آیین پرخوانی(خراسان شمالی)

درباره تاریخچه وقدمت آیین پرخوانی اطلاعات متعددی ذکر شده است. اصل لغت پرخوان از دو کلمه پری و آواز ترکیب یافته ‌است و از اصطلاحات خاص ازبک‌های خوارزم است. پرخوان‌ها با ساز و آوازی که در وصف پری‌ها می‌خواندند امراض را از بدن بیماران دور می‌ساختند .

 

درکتاب لغات الترک محمود کاشغری پرخوان به معنی بت و صنم آمده ‌است.
آیین پرخوانی ریشه در حوادث تاریخی دارد که منتسب به بریدن درخت خشکیده ‌است و صدای اره را که مشابهت به بوقان یا باگان، به معنای کافر و شمن دارد، از دو تکوازه"پاک" (بغ فارسی) و" ان"به معنای خدا پرست، گرفته شده است. صدایی که از ته گلو برمی‌خیزد. بوقان در دوران‌های مختلف به پرخوان تغییر یافته است.

 

پیش از توضیح آیین پرخوانی، ابتدا به تعاریفی از آن می پردازیم. اصل لغت "پرخوان" از دو کلمه پری وآواز ترکیب یافته و از اصطلاحات خاص ازبک‌های خوارزم است. پرخوان‌ها با ساز و آوازی که در وصف پری‌ها می‌خوانند، امراض را از بدن بیماران دور می‌سازند.

 

برخی ریشه پرخوانی را در آیین شمنیسم جستجو می‌کنند. شامان‌ها ریشه در اقوام ترک و مغول دارند. آنها خود را رابط میان انسان و موجودات ماورا الطبیعی می‌دانسته‌اند و از دنیای غیر عادی سخن می‌رانده ‌اند. با گسترش اسلام درشمال و شمال شرقی آسیا، شامان‌ها نیز شکل و فرم اسلامی به خود گرفتند.

 

مراسم پرخوانی معمولا شب برگزار می‌شود. زیرا از نظر پرخوان، مناسب‌ترین زمان برای جذب ارواح و دفع شیاطین است. پرخوان پس از به جاآوردن نماز جماعت عشاء به منزل می رود. اوپس از صرف چای شروع به نواختن دوتار می‌کند و یا با روشن کردن ضبط صوت موسیقی ترکمنی پخش می کند.

 

پرخوان با ایجاد فضای شاد نیروهای امدادی را نزد خویش فرا می‌خواند. از سوی دیگر به وسیله ساز و آواز فضایی را فراهم می‌سازد تا از این طریق بر روحیه بیمارش تسلط یابد. در این مرحله حاضرین باید سکوت را رعایت نمایند.

 

پرخوان با غلتیدن، پریدن و خیره شدن به اطرافش مرتب به خود می‌پیچد زمانی که احساس می‌کند نیروهای امدادرسان او در آن محل تجمع نموده‌اند، از طناب آویخته شده در وسط اتاق آویزان می‌شود و از نیروهایش مدد می‌طلبد و پس از چرخش مختصری خود را رها می‌کند. حاضرین به وی کمک می‌کنند تا از زمین برخیزد.

 

 

پارچه‌ای به دیواره ضلع غربی اتاق به شکل توبره آویزان است، در درون آن پارچه پیراهن‌های زنانه و مردانه و روسری‌های زیادی وجود دارد که متعلق به افرادی است که توفیق حضور در مراسم را نیافته‌اند و با ارسال لباس‌هایشان و قراردادن آن در توبره مخصوص پرخوان، شیاطین و ارواح خبیث را از وجود خویش می‌زدایند. در باور پرخوان، در این توبره نیروهای امدادرسان او و اجنه تجمع می‌کنند و راز مداوای بیماران در آن توبره نهفته ‌است. پرخوان در این مراسم بارها به سمت توبره رفته و به آن گوش فراداده و دوباره نزد بیمارش می‌آید و با این عمل از نیروهای پنهانی داخل توبره دستور می‌گیرد. در مراسم پرخوانی بیمارانی که دچار بحران شدید روحی هستند بیشتر از سایرین مورد توجه قرار می‌گیرند.

 

در مرحله بعد، پرخوان شمشیری را به دست گرفته و به سوی بیمار حمله‌ور می‌شود. او شمشیر را در گوشه ابروی بیمار قرار داده و به آرامی به طرفین می‌چرخاند سپس شمشیر را درپشت گردن تک تک حاضرین قرار می‌دهد. او به کمک دستیارش با دو قطعه چوب ضربه‌ای به این شمشیر وارد می‌کند و بر این باور است که ارواح خبیث در این مرحله دفع می‌شوند.

 

از ابزار دیگر پرخوان، کفگیر است. در گذشته، او کفگیر را در اجاق آتش می‌گداخت اما امروزه آن را بر روی بخاری نفتی خاموش قرار می‌دهد. پرخوان بنا به موقعیت و به تشخیص خود گاهی کفگیر سرد را به کف پای بیماران می‌زند. با پایان یافتن این مرحله، او به هریک از حاضرین دست می‌دهد و آنها نیز مبالغ و هدایایی برحسب توان درجیب پرخوان قرار می‌دهند که اصطلاحا به آن آقلیق aghlgh می‌گویند. سپس او در وسط اتاق دو زانو نشسته و به درگاره خداوند متعال دعا می‌خواند پس از آن اتاق را ترک می‌کند.

 

 

آخرین مرحله درمان، دعانویسی است. او کاغذی را به صورت چهارگوش پاره کرده و بر روی آن خطوطی را ترسیم می‌کند، کلمه یا حرفی در نوشتار وی مشاهده نمی‌شود .برخی از برگه‌ها را با آب دهان خیس کرده و روی هم می‌چسباند و آنها را به صورت سه‌گوش (مثلثی شکل) درآورده به بیمار یا همراه او می‌دهد. پرخوان دستور مصرف را بر حسب نوع بیماری مشخص می‌کند.

 

بیمار باید دعای تجویز شده را داخل یک پیاله آب حل کرده و آن را میل نماید و یا شب به هنگام خواب زیر بالش خود قرار دهد. گاهی نیز پرخوان دستور می‌دهد دعا را بسوزانند. معمولا مرحله دعانویسی تا نیمه‌های شب طول می‌کشد. پرخوان به هنگام نوشتن دعا ناگهان به اطراف نگریسته و با خود سخن می‌گوید در این لحظات او با اجنه و ارواح خبیث ارتباط برقرار می‌سازد.

 

 

پرخوانی از آیین‌های درمانگری بومی مردم ترکمن است و این آیین ریشه در ادیان کهن و باورهای فرهنگی آن‌ها دارد. در باور معتقدان به این آیین، بیمارانی که تحت مداوای پزشک قرارگرفته اما پس از مدتی درمان نمی شوند، جهت مداوا نزد دعانویسان، طوایف مقدس، گروهی که خود را به اعقاب خلفای راشدین منتسب می‌دانند و یا روحانیونی که در باورهای مردم ترکمن از حرمت برخوردارند و توهین و بی‌احترامی به آن ها جایز نیست و یا نزد پرخوان‌ها می‌روند.

 

بنابراین آیین پرخوانی، ریشه در پیشینه فرهنگی و دینی مردم ترکمن دارد. امروزه نیز در باورهای دینی و فرهنگی آن‌ها درمانگران بومی از احترام و مقبولیت خاصی برخوردارند. گروه های دیگری مانند دعانویسان، طوایف مقدس و برخی از روحانیونی که نزد مردم در طبابت مشهورند، با روش های خاص خویش به درمان بیماران می‌پردازند.

 

رجب پرخوان، از مشهورترین چهره‌های پرخوان در بین ترکمن‌های ایران است. او در یکی از روستاهای شهرستان کلاله در استان گلستان زندگی می‌کند و از زبده‌ترین درمانگران بومی به شمار می‌رود. بسیاری از پیروان وی بر این باورند که با در گذشت رجب پرخوان که دوران کهولت و بیماری را سپری می‌کند، این شیوه درمان نیز جایگاه و موقعیت پیشین خود را از دست خواهد داد.

 

زیرا سایر پرخوان‌ها همانند وی از مهارت لازم برخوردار نیستند و در باور مردم و معتقدان به پرخوانی، قدرت درمانگری آن‌ها با رجب پرخوان برابری نمی‌کند. از سوی دیگر، با پیشرفت علم پزشکی، در میان برخی از افراد جامعه از میزان محبوبیت پرخوان‌ها تاحدودی کاسته شده، اما همچنان به عنوان یکی از روش‌های درمان بیماران روحی مورد توجه پیروان خویش است. در سالیان اخیر، از سوی سازمان میراث فرهنگی پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشی در خصوص پرخوانی رجب پرخوان به وسیله محمد میرشکرایی، ریس وقت پژوهشکده مردم شناسی، انجام گرفته ‌است

 

آیین پرخوانی در بین تركمن‌های استان گلستان و خراسان‌ شمالی رایج است. تركمن‌های استان گلستان، در قلمرو شهرهای اق قلا، بندرتركمن، گنبدكاووس، كلاله و مراوه‌تپه و تركمن‌های استان خراسان‌ شمالی، در بخش رازوجرگلان وشهر بجنورد زندگی می‌كنند.***
منبع:mehrdadb54.mihanblog.com

ویدیو مرتبط :
آهنگ شاد محلی از منطقه خراسان شمالی و شمال خراسان رضوی

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

آداب عید قربان در خراسان شمالی/ از آیین قربان شور تا آذین چاپاتی

عید سعید قربان در خراسان شمالی علی الخصوص در بین اقوام ترکمن این استان با آداب و رسوم خاصی برگزار می شود، رسومی که ریشه در فلسفه دینی عید قربان و طینت پاک این مردمان نیک اندیش دارد.

 

عید سعید قربان در میان اقوام و مذاهب مختلف خراسان شمالی با کیفیت و آداب خاصی برگزار می شود اما آنچه که در بین تمامی آنها مشترک است، قربانی کردن در صبح روز دهم ذی الحجه و شرکت در نماز عید قربان است.

 

البته انجام مراسم قربانی در بین مردم این استان پس از شرکت در نماز عید انجام می شود تا آنها ابتدا از خدای خود درخواست برکت و بخشش کنند و آنگاه به شکرانه این لطف بی کران، قربانی کرده و خونی بریزند.

 

در سال های دور قربانی کردن در میان غالب خانواده های خراسان شمالی مرسوم بود؛ هر کس که سری داشت و سامانی، از مدت ها پیش بره ای، گوسفندی و برخی نیز گاو و یا شتری را برای قربانی کردن انتخاب کرده و آن را حسابی پروار می کرد، در روز عید قربان نیز دام مذکور قربانی می شد و بخشی از گوشت آن در بین خانواده های اقوام و همسایگان توزیع می شد.

 

 

اما در این روزگار و با مشکلات عدیده اقتصادی که بر گردن مردم فشار می آورد؛ دیگر کمتر خانواده ای پیدا می شود که خود به تنهایی توان تامین و قربانی کردن گوسفند و یا گاوی را داشته باشد اما در عوض رسمی نیکو که البته در گذشته نیز وجود داشت؛ رونق گرفته؛ رسمی که به آن قربانی شراکتی می گویند.

در این روش چندین خانواده از چندی مانده به عید قربان تصمیم به قربانی کردن شراکتی می گیرند و با جمع کردن مبلغی و خرید گوسفند و یا در برخی مواقع که شمار خانواده ها زیاد باشد با خرید گاو، خونی می ریزند و گوشت حاصل نیز در بین خانواده ها توزیع می شود.

 

گروهی دیگر نیز که وسع خرید گوسفند و بره را ندارند و قربانی شراکتی هم نمی کنند؛ مرغ و یا بوقلمونی خریده و سر می برند؛ برای آن که هم خونی ریخته باشند و هم این سنت نیکوی ابراهیمی را زنده نگاه دارند.

در روز عید قربان حتی اگر کسی وسع خرید مرغ و یا گوشت آماده نیز نداشته باشد؛ در خراسان شمالی امکان ندارد مومنان فراموشش کرده باشند، تقریبا می شود گفت در این روز تمامی خانواده های این استان در منزل خود طعامی همراه با گوشت قربانی خواهند داشت.

 

عید قربان در بین اقوام ترکمن خراسان شمالی
ترکمن های اهل سنت خراسان شمالی عید قربان را با کمیت و کیفیت متفاوتی برگزار می کنند؛ در بین آنها عید قربان را یا قربان بایرامی می گویند که از هشتم تا دوازدهم ذی الحجه برگزار می شود و یا قربان لق خوانده می شود که از دهم تا دوازدهم این ماه است.

 

 

نظافت و غبارروبی منازل نخستین اقدامی است که خانواده های ترکمن خراسان شمالی پیش از فرا رسیدن عید قربان انجام می دهند و پس از آن در هشتم ذی الحجه در مراسمی که"ایس" به معنای رایحه و بو نامیده می شود؛ نان های سنتی و روغنی به نام"چاپاتی" پخته و در بین همسایه ها توزیع می کنند؛ نان هایی که با رایحه خوش خود پیام آور فرا رسیدن عید سعید قربان هستند.

 

یکی از روحانیان اهل سنت خراسان شمالی در این زمینه می گوید: پیروان سنی مذهب استان در عید سعید قربان که بزرگترین عید ملی و مذهبی آنها به شمار می رود لباس های نو و پاکیزه پوشیده و ضمن انجام مراسمات معنوی، به شادمانی پرداخته و به یکدیگر تبریک می گویند.

 

در این روز بزرگان فامیل به کودکان و کوچکترها عیدی می دهند،انجام مراسم قربانی در روز عید پس از قرائت دو رکعت نماز صورت می گیرد و برخی نیز در این روز، روزه گرفته و با گوشت قربانی افطار می کنند.

 

 

بر اساس رسوم و عقاید پیروان اهل سنت خراسان شمالی، لازم نیست در روز عید قربان همه قربانی کنند اما آنها که وضع مالی خوبی دارند و ذخیره مالی آنها بیش از ارزش 100 گرم طلا باشد، واجب است که در این روز قربانی کنند.

 

گوشت قربانی در بین اقوام ترکمن استان به سه بخش تقسیم می شود که یک بخش به نیازمندان داده می شود، بخشی برای پذیرایی از میهمانان در همان روز مصرف می شود و بخشی نیز به مصرف خانواده می رسد.

 

وی آیین قربان شور را یکی از رسوم پیروان اهل سنت خراسان شمالی ذکر و اضافه می کند: بر اساس این رسم در شب عید قربان همه افراد خانواده به همراه اشعاری خاص استحمام کرده و لباس های نو می پوشند.

 

در این مراسم اشعاری معروف به سنم شور خوانده می شود و پیروان ترکمن استان معتقدند با خواندن این اشعار از عید قربان امسال تا عید سال بعد از آسیب چشم شور دیگران مصون خواهند ماند.

منبع:mehrnews.com