نقش باورها و فرهنگ بومى درنگاره‌هاى گلیم

 

 

 

از قرن هشتم میلادى، در سرزمین‌هایى که گلیم بافته مى‌شدند، نوعى نگرش واحد در خلاقیت هنرى و فنى پدید آمد که از پذیرفتن دینى واحد در میان مسلمانان نشأت مى‌گرفت. پیش از آن "شمن‌گرایی"، "جان‌دار‌گرایی"، یهودیت، مسیحیت، بودیسم و غیره متداول بوده است. این دین نوین استفاده از برخى نگاره‌ها و شیوه‌هاى بازنمایى را که مربوط به باورهاى گذشته بود، منع یا تشویق مى‌کرده است. در کشورهاى بافنده گلیم، دین اصلى اسلام، مسیحیت و بودیسم بود و نمادهاى مربوط به این ادیان عمیقاً در افکار خلاقهٔ بافندگان نفوذ کرده است.

نخستین ترکیب اشکال در طرح، در تصویرهاى نمادین تاتوییسم "یین - یانگ" تجلى یافته است. بعدها فلسفهٔ تصوف، اعتقاد به تعادل را در همه چیز گسترش داد. بنیان‌گذارى مراکز تصوف در شمال غربى ایران از سده‌هاى چهارده و پانزده میلادى به بعد بوده است. همزمان با آن در شمال غربى ایران تجدید حیاتى در عرصه هنر و صنایع دستى ایجاد شده؛ و تفکرات صوفیانه نفوذ عمیقى در طراحى آنها برجاى گذاشت.

اسلام در بازنمایى صورت و پیکر محدودیت‌هایى نشان داد و از طرف نسبت به تکرار انحناها، و زوایا و اعداد علاقه نشان داد. نقش و نگاره‌هاى این دوران رابطه مستقیمى با دین دارد.

خرافات، نمادهاى تصویرى و اعتقادات مربوط به نگاره‌هاى گوناگون، نسل به نسل تغییر مى‌یابد و پیچیده‌تر مى‌شود و جزئى از افسانه‌ها و فرهنگ بومى مى‌گردد. معانى اصلى از میان مى‌رود و نگاره‌ها باقى مى‌مانند.

مفهوم این نگاره لابیجارى قرن هاست که از یادها رفته است.اما طبق افسانه ها نماد خوش اقبالى و باعث وفور نعمت در شکار و برداشت محصولات است.نقش چشم مانند در مرکز براى دفع چشم زخم و نقوش تیر مانند در دو طرف آن به شکار اشاره مى کند.

این نقش و نگاره‌ها سه نوع کارآیى دارند: یا باورهاى خانوادگى و قبیله‌اى هستند؛ یا طلسم‌هایى براى دفع چشم زخم و بخت‌گشایى و یا مربوط به آگاهى‌هاى زیباشناختى بافنده.

از رایج‌ترین نقش‌ها براى دفع چشم زخم، ترنج قرمز رنگ در مرکز دست‌بافت است، با خطوطى که به رنگ سرمه‌ای، که تمرکز نیرو را در طلسم نشان مى‌دهد. این نوع نگاره در خرقه و یا عبا نیز بافته مى‌شود. در تمام مراحل بافندگی، آگاهى نسبت به دنیاى ارواح حکفرماست و نقش‌هایى براى دفع شیاطین بر ابزارآلاتى چون شانه‌ها و دوک‌هاى نخ‌ریسى حکاکى مى‌شود.

طاووس دو سر که متعلق به گلیم هاى پیچ بافى شاهسون و بختیارى است و در مناطق دیگر نیز تقلید مى شود. این گلیم شاهسون خمسه نمایانگر افکار صوفیانه و نمادى از جهان دو جانبه و آینه وار است.

دارایى صحرانشینان در خیمه‌ها، حیوانات، وسایل آشپزی، لباس‌ها، دست‌بافت‌، آداب و رسوم، باورها و خرافاتشان خلاصه مى‌شود.

سکونت دائمى این مردم در روستاها و تغییر شیوهٔ زندگى ناگزیر سنت‌هاى قبیله‌اى را که رابطه‌اى تنگاتنگ با کوچ داشته، به فرهنگ بومى ثابت روستایى تبدیل کرده است. طى نسل‌ها اعتقادات پر رمز و راز از مادران به دختران رسیده و بر روایت‌هاى برجا مانده از اجداد، داستان‌ها و خرافات جدیدى نیز افزوده شده است.

آرزوها و خواست‌هاى روستائیان به مرور تغییر کرد و انباشت سرمایه از طریق مالکیت زمین و کالا بر نیاز به خوشبختى و سعادت افزود و گلیم به‌وسیله نگاره‌ها و نمادهاى طلسم‌گونه زمینه‌اى مناسب جهت ابراز آرزوها و امیال بافندگان گردید. این اشکال در نگاره‌هاى بى‌ارتباط گلیم‌هاى قشقایى و در نقوش بهم پیوسته و مکرر دست‌بافت‌هاى شاهسون بلوچ دیده مى‌شود.

منبع:آفتاب

ویدیو مرتبط :
گلیم نقش برجسته

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

گلیم نقش برجسته؛ اصیلترین دستبافته ایلام

 

استان ایلام همچون ستاره ای تابناک بر آسمان تاریخ و فرهنگ ایران می درخشد و هنرمندان زاییده این دیار، دستانشان آفریننده زیباییهایی است که به حق صنایع دستی و دستبافته ها گل سرسبد این زیبایی هاست.
صنایع دستی قرنهای متمادی است که برای گروههای کثیری از مردم ایران زمین، کار، شغل و درآمد ایجاد کرده و نه تنها در زندگی اقتصادی و اجتماعی بلکه در حیات فرهنگی آنان نیز جایگاه شایسته و والایی داشته است.
خطه قهرمان پرور استان ایلام که قدمتی به بلندای تاریخ کهن ایران و سابقه ای درخشان در فرهنگ، هنر و تمدن جهان دارد، از دیرباز تاکنون از مراکز مهم تولید صنایع دستی از جمله زیراندازهای سنتی بوده است و از گذشته دور تا به امروز صنعتگران سخت کوش و با ذوق ایلامی کوشیده اند تا با تولید زیراندازهایی نظیر قالی، گلیم و دستبافته هایی دیگر چون "سیاه چادر" و "چیغ(چیت)، "جاجیم" و....اندیشه ها و افکار، ذوق و خلاقیت و در نهایت ایمان خود به خالق هستی و اعتقاد خویشتن به فرهنگ بومی را در قالب محصولی که در عین زیبایی واجد ارزشهای کاربردی و مصرفی هست، بیان دارند.
رشته های سنتی و اصیل صنایع دستی در استان ایلام شامل: گلیم ساده و نقش برجسته، جاجیم بافی، نمدمالی، حصیر بافی، احرامی بافی، چاقوسازی، صنایع تلفیقی و تکمیلی، گیوه، چیغ(چیت)، معرق روی چوب، بافت سیاه چادر است که از دیرباز تاکنون در این استان رواج داشته است.

 

توضیحاتی مختصر درباره برخی از دستبافته های استان ایلام:

1) گلیم نقش برجسته:
گلیم نقش برجسته، تلفیقی از گلیم ساده و گره قالی در متن آن است که به عنوان مهمترین و اصیلترین صنعت دستی در استان ایلام به شمار می رود.
در این نوع خاص گلیم، زمینه بافت گلیم و نقوش آن گره کامل قالی است که طبیعتاً بعد از بافت نقوش آن برجسته تر از زمینه است.
در تهیه گلیم نقش برجسته باید به نکات مهمی توجه داشت از جمله اینکه گلیم نقش برجسته باید سبک وزن باشد، هماهنگی رنگ و طرح و تقارن نقوش در بافت بر ارزشهای هنری آن می افزاید، قسمت زمینه گلیم نقش برجسته دارای پودهای بیشتر و متراکم می باشد، گلیم نقش برجسته باید"سره" نداشته باشد بدین معنی که عرض گلیم از ابتدا نا انتها یک اندازه باشد.

2) جاجیم بافی:
جاجیم بافته ای از پشم تابیده رنگی است که اغلب بافتی خشن دارد. در منطقه ایلام عموماً از الیاف پشمی در بافت جاجیم استفاده شده که به عنوان رختخواب پیچ کاربرد دارد.
جاجیم دارای انواع مختلف است: یکی از انواع آن دارای حدود 30 سانتیمتر عرض با تار و پود پشم است که نقش این جاجیم اغلب به صورت راه راه با طرحهای ساده است. نوع دیگر جاجیم با الیاف لطیف یا پشم در عرض 45 تا 70 سانتیمتر بافته می شود.

3) حصیر بافی:
حصیر بافی یا بافت بوریا یکی از قدیمیترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست.
ابزار مورد استفاده در حصیر بافی بسیار محدود بوده و از تعدادی ابزار ساده و ابتدایی نظیر داس، انواع کارد سوهان، درفش، قیچی، سوزن و....تجاوز نمی کند و آنچه بیشتر محصولات حصیری را شکل می بخشد مهارت و ذوق دست اندرکاران است.
این ابزار که عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آنها به منظور آماده سازی مواد اولیه مورد استفاده قرار می گیرد و گاهی نیز در حین تولید به عنوان وسیله ایی کمکی امر ساخت را تسهیل می بخشد.

4) گیوه
گیوه پاپوش کسانی است که در مظاهر اجتماعی به شکل بخشی از پیشینه سنتی و قومی درآمده است و عضوی از پوشش محلی می باشد. ابزار ساخت گیوه بسیار ابتدایی و ساده است.
قسمت های تحتانی آن معمولاً لاستیک پیش ساخته می باشد که در قطعات و اندازه های مختلف موجود است.بافت گیوه به وسیله یک درفش که اغلب قسمتهای اولیه آن یعنی مرحله "مو نهادن" یا کرسی نشاندن است.
مرحله بعد دورچین است که توسط یک قطعه چوب باریک و ظریف به اندازه شماره تقریبی گیوه انجام می شود.
برای هر جفت گیوه دو کلاف پنبه رسیده نیاز است و اصولاً مهمترین عمل در بافت گیوه سفت کاری است چراکه اگر بافت گیوه شل باشد باعث به وجود آمدن درز زیر گیوه شده و عمر آن کاهش می دهد.

5) چیغ(چیت)
چیغ بافی در دسته صنایع دستی حصیری جای می گیرد در بین ایلهای و اقوام ایلام از لفظ "چیت" به جای چیغ استفاده می شود.
مهمترین ماده در ساخت چیت نی می باشد که ایتدا آنها را در مجاورت نور خورشید خشک نموده و سپس به دو نیم نقسیم می شود، نخها را از پشم گوسفند یا موی بز انتخاب، بعد از شستن و خشک کردن، آنها را رسیده و تاب می دهند و سپس مورد استفاده قرار می دهند.
شیرازه یا سرکش یا سرچک به صورت نواری باریک به اندازه طول چیت می بافند و با نخ پشمی و سوزن به دو طرف آن به صورت طولی وصل می کنند.

6) بافت سیاه چادر:
در اصطلاح محلی به سیاه چادر "دوار"گفته می شود و معمولاً توسط زنان عشایر استان ایلام و با استفاده از موی بز بافته می شود.

سیاه چادر بیشتر در زندگی عشایر در کاربرد دارد و عشایر از آن به عنوان خانه در آن زندگی می کنند.
منبع:مهر