبریز در اواخر قاجاریه، از اولین شهرهایی است كه تجارت فرش به طور گسترده در آن رواج می‌یابد و بازار پررونقی برای شركت‌های اروپایی می‌شود.
فرش‌های تبریز در هفتاد سال اخیر اغلب با طرح‌های گلدانی، محرابی، شكارگاه ، هراتی گل فرنگ، شاه عباسی، بندی، خشتی یا قابقابی، منظره بافی، قاب قرآنی، افشان، اسلیمی و بعضی از آثار و ابنیه اسلامی از كوچكترین تا بزرگترین اندازه‌های ممكن بافته شده اند. از دیگر طرح‌های رایج در تبریز می توان به ریز ماهی، لچك ترنج و بته اشاره كرد.
بافت انواع فرش‌های سنتی با طرح‌ها و رنگهای بدیع و زیبا نمایشگر اوج تسلط طراحان و بافندگان بر فن بافت فرش است. چنین است تلفیق رنگهای سنتی و رنگهای متنوع دیگر كه به طور هنرمندانه صورت می‌گیرد، هر چند كه ارزش رنگرزی گیاهی قابل مقایسه با رنگرزی شیمیایی نیست.
مورد دیگری كه به عنوان طراحی تابلو و عموما تحت تاثیر طراحی اروپایی در تبریز رایج شده است و ظاهرا بازار گرمی نیز دارد، جای بحث دارد. این تصاویر همراه بافتی نفیس و درخشان نتایج حیرت باری را به ارمغان آورده است.
مسأله دیگری كه در طراحی امروز نقشه‌های فرش در تبریز وجود دارد آن است كه به ظاهر طراحی و رنگ تا حدودی جنبه ذوق آزمایی شخصی پیدا كرده است و بر اساس ذوق و استعداد و توانایی تعدادی هنرمند و یا تحت تاثیر عوامل بیرونی طراحی می‌شود.
با اطمینان می‌توان گفت اگر تبریز آسیب‌های ناشی از بحران تورم و كمبود مواد مورد نیاز را از عرصه تولیدات دور سازد، تا سالیان طولانی فرش تبریز فرش غیر قابل رقابت در جهان باقی خواهد ماند و فرش‌های زیبا و نفیس آن كماكان در آن سوی مرزها فاتح بی رقیب بازارهای فرش خواهد بود.

 

شهرستان هریس
شهرستان هریس در استان آذربایجان شرقی ازنظر قالی بافی شهرت زیادی دارد و فرش‌های ابریشمی و پشمی و خوش آب و رنگ آن از قدیم مطلوب بازارهای داخل و خارج بوده است.
فرشهای هریس با وجود آن كه همگی دریك سبك بافته می‌شود ولی كمتر مشابه یكدیگر هستند.
قالی بافان هریس در گذشته از به كاربردن نقشه، پرهیز می‌كردند و اغلب فرش‌های خود را به كمك حافظه می‌بافتند. بافندگان محلی پیش از این پشم‌های مورد مصرف خود را از گوسفندان ایل شاهسون تامین می‌كردند.
اسامی نقشه‌هایی كه از قدیم در هریس بافته می‌شد، راحله، افشان، حیات، تاجری، صمدخانی، پیشیكلی، چلینگری، علی اصلان، سیل آپادان یا صبوری، قره قاش، خاتون نقشه، ماری، اشرف، كف ساده، اسماعیل بگ، یدی گل، حافضعلی و دستمال نقشه هستند.
البته امروز بیشتر طرح‌های صمد خان، تاجری، صبوری، یدی گل، علی اصلان، اسماعیل بیك، چلینگر، افشان و تلفیقی هریس بافته می‌شود.

 

گلیم بافی:
گلیم بافی نیز در آذربایجان شرقی بسیار رایج است و یكی از رشته‌های اصلی صنایع دستی در منطقه به حساب می‌آید.

 

گلیم شاهسون ها
از مهمترین گلیم‌های منطقه می‌توان به بافت گلیم‌های شاهسون اشاره كرد.
شاهسون‌ها یكی از مهمترین طوایف شمال غربی‌ایران هستند كه اكثریت آنها ترك و اقلیتی دارای اصلیت كرد، تاجیك و گرجی هستند.
شاهسون به معنای دوست دار و وفادار به شاه است كه توسط شاه عباس برای مقابله با سپاه شیعه یعنی قزل باش‌ها به وجود آمد.
گلیم رایج‌ترین كف پوش شاهسون‌ها است و به همین علت تعداد زیادی از آنها توسط این طایفه بافته شده است. شاهسون‌ها مردمی بسیار سنتی هستند و در طرح و بافت گلیم‌های آنان نوعی محدودیت به چشم می‌خورد.
در تمام گلیم‌های شاهسون‌ها از نگاره‌های بزرگ و برجسته استفاده شده است.
این نگاره‌ها به صورت ردیفی در گلیم‌ها بافته شده و توسط نوارهایی باریك با طرح‌های ظریف تر و پیچیده تر از یكدیگر جدا شده اند.
شاهسون‌های منطقه هشترود كه زمستان را داخل و یا اطراف هشترود سپری می كنند و تابستان به دامنه‌های كوه سهند كوچ می‌كنند، از رنگهای ملایم به خصوص سبز و صورتی و كمی آبی تیره و قهوه‌ای در بافت گلیم هایشان استفاده می كنند.
حاشیه‌ها معمولا ساده و تحت تاثیر همسایگان كرد بر شیوه بافت آنها بیش از دیگر قبایل بوده است.
باوجود اینكه شاهسون‌های میانه و هشترود از لحاظ فرهنگی با هم اختلافی ندارند ولی در بافت گلیم تفاوت‌هایی دیده می‌شود.
گلیم‌های شاهسون میانه بزرگتر از گلیم‌های شاهسون‌های هشترود است و طرحهای نواری سنتی و ترنج‌های بزرگ كنگره دار از جمله نگاره‌های آنها است. تارها معمولا پشمین یا نخی بوده و ریسمان‌های خود رنگ در متن گلیم به چشم می‌خورد.
بافت چاك دار و خطوط حاشیه‌ای پیچ باف به وسیله رنگهای متضاد از دیگر قسمت‌های آن متمایز می‌شود.
زرد پرتقالی، قرمز گیلاسی، آبی روشن و قهوه‌ای ملایم از جمله رنگهای این منطقه است.
در استان آذربایجان شرقی هم گلیم‌های ساده(دورو) و هم گلیم‌های سوماك كه به "ورنی" معروف است، بافته می‌شود.
گلیم‌های ساده یا دورو دارای تار از نوع پنبه‌ای و پود پشمی بوده و ورنی دارای تارو پود نازك از نخ پنبه‌ای و نیز پود پشمی است.
بافت ورنی به شیوه پود پیچی است و بر روی این نوع گلیم، طرحها و نقوش حیوانات اهلی و وحشی مشاهده می‌شود.
گلیم‌های آذربایجان شرقی، ذهنی‌باف است و هرگزاز نقشه برای بافت استفاده نمی‌شود از این رو طرح و نقش حاصل ذوق و خلاقیت بافنده گلیم است.
منبع:پورتال مرکز ملی فرش ایران

ویدیو مرتبط :
گلیم بافی در آذربایجان شرقی

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

نگاهی به تاریخچه گلیم و فرش در ایران

در طول تاریخ فرش و تابلو فرشهای ایرانی از نظر زیبایی و هنر نقش مهمی در اقتصاد کشورو خانواده ها داشته که شایسته است بیشترتوجه به این هنر ارزشمند که یادگار نیاکان ما میباشد و برای خلق آن رنجهای زیاد و راههای بسیار طی شده است داشته باشیم باید پذیرفت که پیدایش هنر ارزنده قالیبافی به یکباره و خلق الساعه نبوده بلکه به تدریج و بنا به اصول علمی و روند قدم بقدم روبه رشد حسب قواعد سنت تمدنهاو میزان علاقه واحتیاجات مردم آن روزگار بوده که راه تکامل در بافت وسایر عواعل تولید را پیموده است تا به زمان خشایارشا حدود 2489سال قبل رسیده است . پس قدمت و پیشینه فرش را در ایران باید در سده های پیشین تر جستجو کرد و مسائل اجتماعی مردم هر عصر مدیون جامعه پیش از خود بوده که تجربیات هنری خود را به نسل جوان تر آموخته است .

درست است که یک تخته فرش و یک روانداز اسب در منطقه پازیریک بخش جنوبی سیبری بدست آمده و تاریخ بافت آن را حدود سده پنجم قبل از میلاد می دانند ولی آراء و عقاید فرش شناسان و پژوهشگران بطور پراکنده بر آن است که قدمت فرشبافی به تمدنهای پیش تر ایران می رسد ادله این تفکر با توجه به زیبایی بافت و نقش و نگار موجود در فرش مضمون رشد تمدن و پیشرفت هنر بافندگی و صنایع دستی آن روز ایران بوده است .

نکته مستند تر آنکه در 480 سال قبل از میلاد مسیح هنگامی که تمیستوکل ( Temistocle )سردار آتنی بعلت رشگ برخی از رجال آتن به او تهمت خیانت زدند و مورد مذمت و اتهام قرار گرفت و حتی جان وی در معرض خطربود بنابراین برای نجات جان خود به ایران گریخت . چون کشور یونان در آن زمان در حال اهتزاز با کشور بزرگ ایران قرار داشت خشایارشا که پادشاه ایران بود با نگرش کسب اطلاعات نظامی و اوضاع واحوال اقتصادی و اجتماعی یونان با مهربانی با وی رفتار کرد و حتی هدایای ارزنده ای از جمله چند قطعه قالی وگلیم های زیبایی که دارای نقش و نگار دلفریب و گیرا که با دستهای هنرآفرین فرزندان ایران بافته شده بود به وی داد . سردار آتنی که از قبل به زیبایی گلیم وفرش ایران آگاه بود تا هدایای فرش و گلیم را دید مورد پسند قرار داد و تعریف و تمجید از آن کرد که این امر در تاریخ فرشبافی ایران یک سند قطعی و مورد اطمینان بایستی در نظر گرفته شود .

یا گزنفون در کتاب بازگشت ده هزار یونانی می نویسد :در یک مهمانی که سوتس (Seuthes ) امیر تراکیه حضور داشت بعنوان هدیه یک تخته فرش ایرانی به وی داده می شود بدیهی است آنچه را که به امیر کشوری هدیه می دهند چیزی نفیس و ارزنده ای باید باشد پس نتیجه می گیریم که فرشهای ایرانی در آن زمان چنان زیبا و دلفریب بوده که شایستگی پیشکشی به پیشویان کشور ویا ملتی را داشته است .

 

(نقل از زندگانی مردان نامی پلوتارک )

حبیب ابن صهبان نقل می کنند هنگامی که سپاه سعد در جنگ با ایرانیان ظفر آمد آنها به کاخ مدائن رسیدند غنایم فراوان بدست آوردند مثل جامه ها زیورآلات شمشیر خسروپرویز و ده ها قلم دیگر از جمله یک تخته فرش شصت ذرع در شصت ذرع یکپارچه به اندازه یک جریب که همچون کشتزار و سبزه زار بهاران بود و متن فرش چون نهرها و لابه به لای آن همانند مروارید بود ومتن از حریر بر پودهای طلا که گلهای طلاو نقره و امثال آن داشت چشم همگان را خیره می کرد آنها خمس همه غنایم را بین خود تقسیم کردند و فرش بماند چون تقسیم آن میسر نبود سعد مسلمانان را خواند و گفت خداوند دستهای شمارا پر کرده است تقسیم این فرش مشکل است رای من این است که آن را به امیر مومنان عمر واگذاریم که هر چه خواهد کند چنان کردند گویند چون فرش به مدینه نزد عمر بردند شب خوابی دید و کسان را فراهم آورد و حمد ثنای خدارا کرد و در باره فرش رای خواست نظرهای متفاوت دادند در آن جلسه که امام علی (ع) نیز حضور داشت به عمر فرمود : ای عمرکار چنانست که گفتید اما تامل باید کرد که اگر اکنون آن را بپذیرید فردا کسانی به دستاویز آن به ناحق چیزهای بگیرند: عمر گفت راست گفتی و اندارز دادی فرش را پاره پاره کردند و تا بین کسان تقسیم نمایند که یک تکه از فرش که از بقیه تکه ها بهتر نبود به حضرت رسید امام تکه فرش را در بازار به بیست هزار دینار فروخت

( نقل از تاریخ طبری جلد پنجم )

 

نظر عزیزان را به سه نکته مهم معطوف میدارم:

1-پیدایش قالی و گلیم به یکباره نبوده وبه تدریج در سده پنجم قبل از میلاد به تکامل رسیده است و حصول نتیجه می گردد خلق این هنر خیلی پیشین تر بوده است.

2-خلق اولیه فرش در ایران بوده وبعدها از طروق مختلف به سایر نقاط انتقال یافته است .

3-فرش ایران در طول تاریخ اعتبار جهانی داشته و همیشه بعنوان یک کالای ارزنده و سرمایه ای ایفای نقش کرده است.

فرازی از سروده شاعر خوش ذوق تقدیم به همه هنرمندان وبافندگان رنج دیده و همه کسانی که در این راه قدمهای مفیدی برداشته اند:

چو استاد دستش قلم بر رقم برگرفت بیکباره آن برگ بیمایه جان بر گرفت

چو نقشی برنگ لب لعل شیرین یار بنرمی بزد سرخیش جان گرفت

گل و بلبل سرو قامت بلندی نشاند بدین چیرگی هم غزالی دویدن گرفت

ترنجی بچند وسپس طره ای درکنار توگویی که یکباره باع عدن جان گرفت

گره از یی هم زد و رج نشاند ضخیمش یکی پودو نازک دگر جا گرفت

همه روزها را بدینگونه اش پیش برد چنین از سحر تا که شب پا گرفت