آشنایی با هنر سکه دوزی

سکه دوزی‌ یکی از هنرهای دستی بلوچستان است‌ که‌ عموما خانواده‌های بلوچ از آن جهت‌تزئین رویه‌ ی رختخواب یا زینت گردن‌ شتر در موقع‌ عروسی‌ استفاده‌ می‌کنند و اغلب جهت‌زینت اطاق نیز به‌ دیوار می‌آویزند.

 

هنر سکه دوزی‌ در بلوچستان مانند سوزندوزی‌ دارای‌سابقه یی‌ طولانی‌ است‌ و تقریبا در تمامی‌ مناطق روستائی‌ استان رایج‌ می‌باشد و تولید و‌عرضه‌ ی آن جنبه محلی دارد و اگر داد و ستدی در این‌ خصوص صورت‌ بگیرد بیشتر در بین‌خود اهالی‌ است‌. مرغوبیت محصولات سکه دوزی‌ شده بستگی زیادی‌ به‌ مواد اولیه مرغوب‌دارد. مهمترین‌ موادی‌ که‌ در ساخت‌ محصولات سکه دوزی‌ شده بکار می‌رود عبارت‌ است‌ از‌ پارچه‌ هائی‌ که‌ دارای برق و جلا می‌باشد (مانند جرسه‌)، دکمه،، آینه، پولک‌، خرمهره و امثال‌آن.

 

در گذشته به‌ دلیل هم‌ مرز بودن‌ منطقه با کشورهای هند و پاکستان، اهالی‌ بلوچستان‌ این‌ نوع مواد اولیه را ابتدا از هندوستان و سپس از پاکستان وارد می‌کردند و به‌ همین‌جهت در مورد اصالت‌ این‌ هنر بومی‌ استان شبه و شک‌ فراوانی‌ وجود داشت‌ به‌ طوری‌ که‌‌بعضی از محققین و کارشناسان این‌ رشته آن را نشات گرفته از هنرهای دستی هند عنوان‌کرده‌اند در حالیکه به‌ هیچ وجه‌ چنین نیست و سکه دوزی‌ هنری صد در صد بلوچی‌ است‌ و‌دارای اصالت‌ بومی‌ بوده‌ و مختص منطقه ی بلوچستان می‌باشد و اگر مشابهت هائی‌ بین این‌‌هنر و انواع آن در کشورهای همجوار دیده می‌شود فقط به‌ جهت وجوه اشتراک فراوانی‌ است‌ ‌که اهالی‌ بلوچستان ایران با اقوام ساکن‌ در کشورهای مجاور از نظ‌ر قومیت، نژاد، زبان و‌فرهنگ دارند و لذا وجود این‌ تشابهات در هنر دستی ساکنین این‌ مناطق امری طبیعی است‌.‌

 

 

سکه دوزی‌ها، دو نوع است‌ یکی آنها که‌ برای آویختن ساخته می‌شوند و اغلب مجموعه‌ یی‌ از‌اشکال لوزی‌، مربع‌ و مثلث دارند که‌ برای این‌ کار پارچه‌ را به‌ شکلهای مورد نظ‌ر انتخاب کرده‌ ‌بنا به‌ سلیقه ی خود به‌ طرز بسیار زیبایی‌ روی‌ آن دکمه های سفید می‌دوزند و در لابلای‌دکمه های دوخته شده آینه های کوچک‌ و بزرگ‌ و پولک‌ قرار می‌دهند. و شکل بدیع‌ بوجود ‌میآورند.

 

محصولات تولیدی همان گونه‌ که‌ گفته شد بسیار جالب‌ بوده‌ و دارای اصالت‌‌میباشد و این‌ همان نوع سکه دوزی‌ هایی‌ است‌ که‌ هم‌ اکنون در اغلب فروشگاههای سازمان ‌صنایع‌ دستی ایران عرضه‌ شده و به‌ فروش‌ می‌رسد. اگر چه‌ در حال حاضر قسمت اعظ‌م‌ مواد ‌اولیه ی مورد نیاز این‌ نوع تولید از داخل‌ کشور تامین می‌گردد، ولی‌ هنوز قسمتی از مواد‌مورد نیاز این‌ صنعت مانند آینه های بزرگ‌ و کوچک‌ و برخی‌ از انواع پولک‌ها به‌ دلیل عدم‌تولید آنها در داخل‌، و فراوانی‌ و ارزانی‌ آن در پاکستان به‌ صورت‌ قاچاق از آن کشور وارد‌میشود.

 

در سالهای اخیر، سازمان صنایع‌ دستی ایران به‌ دلیل نقش این‌ صنعت در اقتصاد‌ منطقه و قابلیتهای آن در جهت ایجاد درآمد برای زنان و دختران روستائی‌ به‌ آن اهمیت‌ بیشتری داده‌ و جهت تشویق‌ روستائیان بلوچ به‌ فعالیت بیشتر‌ در این‌ رشته، اقدام به‌ خرید تولیدات سکه دوزی‌ شده ی صنعتگران استان نموده‌ است‌.‌

 

 

مهمترین‌ مراکز تولید و عرضه‌ سکه دوزی‌، روستاهای اسکپه، پیپ، فنوج، چانف‌ و آهوران از ‌توابع‌ شهرستان ایرانشهر است‌ و سازمان صنایع‌ دستی ایران در عین حال بر حسب امکانات‌اقدام به‌ خرید تولیدات صنعتگران این‌ رشته از دیگر نقاط بلوچستان نیز می‌کند. در حال‌حاضر مدیریت‌ صنایع‌ دستی سیستان و بلوچستان در یک‌ کارگاه در اردوگاه افاغنه ی زاهدان ‌با تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعتگران، راسا دست‌ به‌ تولید این‌ نوع کالا زده‌ و با نظ‌ارت‌‌مستمر سعی در بالا بردن‌ کیفیت و ایجاد تنوع در طرحها، با حفظ اصالت‌های بومی‌ و فرهنگی‌منطقه دارد. ‌

 

نوع دیگر سکه دوزی‌ که‌ تولید آن جهت ارائه‌ به‌ بازار فروش‌ چندان مقرون‌ به‌ صرفه‌ نیست‌ و معمولا جز در منازل‌ خود اهالی‌ در جائی‌ دیگر یافت‌ نمیشود، نوعی‌ است‌ که‌ بیشتر روی‌‌ رختخواب می‌اندازند و ساخت‌ آن شکل بخصوصی دارد که‌ بر روی‌ قطعه یی‌ بافته شده از‌پشم به‌ طول تقریبی ۳ متر و عرض ۵۰ سانت‌ در متن طرح مورد نظ‌ر دکمه می‌دوزند، در‌لابه‌لای دکمه های خر مهره و آینه های ریز و درشت‌ را جا داده‌ اطراف آن را می‌پوشانند. و از‌یک طرف سراسر طول محصول را با منگوله‌ هایی‌ از پشم زینت می‌دهند. این‌ سکه دوزی‌ها‌سنتی بوده‌ و تهیه ی آن برای خانواده‌های بلوچ هزینه ی بسیاری‌ در بر دارد زیرا مواد زینتی‌آن نسبت به‌ آویزهای دیواری‌ خیلی بیشتر است‌ و گرانتر هم‌ تمام می‌شود.

 

مرغوبیت این‌‌نوع سکه دوزی‌ها بستگی مستقیم با وضع‌ مالی‌ خانواده‌ ی تولید کننده و سلیقه ی سازنده‌دارد و از طرفی‌ دارا بودن‌ تعداد بیشتر سکه در منزل هر فرد نیز معرف وضع‌ مالی‌ خوب آن ‌شخص می‌باشد.‌
منبع:irandeserts.com

ویدیو مرتبط :
‫آموزش ساقه دوزی در هنر پته دوزی(خانم سیدی)‬‎

---

خواندن این مطلب را به شما پیشنهاد میکنیم :

آشنایی با هنر ممقان دوزی

ارزنده ترین‌ صنعت دستی ممقان که‌ در 42 کیلو متری شهرستان تبریز واقع‌ شده،‌سوزندوزی‌ است‌. این‌ هنرصنعت که‌ تولیدش در انحصار زنان و دختران خانه‌ دار است‌ و‌مواد اولیه ی مورد نیازش‌ را فقط نخ‌ ابریشم رنگین و پارچه‌ ی دبیت و متقال تشکیل‌میدهد، در ممقان سابقه ی چندان طولانی‌ ندارد و در گذشته تولیدات دست‌ اندرکاران را ‌بیشتر نوعی‌ کلاه که‌ دارای مصرف محلی بود تشکیل می‌داد. ولی‌ در حال حاضر از این‌ هنر‌علاوه‌ بر کلاه برای تهیه ی زیر لیوانی‌، کمربند، کفش، جلیقه و سالفت (نوعی‌ رومیزی که‌‌دارای ابعاد متفاوتی‌ است‌ و معمولا در وسط‌ میزهای بزرگ‌ گسترده‌ میشود)، استفاده‌ به‌‌عمل می‌آید.‌

سوزندوزی‌ ممقان یکی از شعب رو دوزی‌های ایرانی‌ است‌ که‌ طی آن زمینه ی اساسی‌ پارچه‌‌را بخیه می‌پوشاند و زمینه ی تازه‌ یی‌ از نقش و رنگ‌ ایجاد می‌شود.‌
تعداد سوزندوزان ممقان و حومه‌ در حال حاضر حدود 700 خانوار یا 1680 نفر است‌ که‌‌محصولات تولیدی شان علاوه‌ بر تامین نیازهای محلی و خود مصرفی‌ توسط‌ سازمان صنایع‌‌دستی ایران خریداری‌ و در فروشگاههای وابسته به‌ سازمان در نقاط مختلف کشور عرضه‌‌میشود.‌

طرحهای سوزن دوزان عموما ذهنی و ملهم از برداشت‌ها و بنیشهای شخصی هنرمندان از‌محیط طبیعت است‌ و بیشتر شامل‌ گل‌ها و بوته‌های تمثیلی می‌شود.‌ ابزار کار سوزندوزان را فقط یک‌ سوزن‌ چهار سانتی معمولی‌ و یک‌ انگشتانه‌ خیاطی تشکیل‌میدهد و با کمک همین وسایل‌ ساده‌ است‌ که‌ بدیع‌ترین‌ نقوش را بر پارچه‌ می‌نشانند و‌محصولاتی‌ ظریف‌ و مصرفی‌ که‌ از جنبه های قوی هنری نیز برخوردار هست تولید می‌کنند.‌

 

برای شروع‌ به‌ کار سوزندوزی‌، ابتدا با توجه‌ به‌ ضخامتی که‌ نقش می‌بایست داشته باشد نخ‌‌ویسکوزیااستات را به‌ صورت‌ 15‎-6 یا 30 لاکلاف نموده‌ و به‌ هم‌ می‌تابند. سپس از یک‌ برگ‌روزنامه‌ شکل مورد نظ‌ر محصولاتی‌ را که‌ مصمم به‌ تولید آن هستند بریده و به‌ همین ترتیب ‌اشکال مورد نظ‌ر را از دبیت و متقال مشکی نیز بریده و آنها را در طرفین لایه‌ ی روزنامه‌‌یی قرار می‌دهند (به‌ این‌ ترتیب که‌ یک‌ طرف روزنامه‌ را دبیت و سوی دیگر آن را متقال‌بپوشاند) لازم‌ به‌ توضیح است‌ که‌ روزنامه‌ و متقال (که‌ اصطلاحا لایه‌ نامیده می‌شود) باید‌دارای اندازه‌ یی‌ همسان و اندازه‌ ی دبیت از طرفین حدود دو سانتی متر بیشتر باشد. ‌
بعد از قرار دادن‌ لایه‌ و رویه‌ در طرفین روزنامه‌ آنها را به‌ یکدیگر کوک زده‌ و لبه ی اضافی‌‌پارچه‌ را به‌ داخل‌ برگردانده و به‌ لایه‌ ی روزنامه‌ یی‌ می‌دوزند.‌

سوزندوزان معمولا سوزن‌ را در دست‌ راست‌ گرفته و با دست‌ چپ‌ پارچه‌ را ثابت‌‌نگاهداشته و ابتدا نقش زنجیره را به‌ شیوه ی گلدوزی‌ در پنج میلی متری لبه ی کار‌میدوزند. نحوه ی زنجیره دوزی‌ به‌ این‌ ترتیب است‌ که‌ ابتدا سوزن‌ را از زیر به‌ داخل‌ پارچه‌‌فرو برده‌ و آن را کاملا از پارچه‌ بیرون‌ می‌کشند تا گره ی ته‌ نخ‌ به‌ پارچه‌ متصل شود. سپس‌سوزن‌ را از رو به‌ داخل‌ پارچه‌ فرو برده‌ و قبل از آنکه کاملا از زیر کشیده شود و در دست‌‌در حالتی که‌ نخ‌ باقیمانده بر رویه‌ ی کار حالت‌ دایره یی‌ کوچک‌ را به‌ خود گرفته سوزن‌ را از‌زیر به‌ داخل‌ پارچه‌ فرو برده‌ و پس‌ از عبور دادن‌ از داخل‌ دایره آن را می‌کشند تا نخ‌ سفت‌شود. سپس دوباره‌ با فاصله یی‌ معین سوزن‌ را از رو به‌ داخل‌ پارچه‌ فرو برده‌، ایجاد دایره‌نموده‌ و عمل را تکرار می‌نمایند تا دوخت‌ زنجیره به‌ پایان برسد (درست‌ مثل کاری‌ که‌ در‌گلدوزی‌ معمولی‌ انجام می‌شود) بعد از انجام این‌ مرحله، قسمت میانی‌ کار به‌ شکل پیش‌گفته زنجیره دوزی‌ می‌شود.‌

در شرایط‌ی‌ که‌ کار شکلی دایره مانند داشته باشند مانند دوخت‌ زیر استکانی‌ یا کف‌ کلاه، بعد ‌از زنجیره دوزی‌ قسمت وسط‌ به‌ وسیله ی نخ‌ هایی‌ که‌ از مرکز دایره به‌ محیط آن وصل‌میشود دایره را به‌ هشت قسمت تقسیم نموده‌ و با کوک هایی‌ نقاط تماس قط‌رها را با محیط‌دایره دو به‌ دو به‌ یکدیگر وصل می‌کنند تا شکل ستاره‌ یی‌ هشت پر بر روی‌ کار بنشیند و به‌‌این‌ مرحله از کار اصطلاحا آی چک‌ ماخ (ماه کشیدن) می‌گویند. ‌
سپس پیرامون کار را با روش‌ دندان موشی‌ که‌ تقریبا شبیه زیگزاگ است‌ و در اصطلاح‌محلی دکمه قراقی‌ نامیده می‌شود دوخته و آنگاه اطراف مرکز دایره را که‌ گوبک‌ (ناف) نام‌دارد با رنگ‌ دلخواه زنجیره دوزی‌ می‌نمایند.‌

 

و در مرحله ی بعد، پرههای ستاره‌ به‌ روش‌ دو کوک بلند و تقریبا شبیه عدد 7 دوخته میشود ‌و در پایان با استفاده‌ از دندان موشی‌های بلند، شبیه آنچه در لبه کار انجام شده، محصول‌تکمیل و آماده‌ ی مصرف میشود.‌
در شرایط‌ی‌ که‌ تولید محصولاتی‌ به‌ اشکالی‌ دیگر مورد نظ‌ر باشد کماکان برش رویه‌، لایه‌ و‌آستر به‌ شیوه ی قبلی انجام و پس‌ از آن با ابریشم درشت‌ تاب حاشیه یی‌ به‌ فاصله ی 5‌میلی متری لبه ی کار، دوخته میشود. حاشیه دوزی‌ که‌ آن را سوچک‌ ماخ (سو کشیدن یا‌حاشیه کشیدن) می‌گویند به‌ این‌ ترتیب است‌ که‌ دو یا سه‌ ردیف‌ نخ‌ درشت‌ تاب را بر روی‌‌پارچه‌ قرار داده‌ و به‌ وسیله ی بخیههای بسیار ریزی که‌ همرنگ‌ نخ‌ اصلی است‌ آن را به‌ رویه‌ ‌میدوزند.‌

آنگاه به‌ فاصله ی کمی از حاشیه، مجددا به‌ روش‌ قبلی، چند ردیف‌ ابریشم درشت‌ تاب را بر‌روی‌ کار دوخته و آن را جوت لماخ (جفت کردن‌) می‌نامند سپس در فاصله ی چند سانتی‌متری جوت لماخ حاشیه ی دیگری را که‌ آق یر آچماق نامیده میشود بر روی‌ کار می‌دوزند.‌
بعد از طی این‌ مراحل‌، فاصله ی بین سوچک‌ ماخ و جوت لماخ با بخیههای درشت‌ به‌ شکل‌عدد 7 پر شده و محل تلاقی‌ بخیهها با یکدیگر زنجیره دوزی‌ می‌شود.‌
آنگاه نقش بوته‌ جقه به‌ روش‌ زنجیره یی‌ در وسط‌ کار ایجاد میگردد.‌

شامیل لخ‌ عبارت‌ از یک‌ ردیف‌ دوخت‌ زنجیره به‌ موازات دیواره‌ ی بوته‌ و در قسمت داخلی‌آن است‌ که‌ با نخی به‌ رنگ‌ دیگر انجام میشود. و پس‌ از آن داخل‌ بوته‌ جقه بخیه دوزی‌‌ضربدری‌ میشود. که‌ در اصطلاح محلی این‌ قسمت از کار گل‌ لاماخ نام دارد.‌

منبع: irandeserts.com

عکس: کارهای هنری شهین پزشکی