مصالح سنتى در معمارى ایران

 

مصالحى که در ایجاد بناهاى دورهٔ اسلامى بکار مى‌رفته متنوع است. هدف از تشریح مصالح سنتى این است که اولاً با فرهنگ و سابقهٔ این مصالح که امروزه بطور مؤثر در ساختمان‌هاى مورد استفاده است آشنا شویم و نحوهٔ تهیه آن را بدانیم. این مصالح عبارتند از: خشت، آجر، آهک، گچ، سنگ، چوب، خاک، ماسه، ملات، قیر، فلز، رنگ، شیشه.


آجر
مهم‌ترین مصالح ساختمانى در ایران، قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. این آجرها معمولاً به شکل مربع است. از آجر در تزئین بنا نیز استفاده مى‌شد و از اوایل اسلام تا دورهٔ تیمورى تزئین بیشتر بناها با آجرکارى است. آجرهاى پخته به رنگ‌هاى قرمز و قرمز تیره، زرد کمرنگ ساخته مى‌شده و در بخش‌هاى مختلف بنا بکار مى‌رفته است. مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد کبیر یزد و حمام گنجعلى‌خان کرمان و ... نمونه‌هایى از هنر آجرکارى در دوره‌هاى مختلف تاریخى هستند.
آجر نوعى مصالح مصنوعى است که از ترکیب خاک و آب به روش سنتى بدست مى‌آید و بعد در کوره پخته مى‌شود. از این مصالح در جزر، پایه، قوس‌ها، ستون‌ها، دیوار‌سازى‌ها، پوشش طاق‌ها و گنبدها، کف‌پوش‌ها و بسیارى موارد دیگر استفاده مى‌شود. آجرهاى نما در انواع آجر نیم‌گرد، آجر قاشقی، کله‌گنجشکی، دندان موشی، شش ضلعى و ... بکار مى‌روند.

آهک
آهک فرآورده‌اى است که پیش از پیدایش تاریخ، توسط بشر شناخته شده بوده است. گفته مى‌شود روش پختن آهک را یونانى‌ها از ایرانیان و رومیان از یونانى‌ها آموختند. از ملات آهک در پى‌سازى و کرسى‌چینى و دیوارسازى در بناهاى قدیمى بکار رفته است. امروزه نیز آهک یکى از مصالح مفید و موثر در ساختمان است. برخى سنگ‌هاى آهکى را در پوشش کف، ازاره، پله‌ها و نماها بکار مى‌برند و برخى براى ملات پخته شده و مصرف مى‌شوند.

خاک
خاک داراى انواعى است و خاک‌رس نوع مرغوب آن است که در سفالگرى استفاده مى‌شود. بهترین خاک رس به رنگ قرمز و عارى از ناخالصى است که به آن خاک چینى مى‌گویند. بطورکلى خاک‌هایى که بیش از ۵۰ درصدشان خاک‌رس باشد، خاک‌هاى پرمایه‌اند. اگر ۵۰ درصد وزنشان رس داشته باشند خاک‌هاى خالص و اگر کمتر از این مقدار یعنى بین ۳۰ تا ۳۵ درصد مقدار وزن خاک، خاک‌رس باشد، خاک‌هاى کم‌مایه‌اند.

ماسه
ماسه از مصالحى است که بصورت ترکیب با آهک بعنوان ملاتى مقاوم در پى‌سازى‌هاى آجرى و سایر کارها استفاده مى‌شود. ماسه بشکل مستقیم قدمتى ۳۰۰۰ ساله دارد. ماسه گاه بطور طبیعى وجود دارد و گاه به روش مصنوعى از طریق خرد کردن سنگ گرانیت - سنگ آهک متراکم و دیگر سنگ‌هاى متراکم بدست مى‌آید.

ملات
ملات مواد خمیرى و چسبنده‌اى است که جهت اتصال رج‌ها به یکدیگر و براى بوجود آوردن جسم واحدى از اسکلت و استخوان‌بندى ساختمان بکار مى‌رود. بطورکلى مقاومت ملات به وضع اقلیم، مکان و محیط و نوع ساختمان بستگى کامل دارد. کاربرد ملات‌ها با پیدایش معمارى سنتى کاملاً همراه بوده است. ملات‌‌ها انواعى مثل ملات گِل، ملات کاهگل، ملات ریگ، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات گل آهک، ملات ماسه آهک، ملات ساروج، ملات ماسه سیمان و ملات باتارد دارد.

گچ
از دیگر مصالح ساختمانى گچ مى‌باشد که در تمامى ادوار در معمارى استفاده شده است. بدلیل ارزانى و زود سفت شدن، کاربردهاى متعددى داشته است. در آثار بدست آمده از اکتشاف سده سیزدهم در هزاره اول قبل از میلاد در معبد شاهان ایلامى در بناى چغازنبیل در هفت تپه خوزستان، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوس‌هاى سهمى شده است و در برخى بناهاى تخت‌جمشید نیز در پوشش قوسى کانال‌ها بیادگار مانده است. در دورهٔ ساسانى نیز ملات گچ در اسکلت‌سازى بناها و نماسازى کاربرد فراوان داشته است. این ملات از اجزاء لاینفک و مصالح مهم ساختمانى از روزگار باستان تا امروز بوده است.


کاشى
استفاده از کاشى براى تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دورهٔ سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بویژه دوره تیمورى و صفوى به اوج خود رسید. کاشى نقش عمده‌اى در تزئین بناهاى دورهٔ اسلامى داشت.

خشت
از دیگر مصالح ساختمانى معمول در معمارى ایران خشت است. در دورهٔ اسلامى یا تمامى بنا از خشت بوده یا بخشى از دیوارها و بقیه از آجر بوده است. از بناهاى خشتى بدلیل مقاومت کم در مقابل عوامل طبیعی، چیز زیادى باقى نمانده است.

منبع:aftab.ir

ویدیو مرتبط :
شستشوی مصالح رودخانه ای و دانه بندی مصالح

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

رنگ‌هاى سنتى ایران

 

موقعیت اقلیمى سرزمین ایران سبب گردید که دانش رنگ مانند سایر علوم و حرفه‌ها با آمیزش ذوق و قریحهٔ ایرانى به‌صورت دانش سنتى و فرهنگ سنتى سینه به سینه نقل شود و از نسلى به نسل دیگر انتقال یابد.

با مرورى در تاریخ رنگ و نقاشى و سایر هنرها درمى‌یابیم که ایرانیان در بکارگیرى رنگ و نقش و نگار از کیفیت ممتاز ویژه‌اى برخوردار بوده‌آند و در دوران قبل و بعد از اسلام آثار گرانبها و بسیارى از خود برجاى نهاده‌اند و با اکتشافات خود صنایع رنگرزى و رنگسازى را رونق و قوت بخشیدند.

رنگ‌هاى سنتى ایران قبل از اسلام
در ایران پیش از اسلام، ایرانیان‌ از صنایع رنگ و رنگرزى آگاهى داشته‌اند و نمونه‌هایى از آثار باستانى ایران که اشیاء رنگ شده است، بدست آمده است. در تاریخ ویل دورانت گفته شده که در کاوش‌هاى شوش نقش دیوارى بدست‌ آمده که از تماشاى نقش چنین برمى‌آید که تیراندازان جامه‌هاى درخشان بر تن داشته‌آند که از چند رنگ تشکیل شده است. قطعات پارچه‌هاى نمد رنگی، مربوط به دورهٔ هخامنشیان، نمونه‌اى از حضور این عنصر در دوران‌هاى اولیه تاریخى است.

فرش تاریخى بهارستان که به افسانه شبیه است، نمونه‌اى از هنر رنگسازى و رنگرزى ایران است. همچنین فرش بهار خسرو که در قصر تیسفون بوده است، همان قالى بهارستان مى‌باشد. این نمونه از آثار با عظمت هنر نساجى و رنگرزى ایران در دوران قبل از اسلام است.

رنگ‌هاى سنتى ایران پس از اسلام
اهمیت رنگ و نقش آن بعد از اسلام همچنان مورد توجه بوده است. و این فن مانند قبل از اسلام رونق داشته و به‌تدریج کامل‌تر شده است. گرچه نفوذ و تمدن آسیا و اروپا نقش اساسى در یادگیرى ایرانیان از هنرهاى مربوط به رنگ وجود داشته، اما این دانش با ذوق و استعداد ایرانى به‌صورت دانشى سنتى و فرهنگ سنتى سینه به سینه منتقل شده و حفظ گردیده و دستخوش تحوّل گردیده است.

پس از حملهٔ مغول به ایران و حکومت تیموریان فعالیت رنگرزى متوقف گردید؛ اما در اواخر این دوران، رونق اولیه به‌دست آمد و بعد در آغاز دوران صفویه به اوج درخشش و عظمت رسید.

عناصرى که ایرانیان در رنگرزى و رنگ‌آمیزى بکار مى‌برده‌اند، گِل یا خاک‌رس، زاج، روناس، نیل، و صمغ حاصل از درختان و پوست و میوه درختان مانند گردو و انار، کاه، حنا، برگ مو و عصاره لیمو و نظایر این‌ها بوده است که در حال حاضر نیز بکار مى‌رود که به رنگ‌هاى طبیعى شهرت دارند. در قرن‌هاى دهم و یازدهم هجرى و نیز در گوشه و کنار جهان، فرش‌هایى وجود دارد که شاهکار مسلم فن طراحى و رنگ‌آمیزى و رنگرزى ایرانیان است.

از قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم هجری، یکى از درخشان‌ترین ادوار در هنر رنگ و قلمکار براى ایران بوده است. نقش زدن بر پارچه به‌و‌سیله قالب از همان زمان آغاز گردید. و بزرگان و توانگران جامه‌هاى قلمکار فاخر مى‌پوشیده‌اند. یراق و زیور اسب‌ها رنگین بوده و خیمه و خرگاه از پارچه پرنقش و جالب بوده است. بکار بردن پرده، پوشاندن دیوار با پارچه‌هاى قلمکار، ساختن طاق‌نصرت‌ها و گذرگاه‌ها با پارچه‌هاى رنگین و زیبا، زیراندازهاى قلمکار و سجاده، رومیزی، بقچه نوعروسان و زنان، همه و همه نمونه‌هایى از مهارت هنرمندان ایرانى در صنعت رنگ و نقاشى و چپ پارچه است.

در کارگاه قلمکارسازى رنگ‌هاى طبیعى بکار مى‌رفته، که گیاهى بوده است. در صنایع رنگرزى پوست تا قرن نوزده میلادی، پوست‌هاى گوسفندان با رنگ‌هاى گیاهى و به رنگ‌هاى زرد شفاف، قرمز و بنفش، رنگ مى‌شده.

دربارهٔ رنگ کردن کاغذ، در رسالهٔ مدادالخطوط میرعلى هروى و رسالهٔ صراط‌السطور سخن به میان آمده و از بکار بردن دوده و صمغ عربی، مازو، حنا، برگ مورد، نشا درو زعفران ذکر شده است و در ساختن شنجرف از زاج و گل ختمی، موى سر، سبوس، برنج، گوگرد، سیماب، کبریت، آب‌انار، سریشم، سرکه انگور، آب ماست، دوغ، صمغ که همه مواد طبیعى است نام برده شده است.
منبع: vista.ir